M kariyev, R. Alimov

Savol va topsbiriqlar 
1. Araiash radiatsion shikastlanish deganda nimani tushunasiz? 
2. ARSH ning tasniflni keltiring. 
3. ARSH kechishining klinik davrlarini aytib bering. 
4. Nur kasalligining turli bosqichlarida jarohat kechishining o‘ziga 
xos xususiyatlarini ayting. 
5. Nur kasalligida suyak to'qimasi regeneratsiyasining o‘ziga xos 
xususiyatlarini aytib o'ting. 
6. ARSH da birinchi tibbiy va vrachgacha yordam hajmi nima? 
7. ARSH da birinchi vrachlik yordami hajmi qanday bo'lishi loz- 
im? 
8. RM bilan zararlangan jarohatlarni davolashning o‘ziga xos xu- 
susiyatlarini sanab o'ting. 
15 

---

Mashg‘uIotning maqsadi. Tibbiyot evakuatsiya bosqichlarida L ZM 
bilan zararlangan jarohatlami davolash va ulaming kechishidagi o‘ziga 
xos xususiyatlarini o’rganish. 
0‘quv savollari. Ten rezorbtiv xususiyatli ZM (zahar modda) bilan 
zararlangan jarohatlaming kechishidagi o‘ziga xos xususiyatlari. Jarroh- 
lik ishlovi vaqtining jarohat kechishiga ta’siri. Iprit, lyuizit, oq fosfor 
bilan zararlangan jarohatlarga jarrohlik ishlovi berish. Fosfororganik ZM 
ning jarohatga tushgandagi ta’siri. Zarin bilan zararlangan jarohatlarda 
birinchi tibbiy yordam, vrachgacha va birinchi vrachlik yordamini 
ko'rsatish, BrTP (Brigada tibbiy punkti) va ATO (Armiya tibbiy otrya- 
di) da kombinatsiyalashgan kimyoviy shikastlanganlami davolash. 
Mashg‘ulot olib borish tartibi. Mashg’ulotlar maxsus jihozlangan 
laboratoriyalarda, o‘quv xonalarida va klinikaning bog‘lov xonalarida 
olib boriladi. Talabalarga jarayonning turli bosqichlaridagi bemorlar 
ko'rsatiladi. 0‘quv xonasida kombinatsiyalashgan kimyoviy shikast- 
lanish mavzusida savol-javoblar o'tkaziladi. Bog'lov xonasida bemorlar 
ko’riladi. 
0‘quv qo'llanmalar: jadvallar, ZM ni aniqlovchi indikator trub- 
kalar, 
kimyoviy 
razvetka 
pribori, 
individual 
paket, 
kimyoviy 
moddalarga qarshi vositali sumkalar. 
Mashg’ulot tarkibi 
Dushman jang maydonida kimyoviy qurol qo‘llashi mumkin. Mu- 
taxassislaming fikriga ko‘ra, bu qurol nafaqat taktik masalalami yechish 
uchun, balki strategik maqsadlarda ham qo‘llanilishi mumkin. Har 
bir shaxs zarur bo'lganda ZM qo'llanilganda to'liq yordam ko'rsata 
bilishi kerak. 
ZM tasnifi: 
a) nerv-paralitik: zarin, vi-gazlar; 
b) umumiy zaharlovchi: sinil kislota, xloratsin; 
d) bo‘g‘uvchilan fosgen; 
e) terini o'yuvchi: iprit, lyuizit; 
0 psixomimetklar: BZ; 
g) qo‘zg‘atuvchilar: 
A) lakrimatorlar (ko'zni yoshlantiruvchilar) ^ CS, xlortsian; 
B) sternitlar (nafas yoMlari shilliq qavatlari qo‘zg‘atuvchilari) — 
adamsit. 
ZM ning shikastlovchi ta’siri bo'yicha tasnifi: 
1) steril ta’sirli — dushmanning tirik kuchini tezda yo‘q qilish 
maqsadida; 
2) vaqtinchalik safdan chiqarUvchi - dtisihmanning jaifigdagi qo- 
16 

