M porsaev, B. Sh. Safarov, D. Q. Usmanova raqamliiqtisodiyot asoslari

Mahsulot rivojlanishining dastlabki bosqichlarida sinov. Ko‘pgina dasturiy ta’minot kompaniyalari ko‘pincha Internet or­qali tarqatiladigan alfa va beta mahsulotlarini chiqarish tizimidan foydalanadilar.

Ushbu usul iste’molchilardan kerakli ma’lumotlarni tezda olish va taklif qilingan variantlarni tezda baholashga imkon be­radi.
Ushbu jarayonning birinchi bosqichi bozorda alfa versiyasini ishga tushirishdir. Ko‘pincha bu faqat tajribali foydalanuvchilarga taklif qilinadi. Ko‘pincha, ular sinovlarda ishtirok etishlari

so‘raladigan kompaniya xodimlari. Ushbu versiyani chiqarilish- idan maqsad yangi g‘oyalarni amalga oshirishning dastlabki bos- qichlarida iste’molchilar tomonidan fikr-mulohazalarni olish va yangi g‘oyalar va usullarning real sharoitda qanday ishlashi to‘g‘risida tushunchani olish.
Keyingi qadam - beta-sinov. Ushbu nuqtada, mahsulot yoki xizmat kengroq bozorda taqdimetiladi. Ushbu bosqichda ke- lajakdagi mahsulotning ishonchliligi va o‘zaro mosligi asosiy vazifaga aylanadi. Beta-sinov yangi mahsulotni reklama qilish va uni kelgusi foydalanuvchilar tomonidan sinab ko‘rishning yaxshi shakli bo‘lib xizmat qiladi.
Beta-sinov odatiy keng ko‘lamli sinovning o‘rnini bosadigan usuldir. Iste’molchi uchun yangi mahsulot muammolarini topishga tayanib, kompaniya ushbu mahsulotni sinovdan o‘tkazish narxini kamaytirishi mumkin, uni boshqa usulda amalga oshirish kerak bo‘ladi. Pulni tejashdan tashqari, ushbu yondashuv butun rivojlan- ish tsiklini sezilarli darajada tezlashtiradi.
Mahsulot muvaffaqiyatining yana bir muhim sharti bu kompaniyaning bozorga tez kirishini ta’minlash qobiliyatidir. Alfa va beta-versiyalarning taqdimoti mahsulotni bozorga olib chiqish jarayonini tezlashtirishning samarali vositalaridan biridir. Bundan tashqari, ushbu versiyalarda ularni ishlatish muddati belgilanishi ma’lum vaqtdan keyin mahsulotning tijorat versiyasini sotib olish uchun yaxshi rag‘bat bo‘lib xizmat qiladi.
(❖ O‘z-o ‘zini tekshirish savollari)

1. 
   Tovarlarning asosiy maqsadi nimadan iborat?
   
2. 
   Mahsulot Internet orqali taqdim etilsa, u qanday muhitni shakllantiradi?
   
3. 
   Internetda tovarlarning toifalari va taklifning xususiyatlari qanday?
   
4. 
   Moddiy tovarlar guruhlarni aniqlang.
   
5. 
   Mahsulotning hayot aylanishi nima?
   
6. 
   Qanday qilib yangi mahsulotlarni ishlab chiqish va yaratish uchun Internetdan foydalanishim mumkin?
   

233

7. 
   Yangi mahsulotni ishlab chiqarish bosqichlari qanday?
   
8. 
   Fokus-guruh nima va uning vazifalari?
   
9. 
   Yangi yuqori texnologiyali mahsulotlarni ishlab chiqarishni qanday tezlashtirishimiz mumkin?
   

2. 
   Ijtimoiy marketing
   

Ijtimoiy marketing nisbatan yangi va istiqbolli yo‘nalish bo‘lib, u nafaqat zamonaviy dunyoda marketing pozitsiyasini mustahkamlash, balki muvozanatli va barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun marketing yondashuvi yordamida hal qilinishi mumkin bo‘lgan muammolar doirasini kengaytirishga imkon be­radi.
Ijtimoiy marketing nafaqat odamlar hayotini, balki butun ja- miyat hayotini yaxshilashga qaratilgan vositadir. Ijtimoiy market­ing ko‘pincha atrof-muhitni muhofaza qilish, xayriya, sog‘liqni saqlash va boshqa masalalar bilan shug‘ullanadi.
Shuningdek, ushbu atama idrokni yaxshilash maqsadida o‘z brendini ommalashtirish, uni ijtimoiy qadriyatlar bilan bog‘lab turadigan kompaniya faoliyatini anglatadi.
Ushbu atama o‘tgan asrning 70-yillarida qo‘llanila boshlandi. Bu ba’zi ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun amalga oshirilgan tadbir edi.
Ijtimoiy marketing usullari

