М а з м у н ы I. Улы7ма б5лим

Компьютерди4 архитектурасы 81м тийкар2ы 3урылмалары
Информатика-бул хабарды4 улы7ма 3асийетлери, о2ан автоматластырыл2ан ислей бери7ди4 усыллары 81м техникаларын 6йрети7ши п1н, автоматластырыл2ан ислей бери7 д17ирлерини4 негизин 8абарды жыйы7, анализле7, са3ла7, 3айта исле7 81м 3айтарып бери7ди 3урайды. Бул да7ирлер есапла7 техникасы тийкарынан ЭЕМ лар ж1рдеминде орынланады. %ткен д17ирдин 1940-жылларында универсал ЭЕМ-ларды4 да7ири басланады. Оларды4 рауажланы7ын а7ладлар2а болып 6йрени7 т1жрийбесинен 3олланып келинген, ЭЕМ-да 3олланыл2ан радио техникалы3 элементлер базасы 81м даст6рий таминат бойынша а7ладлар2а ажыраты72а 81м пайдалан2ан. Бира3 ж1не бир белги ЭЕМ –ны4 архитектурасында2ы пар3ына 3арап ана7 яки мына7 а7лад3а ажыраты72а му7апы3, Бу2ан тийисли г1пти «Базавый ЭЕМ»ни4 архитектурасы, я2ний абстрак модемнен баслаймыз. Усы ЭЕМ да2ы арифметикалы3 бас3ары7, яд3а са3ла7 хабарды киргизи7 81м шы2ары7 сыя3лы 3урылмалар они4 архитектурасын 3урайды. Универсал ЭЕМ-лар архитектурасына 3арап т5мендегилерге б5линеди.
Биринши а7лад ЭЕМ лары - бул составта ядта са3ла7 3урылмасы бар бол2ан «Базавый ЭЕМ» лар.
Екинши а7лад ЭЕМлары - бул биринши а7лад машинасынан составында сырт3ы ядта са3ла7 3урылмасы пар3 3ылады.
:шинши а7лад ЭЕМлары - бул екинши а7лад машинасында составында 8абар алмасы7 3урылмасы (канал) барлы2ы менен пар3 3ылады. Канал тез ядта са3ла7 менен ЭЕМ ны4 сырт3ы 3урылмалары арасында 8абар алмасы72а имкан береди. Сол себепли к5п программалы (бир 7акыт тынозинде, мысал ушын 8абарды еситтири7, музиканы жибери7, ма2лы7матларды киргизи7 х.т.б) режимин 1мелге асыры7 м6мкин болады. БЭСМ-6, ЕС ЭЕМ 81м бас3арып 6шинши а7лад машиналары составында 81р т6ри паралель т6рде ислей алат72ын еки 81м онан да к5п процессорлар барлы2ы менен пар3 3ылады, “ЧЕГЕТ”, “ЭЛЬБРУС-2” сия3лы ЭЕМлар т5ртинши а7лад3а тийисли, %з 7актында Ташкенттеги « Алгаритм » заводында ислеп шы2ары7ы белгиленген. “Эльбрус-2” ЭЕМ составында 81р бири секундына q млн тажрийбелерди орынла7 имканиятына ийе бол2ан q0 процессор бар. Усы орында о3ы7 орынында2ы е4 заманаг5й ЖК-лерде бир процессорлы бол2аны ушын 6шинши а7лад3а тийисли.
Усы 7акытта айрым к1рханалар к6шли серверлер (еки 81м онан да к5п процессорлар2а ийе бол2ан, я2ный т5рт а7лад компьютерлери) нен пайдаланылма3та.

