M. N. Musayev 2023yil

3.Harorat choklarining asosiy vazifasi, ularning binolarning xavfsiz ishlashidagi ro’li
Bino va inshootlarning bir qismini ikkinchisidan ajratadigan ensiz oraliq konstruktiv Chok deyiladi. Temperatura choki haroratning o’zgarishidan, cho’kish choki imoratning cho’kishidan vujudga keladigan qo’shimcha zo’riqishlarning oldini oladi, seysmik chok binolarni silkinishda buzilishdan asraydi. Amalda ko’pincha bu 3 ta chok vazifasini bitta chok bajaradi, ya’ni 3 ta chok o’rniga bitta chok qoldiriladi. Deformatsiya choklari temperatura, cho'kish va zilzilaga qarshi choklarga bo'linadi.Temperatura choklari devorlarda o'zgaruvchan temperatura ta’siridan hosil bo'Iadigan yoriq va qiyshayishlami oldini olish uchun qoldiriladi va ularning oraliqlari bino quriladigan joy iqlim sharoiti va devor materialining fizik-mexanik xususiyatlariga qarab, g'ishtli binolarda 40 m dan 100 m gacha, yirik panelli binolarda 75 m dan 150 m gacha olinadi. Bulardagi kichik masofa qattiq, iqlim sharoiti keskin bo'lgan yerlardagi Lmoratlarga tegishli bo'ladi. Choklar tirqishi kamida 20 mm bo'lib, ular ikki tomondan issiqlik izolatsiyasi materiali va metall kompensatorlar yordamida berkitiladi. Bunday choklar poydevorni kesib o'tmaydi.
Har qanday qurilish konstruksiyalari, ular qanday materialdan (g'isht, monolit temir-beton yoki qurilish panellari) yasalganidan qat'i nazar, harorat o'zgarganda ularning geometrik o'lchamlarini o'zgartiradi. Harorat tushganda, ular qisqaradi va ko'tarilganda, ular tabiiy ravishda kengayadi. Bu yoriqlar paydo bo'lishiga olib kelishi va har ikkala alohida elementlarning (masalan, tsement-qum pardasi, poydevorning ko'r maydoni va boshqalar) va umuman butun binoning mustahkamligi va chidamliligini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Ushbu salbiy hodisalarning oldini olish uchun tegishli joylarda (me'yoriy qurilish hujjatlariga muvofiq) jihozlangan bo'lishi kerak bo'lgan kengaytiruvchi bo'g'in xizmat qiladi. Katta uzunlikdagi binolarda, shuningdek, har xil qavatli binolarda, SNiP-ning alohida bo'limlarida vertikal kengayish bo'shliqlarini majburiy tartibga solish ta'minlanadi.Harorat - haroratning o'zgarishi (o'rtacha kunlik va o'rtacha yillik) va betonning qisqarishi tufayli binoning strukturaviy elementlarining geometrik o'lchamlarining o'zgarishi natijasida yoriqlar paydo bo'lishining oldini olish. Bunday choklar poydevor darajasiga keltiriladi.
