М. А.Ҳамроев она тилидан маърузалар

1-§. Гап ва унинг асосий белгилари

Муомала воситасининг энг кичик бирлиги гапдир.

Гап орқали тугалланган фикр ифодаланади: Пахта терими қизғин давом этяпти. Олтин куз қандай гўзал!
Гап ҳосил қилиш учун сўз ва сўз бирикмаларини грамматик жиҳатдан боғлаш керак: Хатни қалам билан ёзди гапида -ни ва билан боғловчи воситалар ҳисобланади. Бу гапнинг грамматик жиҳатдан шаклланганлигидир.
Гап оҳанг жиҳатдан тугалланган бўлиши керак: Куз. Ҳамма ёқда иш қайнаяпти. Бу гапдаги Куз сўзи тугалланган оҳанг билан айтилгани учун гап ҳисобланади.
Шундай қилиб, гапнинг қуйидаги белгилари мавжуд:
1. Муомаланинг энг кичик бирлигидир. 2. Нисбий тугалланган фикрни ифодалайди. 3. Грамматик жиҳатдан шаклланган бўлади.
4. Тугалланган оҳанг билан айтилади.
Юқоридаги белгиларга таянган ҳолда гапнинг қуйидаги таърифини келтириб чиқариш мумкин:
Тугалланган оҳанг ва фикрга эга бўлиб, кесимлик шакллари воситасида грамматик жиҳатдан шаклланган, муомаланинг энг кичик воситаси ҳисобланган якка сўз ёки сўзлар йиғиндиси гап деб аталади.


2-§. Гапнинг ифода мақсадига кўра турлари


1. Дарак гап орқали бирор нарса ҳақида маълум қилинади, хабар берилади, унинг охирига доимо нуқта қўйилади: Эртага мактабга бораман.
Дарак гаплар дарак-хабар, орзу-умид, ишонч, таъкид, ғурур, маслаҳат, ташвиқ, севинч, таажжуб, гумон, ачиниш ташвиш, ғазаб, норозилик, киноя каби мазмун турларини ифодалайди.
2. Сўроқ гап орқали сўзловчи ўзи баён қилган фикрга суҳбатдошини фикр билдиришга ундайди, тасдиқлаш ёки инкор қилишга ундайди: Бугун келдингизми? Ёзувда сўроқ гапнинг охирига сўроқ белгиси қўйилади. Бу гаплар кўпроқ диалогик нутқда учрайди.
Сўроқ гаплар сўроқ олмошлари (ким? нима? қандай? қанча? неча? қайси? – бундай гаплар сўроққа жавоб бўлувчи сўзни талаб қилади), сўроқ юкламалари (-ми, -чи, -а, -я) ёки сўроқ оҳанги билан ҳосил бўлади. Бундай гаплар ҳа ёки йўқ деган жавобни талаб қилади. Қуйидаги мисолда сўроқ оҳанги қатнашган: Соат икки бўлди. Икки бўлди?
Сўроқ гаплар икки гуруҳга бўлинади: 1) соф сўроқ гаплар жавоб талаб қиладиган гаплардир: Сиз эртага келасизми?
2) риторик сўроқ гаплар сўроқ гапларнинг жавоб талаб қилмайдиган тури бўлиб, жавоби ўз ичида яширинган ва барча учун маълум бўлади: Мен унинг тўсатдан келиб қолишини қайдан билай? Риторик сўроқ гаплар қуйидаги маъноларни маъноларини ифодалаши мумкин: Бу Ватанда нималар йўқ (тасдиқ). Ўзингдан чиққан балога, қайга борасан давога (инкор). Бу нимаси?! (таажжуб) Мени ташлаб кетмайсанми?! (ташвиш) Мақсад нима, мақсад?! (ғазаб) Пахталар ҳам яхши очилмагандир? (гумон) Токайгача эзиламиз, ота?! (кучли ҳаяжон)