Бесинши а7лад машинасында составында интеллектуал интерфейс (билимлер базасы, м1селелерди автоматик т6рде шеши7ди4 даст6рий таминаты 81м 3атнас процессоры барлы2ы менен пар3 3ылы7шы универсал жасалма ой машиналары болып есапланады).
Универсал ЭЕМ ларыны4 ра7ажланы7 тарийхында айры3ша орынды компютерлер ийелеп келмекте.
Компьютерлер да7ири 1971-жылы А#Ш-та микропроцессор пайда бол2аннан баслан2ан.
Компьютерлерди ислеп шы2ары7 алдын АРРЕLЕ фирмасы сонынан (1984ж) IBM фирмасыны4 товарлары есабынан ке4ейип барды. *1зирги 7а3тында АРРЕLЕ
«МАКИНТОШ» компьютерлери менен 1сиресе А#Ш-ти4 5зинде таныл2ан болса IMB компьютерлери д6ньяда ке4нен тар3ал2ан. Сол себепли IBM компьютерлерини4 архитектурасы 6стинде то3талып 5темиз. Компьютерди4 архитектурасын т5мендегише су7ретле7 м6мкин:
Компьтерди4 тийкар2ы 3урылмалары т5мендегилер: системалы-блок, манитор 81м клавиатура (мышь менен).
Системалы-блок та орайлы3 процессор, оператив (тез) ядта 3атты диск контроллерлар, дискеталар 81м лазерли компакт дисклар менен дисклар менен исле7 ушын 3урылмалар 81м бас3алар жайласады.
Орайлы3 процессор. Компьютерди4 е4 керек б5лими орайлы3 процессор, (ж1не процессор 81м бас3ары7 3урылмасы) 3урайды. Д1ст6р ж1рдеминде берилген ма2лы7матларды 5згертирету2ын 81мме есапла7 д17ирлерин бас3арату2ын 81м есапла7 жумысларына тийисли 3урылмаларды4 5з-ара байланысын орнатату2ын 3урылма процесср деп аталады. Арифметикалы3 1меллерди орынла7, яд3а киргизи7, программаларда2ы к5рсетпелерди4 избе-излигин орыланы7ын бас3ары7 81м бас3а 1мллер процессорды4 8изметинде. Бир с5з менен айт3анда, процессорды4 81мме к5рсетпелеринде орынлайды.
Миропроцессор. IBM компьютерлерде процессор 1детте INTEL Фирмасы яки со2ан му7апы3 бас3а фирмаларды4 микропроцессоры орнатылады. Компьютерлер микропроцессор т6ри менен ажыралады. Микропроцессорларды4 INTEL 8088, 80284, 80386 sx, 80386,80486, т6рлери м1лим 1993 жылдан баслап INTEL фирмасы Pentium микропроцессорларын ислеп шы2арып, IBM компьютерине орнатылма3та.
*1зирги 7а3ытта республикамызда IBM компьютерлардан РIII ке4нен тар3ал2ан. Айрим к1рханаларда, 1сиресе т1лим орынларында, академик-лицей 81м к1сип-5нер колледжларында Р4 компьютерлери орнатылып пайдалынылма3та. Оператив ядта са3ла7. Оператив ядта са3ла7 5зинде компьютерде исленету2ын программалар 81м маглы7матларды са3лайды. Ма2лы7матлар 81мме 7а3ыт ядта са3ла7дан оператив ядта са3ла72а к5ширилаеди, алын2ан н1тийжелер зар6р 8алда диск3а 3айта жазылады. Компьютер 5ширили7и менен оператив ядта са3ла7да2ы ма2лыуматлар 5шириледи. Дискли жийындылар.
Ма2лы7матларды са3ла7, 86жжетлерди 81м программаларды бир орынан екинши орын2а алып 5ти7, бир комьпютерден екиншисине 5ткери7 компьютер менен ислегенде пайдаланату2ын 8абарды 81мме 7а3ытта са3ла7 ушын дискларда жийындылар ислетилнди. Олар еки т6рли болып ийили7ши дисклер (дискеталар) 81м 3атты дискларда2ы жийындылар (винчетрлар) деп аталады.
Ийили7ши дисклар (дискеталар)2а ма2лы7матларды жазы7 81м ма2лы7матларды о3ы7 ушын диск ж6рити7ши (дисковод) 3урылмасы ислетиледи.
*1зирги 7акытта комьпютерлерде, тийкарынан 3,5 дюмлы (89мм), Сийымлылы2ы 1,44 Мбайт бол2ан дискеталар ислетилип келинбекте. Бул дискеталар 3атты пласмасса (футляр)3ап3а орал2ан болып, бул оларды4 исенимлилигин 81м ислети7 м6ддетин асырады, 3,5 дюмлы дискеталарды жазы7ды болдырмайту2ын ямаса имкан бери7ши айры3ша 5ткизи7шиси бар. Егер тесик бекитилген болса ма2лы7матларды жазы7 м6мкин. Ал керисинше болса м6мкин емес. Буны4 ушын WINDOWS ти4 айры3ша программасы керек болады.
№атты дисклердеги жийындылар (винчестрлар)
Компьютер менен ислегенде пайдаланату2ын 8абарды 81мме 7акыт са3ла72а м5лшерленген М1селен, операцион тизим программаларды к5п ислетилету2ын программалар пакети 86жжетлер редактрле7шилер, программаластыры7 тиллери, ушын, транслятор х.т.б. Компьютерде 3атты дискти4 барлы2ы оны4 менен исле7де 3олайлылы3ты асырады. Пайдаланы7шы ушын 3атты дисктеги жийындылар бири-бири менен, я2ный дискке 3анша 8абар сийы7ы менен пар3 3ылады.
*1зирги 7акытта компьютерлер тийкар2ы сийымлылы2ы 20 Гбайт 81м онанда к5п бол2ан винчестрлар менен безелмекте. Файл серверлер 6лкен сийымлылы2ы менен, 81м тез бол2ан тез бир нешше винчестрлар менен безели7и м6мкин. Дискти4 жумыс тезлигин к5рсеткиш пенен аны3ланады:

1. 
   Дискти4 секунд3а айланы7ы саны.
   