---

biliyatini vaqtinchalik yo‘qotish maqsadida. Ammo har bir ZM ning 
toksik effekti uning dozasiga bog‘liqdir. 
Shikastlovchi ta’siri davomiyligiga ko‘ra ZM ning tasnifi: 
1. Turg'un ZM. 
2. Turg‘un bo'Imagan ZM — ta’sir samaradorligi jssiq vaqtda 
kuchayadi. Ta’sir davomiyligi 1—2 soat. Ularga sinil kislotasi, xlor- 
sian, fosgen va boshqalar kiradi. 
Aralash kimyoviy shikastlanish turlari: 
1. Faqat jarohat yoki kuyish yuzasi zararlangani. 
2. Jarohat yoki kuyish yuzasi bilan birga teri, nafas a’zolari, me’da 
ichak tizimi va ko‘zlar zararlangan. 
3. Jarohat yoki kuyish yuzasi zararlanmagan, ammo boshqa a’zo 
va sistemalarda zararlanish bor. 
Terini o’yuvchi ZM tasnifi. Terini o’yuvchi ZM ga teri va shilliq 
qavatlari yarali nekrotik shikastlovchilar, organizmga umumiy rezorbtiv 
ta’sir ko’rsatuvchilar ham kiradi. Bu guruhdan Birinchi jahon uru- 
shida iprit qo'llanilgan. Iprit hozirgi kunda ham armiya zaxiralarida 
saqlanmoqda. Bu guruhga uchxloretilamin, lyuizit ham kiradi. 
Iprit — rangsiz yog'simon suyuqlik bo‘lib, sarimsoq yoki xantal 
hidi keiadi. Suvdan og'ir bo‘lib, unda yomon eriydi. Degazlovchi 
vositalar ta’sirida tez parchalanadi. Bug‘, aerozol, suyuq tomchi holida 
ta’sir ko’rsatadi. Shikastlanishning birinchi belgilari bevesita ZM bilan 
kontaktda bo‘lgan sohalarda paydo bo’ladi. 
Iprit universal zahar bo'lib, hujayra oqsillar bilan reaksiyaga ki- 
rishib, ulami denaturatsiyalaydi. Bundan tashqari iprit hujayra miqyo- 
sidagi turli bioximik sistemalami ham buzadi. Iprit bilan shikastlan- 
gandan keyingi trofik o'zgarishlar, reaktivlikning barcha turlarining 
pasayishi aynan shular bilan tushuntiriladi. 
Ipritning umumiy rezorbtiv ta’siri simptomlari: ko'ngil aynashi, 
qusish, tana haroratining ko'tarilishi, gematologik o'zgarishlar. Marka- 
ziy nerv sistemasi tormozlanishi va vegetativ nerv sistemasining para- 
simpatik bo‘limlarining ta’sirlanishi xosdir. Bu bradikardiya, yurak 
ritmining buzilishi, ich ketishi bilan namoyon bo'ladi. Keyinchalik 
ipritli kaxeksiya rivojlanadi. 
Ipritning mahalliy ta’siridagi shikastlanishi. Teri shikastlanganda erit- 
rematoz, bullyoz, nekrotik deriatilar, keyinchalik qiyin davolanadigan 
yiringli nekrotik yaralar hosil bo’ladi. Yuqori nafas yo‘Harming shikast- 
lanishi kataral rinolaringotraxeitga, o‘pka shikastlanishi bronxopnevmoni- 
yaga olib keiadi. Ko‘z shikastlanishi kon’yunktivit, keratokon’yuktivit 
bilan, oshqozon ichak trakti shikastlanishi gastrit, gastroenterit bilan 
17 

---

namoyon bo'ladi. Terming katta sohasi suyuq iprit bilan shikastlangan 
bo‘lsa, rezorbtiv sindrom rivojlanishi mumkin.