M. Maxammatova Andijon 2023 Mavzu

3.Huquqbuzarlikning oldini olishda ta’lim jarayonining
maqsadi va vazifalari
Pedagogik jarayonda turli darajadagi qonuniyatlar mavjud. Pedagogik jarayondagi qonuniyatlar nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lishiga qaramay, pedagogika fanida bir yoqlama o‘rganilmoqda. Bu muammoni turli mualliflar o‘zlarining nuqtai nazarlaridan kelib chiqib o‘rganmoqdalar.
Jinoyatning oldini olish va jinoyatchilikka qarshi kurashda huquqiy-tarbiyaviy
ishlarning yaxshi yo‘lga qo‘yilishi puxta o‘ylab amalga oshiriladigan tarbiyaviy jarayon hisoblanadi. Ta‘lim-tarbiya faoliyatining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi jinoyat sodir etishga moyil o‘spirinlarni bunday qabih yo‘ldan voz kechishga majbur qilishi mumkin. Bu borada birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov yuridik ta‘limda ham sifat o‘zgarishlari qilishga katta ahamiyat berish lozimligini uqtirib o‘tgan edilar. Huquqbuzarlikning oldini olishda oliy ma‘lumotli huquqshunoslarning o‘ziga xos o‘rinlari borligi va bu sohada quyidagi vazifalarni ado etish – davr talabi ekanligi barchamizga ma‘lum bo‘ladi:
– barcha turdagi tashkilotlar, o‘quv muassasalari uchun yuqori malakali xodimlar va huquqshunos mutaxassislar tayyorlash, chunki huquqiy-tarbiyaviy ishlarni nafaqat bitta yoki bir necha shaxslar olib boradilar, shuningdek, bu ishni korxona va muassasalarning yuristlari ham olib borishlari kerak;
– fuqarolarning ommaviy-siyosiy, huquqiy bilimlarini shaxslar faoliyatining muhim qismiga, rahbarning esa kundalik ishiga aylantirish orqali jinoyatning oldi olinadi.
Har bir fuqaroning huquqiy madaniyatini oshirish, jinoyatlarning oldini olish,
huquqiy bilimlarni tashviqot qilish uchun davlat va jamoat tashkilotlari zarur shartsharoitlarni yaratib berishlari kerak bo‘ladi.
Ichki ishlar organlarining xodimlari doimo tarbiyalanishi zarur va tarbiyasi og‘ir
shaxslar bilan ko‘proq ishlaydilar, ularning orasida yoki ularning har biri bilan profilaktik muloqotlar olib boradilar. Bundan tashqari, barcha tabaqadagi shaxslar bilan uchrashuvlar o‘tkazib, shaxslarning ariza va shikoyatlari bilan tanishib chiqadilar, ularni o‘rganadilar, tekshiradilar va ular o‘rtasida tarbiyaviy ishlar olib boradilar. Bu ishlar pedagogik-profilaktik faoliyat doirasida amalga oshiriladi.
Aholi orasida huquqbuzarliklarning oldini olish pedagogikaning mohiyatiga ko‘ra,
bir necha turlarga bo‘linadi, bular – maktab yoshigacha bo‘lgan bolalar o‘rtasida
huquqiy-tarbiyaviy ishlarni olib borish va ularni tarbiyalash, o‘smirlar o‘rtasida sodir etilishi mumkin bo‘lgan jinoyatlarning oldini olish va ularni tarbiyalash, madaniyat muassasalarining tarbiyaviy usullari orqali olib boriladigan huquqiy-tarbiyaviy jarayonlar.
Maktabdan tashqari muassasalarda ham huquqiy targ‘ibot, huquqiy-tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazish orqali shaxslarni tarbiyalab borish kerak bo‘ladi. Bizni ichki ishlar organlarining faoliyatida olib boriladigan huquqiy pedagogik ishlar ko‘proq qiziqtiradi. Ichki ishlar organlarining tarbiya obyekti – shaxslar, ularning faoliyati hisoblanadi.
Huquqbuzarlikning oldini olish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan kasbiy pedagogika jinoyat muammosiga pedagogik yondashishni talab qiladi.
Pedagogik ta‘sir etish (yoki pedagogik yondashish) qisqa va uzuq-yuluq tarbiya
jarayoni bo‘lmay, balki tizimli, uzoq davom etuvchi jarayon bo‘lib, uning samarasi,
asosan, tarbiyaga, shuningdek, tarbiyalanuvchining xohish va istaklariga bog‘liqdir.Jinoyatlarning oldini olish jarayoni o‘z mohiyatiga ko‘ra, pedagogik jarayonning qonuniyatlariga va metodikasiga bo‘ysunadi.
