Қўлѐзма ҳуқуқида удк

2.4. Ёзма ѐдгорликлар луғавий қатламида атамаларнинг 
қўлланилиши 
Атамашуносликнинг келиб чиқиши Австриялик олим Ойген Вюстер ва 
атамашунос Дмитрий Семѐнович Лотте 1930 йиллар дастлабки ишларини 
чоп этишган. Ҳозирги кунга келиб атамашунослик назарий масалаларини 
ишлаб чиқиш устида бир қатор миллий мактаблар шуғулланиб келмоқда –
Австрия, Олмон, Россия, Чех мактаблари махсус лексикани кўриб чиқиш 
аспекти ва ѐндашуви билан фарқ қилади: тадқиқотларнинг аҳамияти ва 
кўлами жиҳатидан етакчи сифатида Россия мактабини айтиш хато бўлмайди.  
Қадимги туркий битикларда инсон таъна аъзоларини билдирувчи 
сўзлар 
Ўрхун-Энасой обидалари луғавий қатламида тана аъзоларини 
билдирувчи бир нечта сўзлар учрайди. Тана аъзоларини ифодаловчи 
сўзларнинг лексик-семантик мазмундаги маънолари йиллар ўтса ҳамки ҳеч 
қандай ўзгаришларга учрамаганлиги кўринади. Масалан, адақ-оѐқ, кўз-кўз, 
бас-бош, тизе-тизза, арқа-орқа, ич-ичак, қан-қон, қаш-қош, боғаз-бўғиз, тер-
тер, тил-тил сингари сўзларда ҳам кўриниб турганидек, айрим фонетик 
ўзгаришларгина мавжуд холос. Маъновий жиҳатдан деярли фарқлар мавжуд 
эмас.
Адақ–оѐқ. Турк бодун адақ камастди. [Култегин 4]. Турк халқи 
оѐқларининг чарчоқларига берилиб кетишди. Оѐқ-гавданинг таяниб туриши 
ва ҳаракатланиши учун хизмат қиладиган аъзо: Ҳаво айнийдиган бўлса, 
дарров оѐғим оғрий бошлайди. Бу от қадимги туркий тилдаги ―қадамла‖-
маъносини англатган а:д- феълининг ай- шаклидан -(а)қ қўшимчаси билан 
ясалган. Ўзбек тилида а унлилари ǎ унлиларига алмашган. Ай-
+ақ=аяқ>ǎйǎқ. [ЎТЕЛ-250-б]; Аччиқланма, бек йигит,…ширингина таом 
қилиб бераман, бир-икки оѐқ бўза ҳам келтираман. (бир-икки марта бориб 
келаман маъносида) Ойбек, Навоий. Ҳар иккала мисолда ҳам ―оѐқ‖ сўзи 
маъноси айнан бир маънода қўлланган яъни гавданинг ҳаракатланиши учун 
хизмат қилувчи тана аъзоси сифатида.

---

83