• 
  xayriya;
  
• 
  mablag‘to‘plash (fandrayzing);
  
• 
  homiylik.
  

Sotuv hajmini oshirish tadbirlari
Bunga jamiyat uchun ma’lum xayriya yoki foydali tad- birlarda mijozlar (xaridorlar) o‘rtasida mulkchilik hissini yarata- digan aksiyalar kiradi.
Fandrayzing
Ushbu manbalar joylashgan mintaqada iqtisodiyotni yaxshi­lash uchun resurslarni birlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar.
Homiylik
Ijtimoiy marketingning eng mashhur turlaridan biri. Bu ba’zi odamlar guruhlariga yordam berishdan iborat. Shu bilan birga, kompaniya bu haqida kompaniyaning tashvishini namoyish etadi. Kam ta’minlangan oilalarni qo‘llab-quvvatlash, sport musobaqala- rini tashkil qilish bunga misoldir.
Ijtimoiy marketingning xususiyatlari, uning tijorat marketingidan asosiy farqlari
Ijtimoiy marketing va ananaviy tijorat o‘rtasidagi asosiy farqlar quyidagilar.

1. 
   Ijtimoiy marketing tijorat marketingidan maqsadlarida farq qiladi. Agar tijorat tashkilotining maqsadi foyda olish bo‘lsa va bu maqsad marketing strategiyasi orqali amalga oshirilsa, unda ijtimoiy marketing jamiyatning barcha a’zolarining ijtimoiy javobgarligining yangi tushunchasidir. Ijtimoiy marketing ja- miyatda ijtimoiy uyg‘unlikka erishish uchun odamlarning katta guruhlarining xatti-harakatlarini o‘zgartirishga qaratilgan. Bu tak- liflar jozibadorligini bozorda namoyish etish va mavhum fikr, hatti-harakatlar modeli yoki partiyangiz bo‘lsa ham, mahsulotni "sotish" imkoniyatini beradi.
   
2. 
   Ijtimoiy marketing - bu tijorat marketingiga qaraganda an- cha murakkab tushuncha, chunki u asosan moddiy mahsulotlarga (tovarlarga) yoki servislarga (xizmatlarga) ta’sir ko‘rsatadigan ti­jorat marketingidan farqli ravishda g‘oyalar va hatti-harakatlarn- ing o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatishga mo‘ljallangan, xuddi shu saba- bga ko‘ra, tijorat marketingiga qaraganda ko‘pincha samarasiz.
   
3. 
   Ijtimoiy marketing loyihalarini amalga oshirish uchun kompaniya resurslarga muhtoj. Aksariyat kompaniyalarning ijtimoiy marketing xarajatlarini mahsulot yoki xizmatlarni sotishdan tushadigan daromad hisobiga qoplay olmaydi va mablag‘larning doimiy oqimini ta’minlab berishdazarur mab- lag‘larni, masalan, xayriya, grantlar, ijtimoiy buyurtmalar orqali jalb qilishga majburdir.
   

Shunday qilib, ijtimoiy marketing sohasidagi kompaniyalar o‘zaro bog‘liq ikkita vazifani bajarishlari kerak:

1. 
   zarur resurslarni jalb qilish bo‘yicha faoliyat;
   
2. 
   jalb qilingan manbalardan ijtimoiy marketing loyihasining maqsadiga muvofiq foydalanish.
   

