M avzu: Eron yangi davrda: tarixiy rivojlanishining asosiy voqea va jarayonlari. Reja

Pahlaviy

1921-yilda notinchlik va tashqi aralashuv sharoitida eronlik zobit Rizo Xon forslar kazak brigadasi^[11] yordamida jang qilib, poytaxt Tehronni egalladi. 1923- yilda Pahlaviy bosh vazir etib tayinlandi. U o'z mavqei va vakolatidan foydalanib, Xojarlar sulolasini ag'darishga tayyorladi. 1925-yil 31-oktabrda Majlisning ta’sis majlisi Ahmadshoh Xojarning taxtdan chiqarilganligini e’lon qildi. 1925-yil 12-dekabrda Rizoxon Eronning yangi Shahanshohi deb e’lon qilindi.
R izo Pahlaviy
Rizo Pahlaviy keng koʻlamli modernizatsiya va sanoatlashtirish siyosatini eʼlon qildi. U mutaxassislarni Yevropa va boshqa mamlakatlarga tayyorlash uchun yubordi, infratuzilmani, taʼlim tizimini yaxshilashga, temir yoʻl va avtomobil yoʻllari qurishga qaror qildi. Mamlakatda sanoatlashtirish va urbanizatsiyalash boshlandi.
1935- yilda Shoh chet davlatlardan Fors nomi o'rniga davlatning o'z nomi - Erondan rasman foydalanishni boshlashni talab qildi.
1941 -yilda Ikkinchi jahon urushi paytida Rizo Pahlaviy Buyuk Britaniya va SSSRni Eron hududidan qo'shinlariniolib ketishini ham talab qildi. Ammo Britaniya va Sovet qoʻshinlari Eronga bostirib kirishdi va 1941-yil 16-sentabrda Rizo Pahlaviy taxtdan voz kechdi. Uning oʻgʻli Muhammad Rizo Pahlaviy shoh boʻldi. 1942-yilda ittifoqchilar Eron mustaqilligini to'g'risidagi bitimni qabul qildilar. Eronning janubi-g'arbiy qismi Angliya va Amerika qo'shinlari tomonidan bosib olindi. Qo'shma Shtatlar qo'shinlarini 1946-yil 1- yanvarga qadar, Buyuk Britaniya 1946-yil 2-martgacha olib chiqdi. Eronning shimoliy qismi (Sharqiy Ozarbayjon va Gʻarbiy Ozarbayjon viloyatlari) 1946-yilning mayigacha Sovetlar tomonidan bosib olingan. Stalin SSSR armiyasini Eron inqilobi e'lon qilingandan keyingina.
SSSR va Angliyaning Erondagi ta'sir zonalari. 1946-yil (xarita).
Sovet qo'shinlari tomonidan bosib olingan hududda, o'z qo'shinini olib chiqib ketgunigacha bo'lgan vaqtgacha, tan olinmagan davlat tuzilmalari - Mahobod Respublikasi (Kurd) va Ozarbayjon Demokratik Respublikasi mavjud edi.
1949-yilda tashkil etilgan M.Mossaddiq boshchiligidagi Milliy front neft sanoatini milliylashtirish ishlariga boshchilik qildi. AINCga (Angliya-Eron neft kompaniyasi) qarshi xalq qo'zg'olonlari tinchlik uchun ommaviy harakati ozodlik kurashiga aylanib ketdi (1950-yilda Eron Tinchlik Jamiyati tashkil etilgan edi). 1951-yil 15-martda Majlis neft sanoatini milliylashtirish(Eronning shaxsiy mulki qilish) toʻgʻrisida qonun qabul qildi. 1951-yil 29-aprelda Mossaddiq boshchiligidagi hukumat tuzildi.
Eron va Buyuk Britaniya va AQSh o'rtasida mojaro bor edi. Musaddiq barcha ingliz mutaxassislari va maslahatchilarini Eron hududidan chiqarib yubordi va 1952-yil oktabr oyida Buyuk Britaniya bilan diplomatik aloqalarni uzdi. Mosadig islohotlari qishloq xoʻjaligiga ham taʼsir koʻrsatdi, xususan, qishloqda o'rta srlarga xos bo'lgan eski feodal tuzum barham topdi. Bunga javoban AQSh va Buyuk Britaniya Eron neftiga boykot e’lon qildi va Eron mamlakatida davlat toʻntarishiga tayyorgarlik koʻra boshladi. 1953-yil 4-aprelda Markaziy razvedka boshqarmasi direktori Mosaddegni hukumatdan ketkazish ishlari uchun 1 million dollar ajratdi.^[13] Eronda esa shoh yodgorliklarini buzib tashlashni boshladi, shohning oʻzi mamlakatni tark etib, G'arb davlatlari ko'magida avval Bagʻdodga, keyin esa Rimga qochib ketdi. Ammo 1953-yil 19-avgustda Mosaddeg ag'darildi, uning o'rniga AQSh va Buyuk Britaniyaga neft sotish imtiyozlarini bergan va ushbu davlatlar bilan diplomatik aloqalarni tiklagan general Fazlolloh Zohidi hokimiyatga olib kelindi.
1963-yil 26-yanvarda boʻlib oʻtgan referendumda iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning olti bandi xalq tomonidan ma'qullab chiqildi. Jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurish boʻyicha nufuzli loyihalarga oʻnlab milliard neft dollarlari yoʻnaltirildi. Agrar islohot amalga oshirilib, dehqonlarga yer berildi. Davlat siyosatida 2 partiya tuzildi, unda ikkita shohparast partiyalar raqobatlashdi: hukmron Eron Novin va sodiq muxolifat Mardom.
" Oq inqilob " (inqilobni qasddanoldini olish uchun yuqoridan amalga oshirilgan bir qator islohotlar) ham mamlakatni yangilash zarur ichki ehtiyojlari, ham AQSh talablaridan kelib chiqqan holda amalga oshirildi. Yarimfeodal yer egaligi bilan bogʻliq boʻlgan yuqori tabaqa vakillari oʻzgarishlarni xohlamagani uchun shoh Majlisni tarqatib yubordi va oʻz farmonlari bilan islohotlar oʻtkazdi. 1975-yilda Eronda avtoritar bir partiyali tizimli Rastaxiz rejimi o'rnatildi va norozi odamlar SAVAK maxfiy politsiyasi yordamida taqib qilinar edi.
Mamlakatni zamoniylashtirish sur'ati juda tez edi, islohotlar milliy va diniy xususiyatlarni yetarlicha hisobga olmadi va shuning uchun shia ruhoniylari boshchiligidagi an'anaviy Eron jamiyatining o'ta jiddiy qarshilik - madaniy va rivojlanish qarshiligiga duch keldi. “Oq inqilob” 1979-yilgi islom inqilobi tuzilishidagi shiddat bilan yakunlandi.