M avzu: Eron yangi davrda: tarixiy rivojlanishining asosiy voqea va jarayonlari. Reja

Oxirgi Xojarlar

Birinchi jahon urushi davridan oldin Eronda inqiroz yuzaga keladi. Aristokratiya, ruhoniylar va ziyolilarning noroziligi natijasida Mozafereddinshoh 1906- yil oktabrda konstitutsiya qabul qilishga va Majlis (parlament) tuzishga majbur boʻldi (ko'proq bilish uchun esa Eronda konstitutsiyaviy inqilob maqolasiga qarang). Konstitutsiya qabul qilinganidan 40 kun oʻtgach, shoh yurak xurujidan vafot etdi. 1907- yilda Eronnning Buyuk davlatlar ta'sir doirada tutib turish uchun Britaniya-Rossiya kelishuvi tuzildi, unga ko'ra Eron uch qismga bo'lingan: Shimoliy Eron (Rossiya), Markaziy (neytral va Germaniya uchun ochiq), Janubiy (Angliya).
Muhammad Ali Shoh 1907-yil yanvarida otasi vafotidan soʻng taxtga oʻtirdi. Taxtga o'tirgandan so'ng, u 1906 -yilda otasi tomonidan berilgan konstitutsiyaga rioya qilishga va'da berdi, ammo amalda hech bir ishni bajarmadi. 1908- yil 24-iyun Muhammad Ali fors va kazak armiyasi bilan birgalikda tuzilgan harbiylar bilan birga majlisni tarqatib yuborib, davlat toʻntarishini amalga oshirdi.
1908 -yilda Eronda neft topildi. 1908- yilda Tabrizda shoh hokimiyatiga qarshi qoʻzgʻolon boshlandi. 1909- yil yanvarda konstitutsiya tarafdorlari oʻz taʼsirini kuchaytirishga intilayotgan Baxtiyor xonlar tomonidan qoʻllab-quvvatlanib, Isfaxonda hokimiyatni qoʻlga oldilar. Gilonda (Rasht va Gilonning boshqa shaharlarida) qoʻzgʻolon boshlandi. Eronning Bushehr, Bandar Abbos va boshqa ayrim shahar va viloyatlarida shohning muxoliflari hokimiyat tepasiga keldi. 1909-yil 13-iyulda qoʻzgʻolonchilar Tehronga kirishdi. 16-iyulda Feday va Baxtiyor otryadlari rahbarlari, sobiq vazirlar va birinchi majlis deputatlaridan iborat favqulodda milliy kengash yigʻildi. U Muhammad Alining taxtdan ag'darilganini va hokimiyat uning 11 yoshli o'g'li Ahmadga o'tkazilishini e'lon qildi. Mohammad Ali rus legiyasida yashirinib, keyin Rossiyaga surgunga ketishga majbur bo'ldi.1909-1910- yillar oxirida mamlakatning bir qator viloyatlarida dehqonlarning feodal tuzumga qarshi kurashi yana boshlandi. 1910-yil avgust oyida hukumat buyrugʻi bilan politsiya va Baxtiyor otryadlari Tehrondagi Sattorxonning Fedai boshchiligidagi harbiy qismlarni qurolsizlantirdilar.
Sobiq shoh Muhammad Ali Rossiya koʻmagida 1911-yil iyulida Eronga keldi va Astrabadga joylashib olish orqali hokimiyatni tiklab olishga urindi va oʻz hokimiyatini tiklashga harakat qildi, ammo 1911-yil kuzida uning harbiy bo'linmasi magʻlubiyatga uchradi.1909-yilda Fors (Eron)dagi beqaror siyosiy vaziyat tufayli u Eron hududiga rus qo'shinlari yuborildi. 1911-yilda Forsdagi rus armiyasi kuchaytirildi.1911-yilda asli amerikalik moliyachi Morgan Shuster Eronga taklif qilindi, u moliyaviy maslahatchi va bosh xazinachi lavozimini egalladi va davlatni faoliyat boshladi.1911-yil dekabrda Eron politsiyasi va Baxtiyor bo'linmasi Majlis, Enjomen va Fedai harbiy bo'linmalarini tarqatib yubordi.
Birinchi jahon urushi arafasida Britaniya hukumati 1914-yilda Angliya-Eron neft kompaniyasining nazorat paketini o'ziniki qilib olishi orqali Erondagi oʻz mavqeini kuchaytirib olishga erishadi Birinchi jahon urushi davrida Eron Angliya va Rossiya tomonidan bosib olingan, biroq betaraf boʻlgan. Shu sababli Eron hududida bir tomondan Antanta davlatlarining qo'shinlari (Rossiya imperiyasi, Britaniya imperiyasi) va ikkinchi tomondan Usmonli imperiyasi armiyasi o'rtasida doimiy urush bo'ldi.Urushdan keyin Eron Millatlar Ligasiga qabul qilindi. 1919-yilda Eron Buyuk Britaniya bilan savdo shartnomasi tuzdi, unda Buyuk Britaniya Eronning mustaqilligini rasman tasdiqlab, Eronning doimiy nazorat qilinishiga harakat qildi.
1920-yil aprelda butun Shimoliy Eronda shayx Muhammad Xiyaboniy boshchiligida Eron hukumati va uni hokimiyatda doimiy qo'llab turuvchi Buyuk Britaniyaga qarshi qoʻzgʻolon boshlandi va oʻsha yilning sentabr oyida bostirildi.
1920-yil 17-mayda Fyodor Raskolnikov va Sergo Orjonikidze qo'mondonligidagi Volga-Kaspiy harbiy flotiliyasi Bokudan Anzeli shahriga yo'l oldi, u erda rus armiyasi tomonidan Rossiya portlaridan olib kelingan kemalar bor edi. 18- may kuni bo'linma Anzelini egallab olgan Buyuk Britaniya qo'shinlariga ultimatum qo'ydi. Ushbu jangdan oldin ultimatum quyishdi va natijada hujumga o'tadigan bo'lishdi, inglizlar va oq gvardiyachilar chekinishdi va Sovet Rossiyasi kemalar ustidan nazoratni qo'lga kiritdi.
Millatchi Mirzo Kuchekxon boshchiligidagi Jengali harbiy bo'linmasi vaziyatdan yaxshi foydalanib, 1920-yil 4-iyunda Gilon davlati poytaxti Rasht shahrini egallab oldilar. 5-iyunda sovet vakillari bilan olib borilgan muzokaralardan soʻng Gilon Sovet Respublikasi eʼlon qilindi.
1920-yil 20-sentabrda rus armiyasi olib kelgan flotilyani egallab olingandan keyin, RSFSR hukumati Erondagi harbiy amaliyotini toʻxtatishga qaror qildi va Shoh hukumati bilan muzokaralar boshladi. 1921-yil 26-fevralda Sovet qo'shinlarini bosqichma-bosqich olib chiqish to'g'risida Sovet-Eron shartnomasi tuzildi. Sovet qoʻshinlari Gilonni aprel oyidan tark eta boshladilar va 1921-yil 8-sentabrga kelib butunlay olib chiqildi. Gilon davlatida boshlangan ichki urushdan foydalanib Eron hukumati Gilonni bosib oladi..