Uning alohida qismlariga teng bo'lmagan yuklardan kelib chiqqan poydevorning notekis joylashishi tufayli paydo bo'lishi mumkin bo'lgan yoriqlar paydo bo'lishiga to'sqinlik qiladigan cho'kindi bo'g'inlar. Ushbu choklar strukturani butunlay alohida bo'limlarga, shu jumladan poydevorga bo'linadi. Ikkala turdagi choklarning dizayni bir xil. Bo'shliqni jihozlash uchun ikkita juft ko'ndalang devor o'rnatiladi, ular issiqlik izolyatsion material bilan to'ldirilgan va keyin suv o'tkazmaydigan (yomg'irning kirib kelishiga yo'l qo'ymaslik uchun). Dikişin kengligi binoning dizayniga qat'iy mos kelishi kerak (lekin kamida 20 mm bo'lishi kerak).Ramkasiz katta panelli binolar uchun siqilish bo'g'inlarining qadami SNiP- tomonidan standartlashtirilgan va panellarni ishlab chiqarishda ishlatiladigan materiallarga (betonning siqilish kuchi klassi, ohak markasi va bo'ylama yuk ko'taruvchi armatura diametri), panellar orasidagi masofaga bog'liq. ko'ndalang devorlar va ma'lum bir mintaqa uchun o'rtacha kunlik haroratning yillik farqi. Masalan, Petrozavodsk uchun (yillik harorat farqi 60°C) harorat boʻshliqlari (75/125m). Prefabrik-monolitik usul yordamida qurilgan monolitik inshootlar va binolarda ko'ndalang haroratli qisqarishli birikmalarning qadami (SNiP bo'yicha) 40 dan 80 m gacha (binoning strukturaviy xususiyatlariga qarab) o'zgaradi. Bunday choklarni tartibga solish nafaqat bino strukturasining ishonchliligini oshiradi, balki binoning alohida qismlarini bosqichma-bosqich quyish imkonini beradi. Ba'zan bunday choklar tizimli ravishda toymasin. Zamin plitasi yuk ko'taruvchi tuzilmalarga tayanadigan joylarda sirpanishni ta'minlash uchun uning ostiga ikki qatlamli galvanizli tom yopish temir yotqizilgan.
(3-rasm)
Konstruktiv choklar. Bu choklar deformatsiya yoki doimiy choklar deb ham ataladi va vazifasiga ko'ra harorat — atrof-muhit harorati tebranib turganda va beton soviganda yoriq hosil bo'lishini oldini oluvchi, kicfarayish — inshoot kichrayganda yoriq paydo bo'lishini oldini oluvchi kabi turlarga bo'linadi. Ko'pincha harorat, kichrayish va cho'kishlami birgaligida barpo etiladi. Konstruktiv to'g'on uzunligi bo'yicha seksiyalarga bo'linadi. Vodoslivli to'g'onlarda choklar oraliq devor yoki oraliqlar o'rtasida joylashtiriladi. Seksiyalar o'lchamlari 7...8 m dan 15...22 m gacha bo'ladi. Konstruksiyasi bo'yicha choklar tekis va shtrabasimon, ba’zi hollarda shtrabali, shamirlilarga bo'linadi (14.7-rasm). Ko'pincha, bajarilishining oddiyligi, choklardan sizib o'tgan suvlami hech qanday to'siqlarsiz chiqarib yuborish imkoniyati borligi, to'g'onning ishlashida statik aniqlashga ko'ra tekis choklar qo'llaniladi. Shtrabasimon choklar onda-sonda inshoot fazoviy ishlaganda qo'llaniladi. Ular orqali urinma kuchlanishlami uzatish yuklangan seksiyalami yengillashtiradi (turU jinsli geologik tuzilishga ega bo'lgan zaminlarda); ayniqsa ular nishabli uchastkalarda tik yoribag'irli tor dara joylarda samara beradi. Bu choklaming kamchiligiga: ulami tayyorlash 352 murakkabligi, ba’zida yoriqlar paydo bo'lishni keltirib chiqaruvchi bukilgan joylarda kuchlanishlar to‘planib qolishi, sizib o4gan suvlarning chiqarib yuborishning yomonligi kiradi. Shtrabasimon choklar maxsus asoslangandan so'ng qo'llaniladi. Konstruktiv choklar suv o'tkazmaslik, alohida seksiya birbiriga bog'liq bo'lmagan holda siljishini yetarli kenglikka, choklar ishlashi va zichlanishlami ta’mirlashni kuzatish imkoniyatiga ega bo'lishi lozim. Chokning asosiy elementlari; 1) suv o'tkazmasligini ta’minlovchi zichlash qurilmasi; 2) drenaj qurilmasi — zichlangan qatlamdan sizib o'tgan yoki uni aylanib o'tgan suvlami yig'ib chiqarib yuborish uchun (drenajlar, quduqlar); 3) qo'shimcha qurilmalar — zaxira shaxtalari, kuzatuv quduqlari, asfalt materialni to'ldirish va qizitish qurilmalari va boshqalar. Choklami kengligi zamin geologiyasiga, inshoot o'lchamlariga va atrof-muhit haroratining tebranishiga bog'liq bo'ladi.