M a ‘ ruza №6 teodolitlarni tekshirish va sozlash. Gorizontal, vertikalburchak o’lchash joyda masofa o‘lchash

6.Dalnomerlar va ular bilan masofa o‘lchash asoslari
Joyda turli uzunlikdagi masofalarni lenta, invar sim kabi o‘lchash vositalari yordamida o‘lchash ko‘p vakt oladi, joy relefi murakkab bo‘lgandao‘lchash og‘irlashadi. Bunday vaktda dalnomerdan foydalaniladi.
Joyda ikki nuqta ora­sidagi masofanibir nuqtada turib o‘lchash moslamasi dalnomer deyiladi. Geo­dezik ishlarda ko‘llaniladigan dal–nomerlar ik­ki gruppaga bo‘linadi:1) optikaviy dalnomerlar;2) yorug‘lik va radio dalnomerlar.
O ptik dalыnomerlarda masofa ko‘rish trubalarida o‘rnatilgan optik sistemalar orqali utadigan ko‘rish nur–lari hosil qiladigan burchak va oraliq orqali aniqlanadi.

XVI. 1-шакл.

YOrug‘lik va radio dal-nomerlarda esa masofa yorug‘-lik nuri yoki radioto‘lkinning shu masofadan o‘tish vaqtini bilish yo‘li bilan aniqlanadi.

Optik dalnomerlar nazariyasi. Joydagi O va W nuqtalar orasi–dagi masofani d desak (XV. 1–shakl), teng yonli OAV uchburchaklikdan quyidagini yozish mumkin:
(a)
Bundan:
(XV. 1)
Ko‘ramizki, d ikki o‘zgaruvchi miqdor (argument) –l va larning funksiyasi, ya’ni d = f (l₁ ) bo‘ladi. Bulardan qay biri (l yoki ) o‘zgarmas bo‘lishiga qarab, dalnomer o‘zgarmas burchakli va o‘zgarmasbazisli bo‘ladi.
1. O‘zgarmas burchakli dalnomer. Bu dalnomerlar­da = constant bo‘lib, bu burchak diastimometrik burchak deyiladi. Reykadagi oraliq l o‘zgarishi bilan d ham o‘zgaradi, ya’ni bo‘ladi. Agar (XV.1) dagi o‘zgarmas miqdor desak,
(XV.2)
b o‘ladi. Bu erda K–dalnomer koeffitsienti, l–reykada dal­nomer iplari orasidagi masofa bo‘lib, iplar bo‘yicha olingan sanoqlar ayirmasi orqali aniqlanadi. Agar reyka 0 nuqtadan d₁ masofaga uzoqlashsa, reykadagi ora–liq l₁, bo‘ladi, masofa esa

XV. 2–шакл.
2. O‘zgarmas bazis–li dalnomer. Bunda l= constant (o‘zgarmas) bo‘lib (XV. 2–shakl), masofa d burchak er o‘zgarishiga qarab o‘zgaradi, ya’ni bo‘ladi. paral–laktik burchak, l – bazis deyiladi. (XV. 1) formuladagi
desak,
(XV.3)
chiqadi va bu o‘zgarmas bazisli dalnomer formulasi bo‘ladi. Ba­zis uzunligi l=1–2 m bo‘lganidan, ning qiymati kichik bo‘ladi. SHuni e’tiborga olib, (XV. 3) ni quyidagicha yozish mumkin: Keyin ekanini eslasak va qiymatini o‘rniga ko‘ysak, bo‘ladi. o‘zgarmas, shuning uchun desak
(XV.4)
bo‘ladi, bu dalnomerning ish formulasi deyiladi. K–dalno­mer koef–fitsienti. Dalnomer bazisi gorizontal yoki vertikal bo‘ladi.
Muhadislik ishlarida qo‘llaniladigan geodezik asboblarnnig ko‘pila o‘zgarmas burchakli dalnomer o‘rnatilgan bo‘lib, ipli dal­nomer deyiladi. O‘zgarmas bazisli dalnomerlar ko‘pincha ayrim moslamaga joylanib, ular asbob ob’ektiviga o‘rnatiladi va nasadka (uchlik) deyiladi.