M porsaev, B. Sh. Safarov, D. Q. Usmanova raqamliiqtisodiyot asoslari

4.2.1-rasm. Tranzaksiyani tugatish variantrlari



Tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimlari ma’lumotlar bazasini o‘zgartirishdan oldin oraliq holatini qayd etish orqali ma’lumotlar bazasining yaxlitligini ta’minlaydi va keyin ushbu yozuvlardan
258
foydalanib, agar operatsiyani bajarish mumkin bo‘lmasa, ma’lu­motlar bazasini ma’lum holatga qaytaradi. Masalan, ma’lumotlar almashinuvidan oldin ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlarning nusxalari tizim tomonidan har qanday o‘zgarishlarni amalga oshirishi mumkin. Agar tranzaksiyaning biron bir qismi bajarilishidan oldin muvaffaqiyatsiz bo‘lsa, ushbu nusxalar tranzaksiya boshlanishidan oldingi holatiga qaytarish uchun ishlatiladi (tranzaksiyani qaytarish).
Bundan tashqari, ma’lumotlar bazasidagi barcha o‘zgarish- larning alohida jurnalini saqlash mumkin. Bu muvaffaqiyatsiz operatsiyalarni orqaga qaytarishni talab qilmaydi, ammo ma’lumotlar uzilib qolganda ma’lumotlar bazasini yangilash uchun foydalidir, shuning uchun ba’zi operatsiyalarni qayta ishlash tizimlari ushbu funksiyani ta’minlaydi.
Agar ma’lumotlar bazasi to‘liq ishlamasa, uni oxirgi zaxiradan tiklash kerak. Zahira nusxalari uni yaratgandan so‘ng bajarilgan operatsiyalarni aks ettirmaydi. Ammo, ma’lumotlar bazasi tiklanishi bilanoq, jurnalni yangilash uchun uni ma’lumotlar bazasiga qo‘llash mumkin.
Buzilish vaqtida bajarilgan har qanday tranzaksiyalar bajarishlarni to‘xtatish mumkin. Natija - ma’lum bir izchil holatda ma’lumotlar bazasi, unda muvaffaqiyatsizlikka qadar bajarilgan barcha tranzaksiyalar natijalari mavjud.
Tranzaksiya talablari
Tranzaksiya talablarining eng keng tarqalgan to‘plamlaridan biri bu ACID (Atomicity, Consistency, Isolation, Durability) to‘plamidir.
Bu har qanday tranzaksiyaga ega bo‘lishi kerak bo‘lgan xususiyatlar:

• 
  Atomiklik (Atomicity) - hech qanday bitim qisman bajaril- masligi kerak;
  
• 
  Muvofiqlik (Consistency) - tizim tranzaksiya boshla­nishidan oldin izchil holatda va tranzaksiya tugagandan so‘ng izchilholatda qolishi kerak;
  
• 
  Yakkalab qo‘yish (Isolation) - tranzaksiyani amalga oshirish jarayonida parallel tranzaktsiyalar uning natijalariga ta’sir qilmasligi kerak;
  
• 
  Ishonchlilik (Durability) - muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda, muvaffaqiyatli bajarilgan tranzaktsiya tomonidan kiritilgan o‘zgarishlar tizim ishlashga qaytgandan keyin saqlanib qolishi kerak.
  

Tranzaksiyalarga ishlov berish
Tranzaksiyalarni qayta ishlash kompyuterda (odatda ma’lumotlar bazasi yoki ba’zi zamonaviy fayl tizimlari) ma’lum, izchil holatida, tizimda amalga oshiriladigan har qanday operatsiyalar bir-biriga bog‘liqligini yoki ularning hammasi muvaffaqiyatli yoki to‘liq bajarilishini ta’minlash orqali saqlashga qaratilgan. muvaffaqiyatli bekor qilindi.
Masalan, mijozning omonat hisob varag‘idan mijozning bank hisob raqamiga 700 AQSH dollarini o‘tkazishni o‘z ichiga oladigan odatiy bank operatsiyasini ko‘rib chiqamiz. Ushbu operatsiya bank uchun bitta operatsiyadir, ammo u kompyuter nuqtai nazaridan kamida ikkita alohida operatsiyani o‘z ichiga oladi: ular 700 AQSH dollarlik depozit hisobvarag‘iga o‘tkaziladi va 700 AQSH dollariga hisobvarag‘i hisobga olinadi.
Agar debet operatsiyalari muvaffaqiyatli bo‘lgan bo‘lsa, lekin kredit mavjud bo‘lmasa (yoki aksincha), kunning oxirida bankning kitoblarida balans bo‘lmaydi. Shunday qilib, har ikkala operatsiya ham muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz bo‘lishini ta’minlash uchun, umuman bankning ma’lumotlar bazasida hech qachon nomuvofiqliklar bo‘lmasligi kerak. Tranzaktsiyalarni qayta ishlash bu bilan ta’minlash uchun mo‘ljallangan [8,9].
Tranzaksiyalarga ishlov berish bir nechta alohida operatsiyalarni yagona bo‘linmas tranzaktsiya sifatida avtomatik ravishda bir-biriga bog‘lash imkonini beradi. Tranzaksiyalarga ishlov berish tizimi, tranzaksiyadagi barcha operatsiyalar xatosiz bajarilishini yoki ularning hech biri amalga oshirilishini kafolatlaydi. Agar ba’zi operatsiyalar tugatilgan bo‘lsa, lekin xatolar bilan, boshqalari esa bajarilmasa, tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimi barcha operatsiyalarni (shu jumladan,
260
muvaffaqiyatli operatsiyalarni) qaytarib berish buyrug‘ini beradi, bu operatsiyaning barcha izlarini yo‘q qilish va tizimni avvalgi ma’lum bo‘lgan holatga qaytarishni anglatadi - tranzaksiya jarayonining boshlanishiga. Agar barcha tranzaktsiyalar muvaffaqiyatli bajarilgan bo‘lsa, unda tizim tizimga o‘tkaziladi va ma’lumotlar bazasidagi barcha o‘zgarishlar "doimiy" bo‘ladi; Tranzaksiyalar allaqachon amalga oshirilgan bo‘lsa, ular bekor qilinmaydi.
Tranzaksiyalarga ishlov berish apparat va dasturiy ta’minot xatolaridan himoya qiladi, bu esa tizim bilan noma’lum, nomuvofiq holatda qoldirilgan operatsiyani qisman qoldirishi mumkin. Agar kompyuter tizimi tranzaksiyaning o‘rtasida qulasa, tranzaksiyalarni qayta ishlash, biron bir o‘tkazilmagan (ya’ni to‘liq ishlov berilmagan) bitimlar bo‘yicha barcha operatsiyalar bekor qilinishini ta’ minlaydi.
Tranzaksiya turlari
Tranzaktsiya - pulni o‘tkazish, oldi-sotdi bitimini tuzish bo‘yicha operatsiya. Tranzaksiya natijasi har doim mijozning bank yoki karta hisobvarag‘idagi holatining o‘zgarishi hisoblanadi.
Bu yerda quyidagi operatsiyalar turlarini ajratish mumkin:

•