4. 
   Resurslarni jalb qilishda ham, ulardan maqsadga muvofiq foydalanishda ham g‘amxo‘rlik qilish zarurligi ijtimoiy marketing loyihalarini amalga oshirishda odamlarning ikki toifasi: donorlar va mijozlar bilan bog‘liqligini anglatadi. Ushbu ikki guruhning qiziqishlari va kutishlari o‘rtasidagi muvozanatni saqlash ko‘pincha juda qiyin vazifadir. Masalan, donorlar o‘zlari taqdim etgan mablag‘lardan aholining ma’lum bir guruhiga xizmat ko‘rsatish uchun foydalanilishini talab qilishlari mumkin, kom­paniya rahbarlari aholining boshqa guruhi o‘z dasturlarining mi- jozi bo‘lishi kerak deb hisoblashadi. Bundan tashqari, "uchinchi tomon" ko‘pincha loyihaning natijalari bilan qiziqishadi, masalan, tibbiy sug‘urta kompaniyalari, siyosatchilar, loyihani qo‘llab- quvvatlaydigan yoki qo‘llab-quvvatlamaydigan yoki qo‘llab- quvvatlamaydigan sobiq mijozlar (aytaylik, bitiruvchilar yoki oldingi dasturlarning ishtirokchilari), ommaviy axborot vositalari.
   

Tijorat marketing loyihalarini amalga oshirayotganda, juda kam sonli sotuvchilar o‘zlarining kompaniyalari faoliyatiga ta’sir qiladigan juda ko‘p guruhlar bilan shug‘ullanishlari kerak.

5. 
   Muvaffaqiyatli biznesning sharti bu "Xaridor doimo xaq" degan qoidadir. Biroq, ushbu qoida ijtimoiy marketing haqida gap ketganda har doim ham qo‘llanilmaydi. Ko‘pincha, "mijozning xaqligi" va uning uchun nima yaxshi ekanligi ijtimoiy marketing loyihasining maqsadiga zid kelishi mumkin. Masalan, agar loyihaning maqsadi nogironlar uchun mustaqil hayotni ta’minlash bo‘lsa, unda nafaqat jamiyat, balki nogironlarning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va roli to‘g‘risidagi konservativ nuqtai nazar kom­paniya uchun jiddiy muammo bo‘lishi mumkin.
   
6. 
   Agar tijorat marketingidagi raqobatchilar o‘xshash tovarlar va xizmatlarni taklif etadigan yoki o‘xshash ehtiyojlarni qondiradigan kompaniyalar bo‘lsa, demak ijtimoiy marketing raqobatida maqsadli auditoriyaning hozirgi yoki afzal ko‘rgan harakati va ushbu hatti-harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan foyda tushuniladi. Bundan tashqari, bunday muammoni hal qilishga qaratilgan nodavlat, davlat tashkilotlari, boshqa tijorat kompaniya- lari ham raqobatchilar qatoriga kirishlari mumkin.
   

Ijtimoiy marketing maqsadlari
Har qanday kompaniya tomonidan olib boriladigan ijtimoiy marketingning maqsadi xizmatlarni taqdim etish yoki jamiyat uchun foydali bo‘lgan loyihalar bilan tovarlar sotishni birlashtirish orqali kelgusi (potensial) mijozlarning sodiqligini oshirishdir.
Ijtimoiy marketing vazifalari

• 
  maqsadli auditoriyani o‘rganish;
  
• 
  mijozlarning sodiqligini oshirish ustida ishlash;
  
• 
  kelgusi (potensial) iste’molchilar uchun brendni ilgari su- rish bo‘yicha tadbirlar;
  
• 
  tovarlar va xizmatlar sifatini yaxshilash.
  

Ijtimoiy marketing turlari
Bugungi kunda ijtimoiy marketingning quyidagi turlari ma’lum:

• 
  sog‘liqni saqlash sohasidagi ijtimoiy marketing;
  
• 
  dindagi ijtimoiy marketing;
  
• 
  madaniy sohadagi ijtimoiy marketing;
  
• 
  sport sohasidagi ijtimoiy marketing;
  
• 
  atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi ijtimoiy market­ing;
  
• 
  xayriya sohasida ijtimoiy marketing;
  
• 
  ta’lim sohasidagi ijtimoiy marketing.
  

