Luminessensiya

14-mavzu: Oziq-ovqat mahsulotlarini tatqiq qilishning luminessent usullari.

Bu usullar moddalarni qo‘zglatuvchi omillar ta’sirida yorugdik nurlantirish qobiliyatiga asoslangan.

Luminessensiya, bu — atom, ion, niolekula va boshqa murakkab moddalar zarrachalarini nurlanishi bodib, ularning qo'zg’a tilgan holatdan normal holatiga qaytishida ulardagi elektronlarni odishi natijasida roky beradi. Modda luminessensiyalanishi uchun imga ma’lum miqdorda tashqi energiya berilishi zarur. Modda zarrachalari energiyani yutib qo‘zg‘algan holatga o‘tishadi va bu holatda ma’lum vaqt davomida bo’Iishadi. Keyin ular qo‘zg‘atilgan energiyani ma’lum qismini luminessensiya kvantlari sifatida berib, tinch holatiga qaytadi.
Ultrabinafsha va ko‘rinadigan chastotalar optik diapazonidagi yorug‘lik nurlari ta’siri ostida paydo bo’ladigan nurlanish fotoluminessensiya deb nomlanadi, u qo‘zg‘atilgan daraja ko‘rinishi va unda bo’lishi vaqtiga ko‘ra fluoressensiya va fosforessensiyaga bo’linadi.
Fluoressensiya — moddaning mustaqil nurlanish ko‘rinishi bo’lib, u faqat nurlantirish vaqtida davom etadi. Agar qo‘zg‘atilish manbayi o‘chirib qo‘yilsa, nurlanish ham shu zahoti to‘xtaydi.
Fosforessensiya — moddaning mustaqil nurlanishi bo‘lib, u qo‘zg‘atuvchi yorug‘lik o’chirib qo‘yilgandan keyin davom etadi.
Oziq-ovqat mahsulotlarini tadqiq etishda fluoressensiya hodi- sasi qo’llaniladi.
Luminessent tahlil (LT) yordamida tadqiq qilinayotgan na- munada konsentratsiyasi 10 11 g/g bo’lgan modda mavjudligini aniqlash mumkin. Sifatiy va miqdoriy LT oziq-ovqat mahsulot- laridagi ba’zi vitaminlarni aniqlashda, sutdagi oqsil va yog‘ miqdorini aniqlashda, go’sht va baliq yangiligini tadqiq etishda, sabzavot, mevalar buzilishini diagnostika qilishda va ovqatlanish mahsulotlaridagi konservantlar, dori pereparatlari, kanserogen moddalarva pestitsidlarni aniqlashda foydalaniladi.
Sutdagi yog’larni aniqlash sut-yog' fazasini fluoroxromlash- tirish yo‘li bilan yaratiladigan ikkilamchi fluoressensiyaga asoslangan, chunki sut yog'i mustaqil fluoressensiyaga ega emas. Bo‘yoq sifatida fosfm-3 gidroxloridni 0,05 % li eritmasi ishlatiladiki, u qaynayotgan suvli hammomda 1 minut davomida isitil- ganda yog‘ sharchalarini tanlanma va hajmiy fluoroxromlashti- radi. Luminessensiya intensivlgi yupqa qatlamda (1 mm) aniqlanadi. Sut va sut mahsulotlaridagi yog’ni fluoressent usulida aniqlashga moMjallangan ФЖМ-8 fluorometr (2.42-rasm) optik elektron o’lchash bloki va mahsulot namunasini fluoroxrom- lashtirish qurilmasidan iborat. Fluoroxromlashtirish qurilmasi aralashtirish qurilmasiga ega boigan ikkita aralashtirish kameradan iborat. Qurilmaning kamerasida (13) tayyorlangan mahsulot, ishqor va fosfm-3 gidroxlorid aralashmasini avtomatik isitish,

1-rasm. KlVI-8 sut fluoressent yog‘ o‘lchagichining blok sxemasi:
a — optik elektron o'ichash bloki; b — fluoroxromlashtirish qurilmasi; / — nurlanish manbayi; 2, 3, 5, 6 — svetofiltrlar; 4 — kyuveta; 4étalon namunasi; 7—dastlabki kuchaytirgich; 8— kuchaytirgich; 9— fotoelektrik ko'paytirgich; 10, II — ko'rsatkichli (raqamli) indikator; 12 — aralashtirgich; 13 — isitish kamerasi; 14, 16 — boshqaruv qurilmasi; 15 — sovitish kamerasi; 17, 18 —berkitish klapanlari.
kamera (15) da esa uni 21±1°C gacha sovitilishi amalga oshiriladi.

Namunani fluoroxromlashtirish asbobida ishlov berish 60—95 sek davom etadi.

Optik elektron oichash bloki ko‘rinadigan spektr sohasida qo‘zg‘atiladigan monoxromatorsiz fluorometr va fluoressensiya odchagichidan iborat.
Tadqiq qilinayotgan namunada fluoressensiyani qo‘zg‘atish uchun 320—440 nm spektral sohadan foydalanish va fluoressensiyani 0‘lchash uchun 520—580 nm spektral sohasini ajratish maqsadga muvofiqdir.
Yorug‘lik oqimi nurlanish manbayi (cho‘g‘lanish lampasi) (1) dan namunada 420 nm qo‘zg‘atish spektrini ajratuvchi o‘zaro kesishgan (2) va (3) svetofiltrlar orqali o‘lchanayotgan namuna joylashtirilgan shisha kyuveta (optik qalinligi 1 mm) (4) ga beriladi. Yorugdik oqimining tor spektri ta’siri ostida kyuvetada joylashtirilgan namunada fluoressensiya hodisasi paydo bo'ladi. Luminessensiyani talab qilinadigan spektr sohasi o‘zaro kesishgan (3) va (6) svetofiltrlar tomonidan ajratiladi va ular 420 nm to'lqin uzunlikdagi yorugdik oqimini ajratadi. Fluoressensiya intensivligi FEU-26 foto- elektron ko‘paytirgichi (9) da odchanadi. Fotoko'paytirgichni tok signali dastlabki kuchaytirgich (7), kuchaytirgich (8) ga beriladi va ko'rsatkichli (10) yoki raqamli (11) indikatorlarda odchanadi.