Hozirgi kunda profilaktik pedagogikaning vazifasi pedagogikaning nazariyasi va amaliyotidan olingan bilimlar asosida jinoyat sodir etishning sabablari, sharoiti,
jinoyatchi shaxsi, uning axloqi va xatti-harakatini o‘rganish orqali maxsus pedagogic ta‘sir etish yo‘llarini ishlab chiqishni talab qiladi. Shular asosida ichki ishlar organlari xodimlarining ish faoliyatiga ko‘maklashib, ijobiy va samarali natijalarga erishish mumkin.
Pedagogika fanining metodikasi orqali jinoyat olamidagi shaxslarning huquqiy
ongiga ta‘sir ko‘rsatib, ular tomonidan sodir etilishi mumkin bo‘lgan jinoyatlarning
oldini olishning barcha chora-tadbirlari kriminologlar va pedagoglar tomonidan
o‘rganiladi. Pedagogikaning kriminologiyaga yoki kriminologiyaning pedagogikaga qanday aloqasi bor, degan savol tug‘ilishi mumkin. Bu o‘rinda rossiyalik kriminolog olim G. A. Avanesovning quyidagi fikri juda ham to‘g‘ridir:
«Tarbiya» va «jinoyatning oldini olish» tushunchalarini bir - biridan ajratib
bo‘lmaydi. Tarbiyaga profilaktik funksiya, profilaktikaga esa tarbiyaviy funksiya
taalluqlidir».
Profilaktik pedagogika – aslida pedagogik tushuncha bo‘lib, kriminologiya fani
bilan chambarchas bog‘liqdir. Shu bilan birga, u sodir etilgan jinoyatlarning sabablari va sharoitlarini tarbiyaviy nuqtai nazardan o‘rganadi.
Huquqbuzarlikning oldini olishda kasbiy pedagogikaning ahamiyati uning shakli va usuli bilangina emas, balki maqsad va vazifasi bilan ham bog‘lab o‘rganiladi. Pedagogika fanidan olingan pedagogik bilimlar ichki ishlar organlari xodimlarining jinoyat va uning oqibatlari haqidagi bilimlarini boyitadi, tartibga soladi, huquqbuzar qilmishining oqibatini mantiqan o‘ylab ko‘rishga majbur qiladi, shuningdek, huquqbuzar shaxsini qayta tarbiyalab, uning faoliyatini ijobiy tomonga yo‘naltiradi va boshqaradi.
Jinoyatchilikning oldini olishda pedagogikaning shakl va usullari orasida eng
samaralisi ishontirish va majburlash usullaridir. Ushbu fikr orqali biz tarbiyaning boshqausullari, ya‘ni «o‘rnak bo‘lish», «rag‘batlantirish» usullarini inkor qilmoqchi yoki kamsitmoqchi emasmiz. Yuqorida aytilgan barcha usullarning o‘z o‘rni va ahamiyati bor. Tarbiyaning ishontirish usuliga izoh berishning hojati bo‘lmasa-da, lekin majburlash usulini «tarbiyalash» tushunchasiga qarshi qo‘ymasligimiz kerak. Majburlash usuli orqali shaxslarni qayta tarbiyalash, ikkinchi marta shunday noma‘qul, ya‘ni qonunga zid ishlarni sodir qilmaslikka chaqirish bilan birga, ularni majbur etish ham zarur.
Majburlash shaxsning ichki xohish-istagini tashqi kuch orqali sindirishdir.
Ichki ishlar organlari xodimlarining profilaktik ta‘limini tashkil etishning bir qancha shakllari mavjud bo‘lib, bunday ta‘lim maxsus tashkil etiladi, masalan,
qonunbuzarlikning oldini olish – tinglovchilarni faqat huquqiy bilimlar bilangina
qurollantirish emas, balki shaxslarga huquqni amaliy faoliyatda qo‘llashni ham
o‘rgatishdir. Bu esa, o‘z navbatida, tinglovchilarda huquqiy madaniyat va amaliy
tajribani shakllantirishning asosini tashkil etadi. Profilaktik ta‘limni tashkil etishda
amaliy mashg‘ulotlarni ichki ishlar organlarining xodimlari orasida kompleks ravishda amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ichki ishlar organlarining xodimlari o‘zlarining tarbiyaviy profilaktik faoliyatini ikki yo‘l bilan olib boradilar. Birinchisi – profilaktik yo‘l bo‘lsa, ikkinchisi – shaxslarni qayta tarbiyalash. Birinchi tarbiya usuli ikkinchisiga nisbatan biroz yengilroq va qulayroq bo‘lsa ham, bari bir o‘ziga yarasha qiyinchiligi bor. Bu ikkala tarbiya usulini qo‘llashda xodimlar tarbiya subyekti sifatida mehnat jamoalari, jamoat tashkilotlari va mahalla qo‘mitalari e‘tiborini huquqbuzarliklarning oldini olishga qaratilgan tadbirlarga jalb qila olishlari shart. Bunday hamkorlik o‘zaro kelishuv va bir - birini qo‘llab-quvvatlash asosida amalga oshiriladi.