Ijtimoiy marketing strategiyasi
Ushbu strategiyaning mohiyati shundan iboratki, tuzilgan reja 5P kompleksi (Product, Price, Place, Promotion, People) yordamida amalga oshiriladi, xususan:

• 
  1P (Product) - jamiyat ehtiyojlari uchun notijorat mahsulot, tovarlar, xizmatlar;
  
• 
  2P (Price) - mahsulotning tannarxi, unga quyidagilar kiradi: iste’molchilarni jalb qilish choralari, ishlab chiqarish xa­rajatlari va boshqalar;
  
• 
  3P (Place) - mahsulotni ma’lum bir joyga taqsimlash;
  
• 
  4P (Promotion) - tovar, tovar va xizmatlarni oldinga siljish bo‘yicha tadbirlar;
  
• 
  5P (People) - reja yoki dasturni ommaga reklama qilish.
  

Ijtimoiy marketingni tashkillashtirish
Ijtimoiy marketingni tashkil etish quyidagi bosqichlardan iborat:

1. 
   bosqich. Muammoni aniqlash
   

Ushbu bosqichda muammoning mohiyati aniqlanadi. Agar muammo to‘liq va sifatli aniqlanmasa, bu samarasiz dasturni ish­lab chiqishga olib keladi. Muammo dastur yo‘naltirilgan jamoatchilik auditoriyasi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilishi kerak.

2. 
   bosqich. Maqsadli auditoriyani tanlash bo‘yicha tad- birlar
   

Muammo aniqlangandan so‘ng, maqsadli auditoriyani paydo bo‘ladi. U kichik guruhlarga bo‘linadi, keyin bir yoki bir nechta ijtimoiy marketing dasturining asosi sifatida tanlanadi. Agar ushbu dastur davlat tomonidan moliyalashtirilgan bo‘lsa, unda kam ta’minlanganlar qatoriga kiradigan aholining guruhlari ham ki- ritilishi kerak.

3. 
   bosqich. Maqsadli auditoriya bo‘yicha qo‘shimcha tadqiqotlar o‘tkazish
   

Ushbu bosqichda ular tanlangan guruhni o‘rganadilar, ke- lajakdagi dasturni amalga oshirish uchun foydali bo‘lgan ma’lumotlarni to‘playdilar.

4. 
   bosqich. Rejani ishlab chiqish jarayoni
   

Reja bir nechta muhim qismlarni o‘z ichiga olgan holda ehtiyotkorlik bilan tuzilishi kerak:

• 
  qaysi mahsulot avvalgisiga evaziga taklif etiladi;
  
• 
  qanday qilib inson ushbu mahsulotning egasi bo‘lishi mumkin;
  
• 
  istalgan yakuniy natija;
  
• 
  ushbu reja amalga oshiriladigan vaqt davri.
  

5. 
   bosqich. Xulq-atvor tahlili
   

Ijtimoiy marketing bo‘yicha mutaxassislar tinglovchilarni taklif qilishlari uchun hatti-harakatlardagi o‘zgarishlarni aniq tushunishlari kerak. Odatda odamlar yangi mahsulotni uning ijobiy ta’sirini tushunganlarida, ushbu mahsulotning afzalliklarini baholash va uni oldingisi bilan taqqoslash mumkin bo‘lganda an- glashadi.

6. 
   bosqich. Mahsulot ishlab chiqarish jarayoni
   

Ijtimoiy marketing mutaxassislari ko‘pincha jamoatchilikka iste’molchilarning xulq-atvorini o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan o‘ziga xos mahsulotni taklif qilishadi. Bunday o‘zgarishlarni rag‘batlantiradigan mahsulotlar ishlab chiqilmoqda va bu ijtimoiy marketingni boshqa texnikadan ajratib turadi.

7. 
   bosqich. Mahsulot tannarxini boshqarish jarayoni
   

Ijtimoiy marketing nuqtai nazaridan gapirganda, mahsulot­ning moliyaviy qiymati nuqtai nazaridan, ko‘pincha xarajatlar hisobga olinmaydi, ammo xarajatlar psixologik, ya’ni qilingan harakatlar, sarflangan vaqt jiddiy bo‘lishi mumkin. Marketing nuqtai nazaridan, odamlar eski narsalarning o‘rniga yangi mahsulot sotib olishlari yoki hatti-harakatlarning yangi yangi modelini qabul qilishlari kerak. Ijtimoiy marketingda narxni mini­mal darajaga tushirish mumkin emas. Bunday holda, iste’molchi faqat o‘z inersiyasidan xalos bo‘lish, ba’zi odatlarni o‘zgartirish xarajatlarini qoplaydi.