2. 
   Дисктан ма2лы7матлрды о3ы7 81м о2ан ма2лы7матлар жазы7 тезлиги.
   

Соны айры3ша айты7 лазым, ма2лы7матларды кирити7 шы2ары7 7актында 81м о3ы7 жазы7 тезлиги тек 2ана дисководты4 5зине байланыслы емес, диск менен 8абар алмасы7 каналы параметрлерге, диск контроллерыны4 т6ри 81м компютер микропроцессорыны4 тезлиги менен байланыслы.
КОНТРОЛЛЕР (айры3ша электрон схемалары) компютер составына кири7ши т6рли 3урылмалар (монитор, клавиатура х.т.б) жумысларды ислейди. Кирити7-шы2ары7 портлары ар3алы процессор сырт3ы 3урылмалары менен ма2лыумат алмасады. Ишки 3урылмалар менен 8абар алмасы7 ушын айры3ша портлар бар. Улы7ма портлары 2 т6рли болады: LPT1-LPT4 деп белгиленеди 81м избе-из–СОМ 1–СОМ 3. Паралель портлар кирити7-шы2ары7. Избе-из портлар2а 3ара2анда тезирек ислейди.
МОНИТОР. Компьютер мониторы (дисплей) экран2а тема 81м графикли т6ринде исле7и м6мкин. Тема т6ринде монитор экран ш1ртли т6рде айры3ша белгили орынлар2а (к5бинесе 80 белигили 25 3атар2а) б5линеди. *1р бир орын2а 256 белгиден бири киритили7и м6мкин. Бул белгилер 3атарына 6лкен ямаса киши латын алипеси 81риплери, санлар, тыны7 белгилери, псевдографик 3ара7лар 81м бас3алар киреди. Ре4ли темалар 81р бир белги орнына 81м фонны4 ре4и ту7ра кели7и м6мкин. Бул е4 сулы7 ре4ли жазы7ларды экран2а шы2ары7 имканын береди. График т6ринде экран2а графиклери су7ретлер 81м бас3алар шы2ары72а м5лшерленген. Бул т6рде 8абарларды т6рли жазы7лы темалар т6ринде 81м шы2ары7 м6мкин. Жазы7лар и3тиярий шрифт, 5лшем, интервал 81м бас3алар2а ийе болы7ы м6мкин. График т6ринде экран жарытыл2ан 81м жарытылма2ан точкалардан ибарат болады. *1р бир точка моно-хром мониторлар 3ара 81м жары3 маниторларда ,бир яки бри неше ре4де болма7ы м6мкин. Экранда точкалар саны берилген т6рде мониторды4 шеши7 31билетине байланыслы. Соны айтып 5ти7 з1р6р,шеши7 кабилети монитор экранынын 5лшемлери 81м байланыслы. IBM т6риндеги копьютерлеринде со42ы 7а3ытлары керекли сапа2а ийе бол2ан к5ринислерди пайда ети7 имкан бери7ши SVGA суйы3 кристаллы (LCD) монитолрлары колланылма3та.
К ЛАВИАТУРА. IBM PC клавиатурасы пайдаланы7шы т1репинен ма2лы7матларды 81м бас3а буйры3ларды компьютерге киргизи7 м5лшерленген 3урылма. Клавиатураны4 улы7ма к5риниси онда2ы кнопкалары саны 81м жайласы7ына 3арап т6рли компьютерлерде пар3 3ылы7ы м6мкин, лекин оларды4 7азийпасы 5згермейди.
МЫШЬ 81м ТРЕКБОЛ. Мышь 81м Трекбол копьютерге 8 абарды кирити7ды4 координаталы 3урылмалары есапланады. Бул 3урылмалар тийкарынан еки ямаса 6ш бас3ары7 кнопкасына ийе. Мышь жал2аны7ы 6ш усылда к5рсетили7и м6мкин. Е4 к5п тар3ал2ан усыл избе-из порт ар3алы жал2анады. Шиналы интерфейсли мышьлар кем тар3ал2ан. Оларды жал2а7 ушын айрыкша интерфейс ямаса «мышь» порты керек болады. :шинши к5ринисиндеги жал2аны7 РS\2 стилиндеги мышь 1мелге асырылады. *1зирги к6нде олар портатив компьютерлерде ислетилмекте. ТРЕКБОЛ-«а7дарыл2ан» мышьти еслети7ши 3урылма. Трекболда оны4 корпусы емес, балки шар 81рекетке келтириледи. Бул курсорды бас3ары7 аны3лы2ын сезилерли т6рде 1мелге асыры7ы2а имкан береди. Сол себепли трекбол2а ийе бол2ан мышь 3ызы2ы7 менен артып келмекте.