8. 
   bosqich. Dastur amalga oshiriladigan ishtirokchilarni tanlash
   

Mahsulot ishlab chiqaruvchisi uni tarqatish usullarini tashkil qilishi kerak. Iste’molchilarga tayyor mahsulotni yetkazib berish kerak. Ba’zi ijtimoiy marketing dasturlari iste’molchilar jismoniy ma’noda olishi kerak bo‘lgan mahsulotlarni taklif qilishadi. Boshqalar, aksincha, mahsulotlar bilan hech qanday biznesga ega emaslar, ammo o‘z dasturlarini to‘liq amalga oshirish uchun turli guruhlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lishlari kerak.

9. 
   bosqich. Axborot komponentini ishlab chiqish
   

Ijtimoiy marketing dasturining axborot komponenti reklama
tadbirlari, iste’molchilar bilan aloqa va boshqa bir qator variant- larni o‘z ichiga oladi. Ushbu mahsulot yangi mahsulotni om- malashtirish maqsadida ishlab chiqilmoqda. Albatta, bu holda reklama eng samarali vositadir, chunki u ma’lum bir dasturning ma’nosini tushuntiradi.
Auditoriya tanlanadi, so‘ngra xabarlar tayyorlanadi, so‘ngra ular iste’molchilarning qiziqishini uyg‘otish uchun ijtimoiy marketingga uzatiladi.
Istalgan samaraga erishish uchun ma’lumotlarning har bir tarkibiy qismi sinchkovlik bilan o‘ylangan bo‘lishi kerak va maqsadli auditoriyada oldindan sinab ko‘rilishi kerak. Agar biron bir qiyinchilik bo‘lsa, biror narsani o‘zgartirish, tuzatish imkoni­yati bo‘ladi.

10. 
    bosqich. Ishlab chiqilgan dastur samaradorligini tahlil qilish
    

Har qanday ijtimoiy marketing dasturini samaradorligini tek- shirish va tahlil qilish kerak. Kamchiliklarni, amalga oshirishdagi to‘siqlarni aniqlash, shuningdek, tuzatishlar kiritish uchun uning har bir tarkibiy qismi kuzatiladi. Ushbu dasturlarning aksariyati davlat organlari tomonidan moliyalashtiriladi, shuning uchun ularning byudjeti qat’iy cheklangan. Amalga oshirish natijalarini tahlil qilish esa qaysi yo‘nalishda harakat qilish kerakligini va umuman qilmaslik kerakligini aniqlashga yordam beradi.
Ijtimoiy axloqiy marketing
So‘nggi yillarda mashhur bo‘lib kelgan ushbu hodisa bir nechta muhim tamoyillarga asoslanadi:

• 
  korxona jamiyatning insoniy manfaatlariga asoslangan iste’molchilarning oqilona ehtiyojlarini qondirishi kerak;
  
• 
  kompaniya iste’molchiga yoki keng jamoatchilikka zarar etkazadigan tovarlarni ishlab chiqarmasligi va sotmasligi kerak;
  
• 
  kompaniya doimiy ravishda mijozlarning ehtiyojlarini qondirish uchun imkoniyatlarni izlashi va yangi mahsulotlarni yaratishi kerak;
  
• 
  iste’molchilar atrof-muhitga zarar yetkazadigan texno­logiyalar yordamida yaratilgan mahsulotlarni sotib olmaydilar;
  
• 
  kompaniya joylashgan mintaqaning ijtimoiy sohasini muvaffaqiyatli rivojlantirishga yordam beradigan bunday dastur- larni amalga oshirishi kerak.
  

Ijtimoiy marketing tamoyillari va texnikasidan butun jamiyatning ham, alohida maqsadli guruhlarning hayotini yaxshi- lash uchun ham foydalanish mumkin.
So‘nggi yillarda ijtimoiy marketingning asosiy qo‘llanilishi to‘rt sohada: sog‘liqni saqlash, shikastlanishning oldini olish, atrof-muhitni muhofaza qilish va ijtimoiy safarbarlik yoki boshqa- cha qilib aytganda, fuqarolarni ijtimoiy muammolarni hal etishga jalb qilish.