M. T. Hamdamova “ ” 2023yil

Didaktik o‘yinlarga rahbarlik.
Bolalarning narsalar,ularning sifati to’g’risidagi bilimlarini mustahkamlash uchun har xil o’yinchoqlar,suratlar, uy-ro’zg’or buyumlaridan foydalaniladi.
O’yinchoqlar bilan o’ynaladigan o’yinlar. “Xaltachada nima bor?” o’yinining maqsadi o’yinchoqlarning nomlari bilang tanishtirish va bu o’yinchoqlar to’g’irsidagi bilimlarni mustahkamlash,tovushlar talaffuzini mashq qildirishdir. “Bu nima?” o’yinida bolalar qo’g’irchoqqa har xil narsalar va ularni ishlatilishi to’g’risida gapirib beradilar. Bunday o’yin guruhda, bog’cha maydonchasida, uxlash xonasida o’tkazilishi mumkin. Didaktik o’yinlarda tarbiyachi bolalarni faqat narsalarning nomi va ular nimaga kerakligi bilan tanishtiribgina qolmay, balki shu narsalarning shakli, rangi, katta-kichikligi, fazoda tutgan o’rni bilan ham tanishtiradi. Har bir buyum va o’yinchoq o’zining tashqi ko’rinishiga ega bo’lishi kerak, o’yinda esa qo’yilgan maqsad narsaning asosiy belgisini ajrata bilishga imkon tug’dirishi lozim. Bunday talabga xalq o’yinchoqlari o’z shaklining aniqligi,rangining tiniqligi bilan ko’proq javob bera oladi. Bolalarni o’ylashga ,aqliy vazifalarni bajarishga undaydigan o’yinlar ham katta ahamiyatga ega. Bolalarning rang to’g’risidagi tushunchalarini mustahkamlash va aniqlash uchun quyidagi o’yinlar o’tkaziladi: sharlarni rangiga qarab to’plash, “Dumaloqni dumalatish”, xalqachalarni ipga o’tkazish “Shu rangdagi dumaloqni dumalat”, “Kimda mana bu rangdagi xalqacha bor”, “Kim mana bu rangdagi xaltachani topa oladi?” va h.k. Shakl, rang predmetning asosiy belgilaridandir. Shakl to’g’risidagi tushunchalarni “Xaltachada nima bor?”, “Nima o’zgardi?”, “O’yinchoqlar do’koni”, “Qo’g’irchoqni kiyintiramiz”, “Bu nima?” va boshqa o’yinlar orqali aniqlash va mustaxkamlash mumkin.
Qo’g’irchoq-bolalarning eng sevimli o’yinchoqlaridan biri. Har bir bolalar muassasasida didaktik jihozlangan qo’g’irchoq bo’lishi kerak. Qo’g’irchoq jihozlariga kiyim, ichki kiyim, poyabzal, idish-tovoq, mebel, o’yinchoqlar kiradi.
Qo’g’irchoq bilan quyidagi o’yinlarni o’tkazish mumkin: “Qo’g’irchoqni kiyintiramiz bolalarni narsalar, ularning nomlari, belgi, sifatlari, nimaga ishlatilishi bilan tanishtiribgina “Qo’g’irchoqni sayrga otlantiramiz”, “Qo’g’irchoqni mehmon qilamiz”, “Qo’g’irchoqlar bayrami”, “Qo’g’irchoqning tug’ilgan kuni”, “Qo’g’irchoqni uxlatamiz”.
O’yinlar topishmoqlar bilan qo’shib olib borilganda qiziqarli o’tadi. Masalan, “Qo’g’irchoqni uxlatamiz o’yinida qo’g’irchoqqa karavat tayyorlayotganda tarbiyachi “Uzun, yumshoq, yo’l-yo’l” (matrats), “Oq, toza to’rtburchak” (yastiq), “Paxtali, issiq” yoki “junli, issiq” (adyol) va boshqa topishmoqlarni aytish mumkin. Qo’g’irchoqning karavati tayyor bo’lgandan keyin qo’g’irchoqni yotqizayotib, “alla”aytadi. Mebellarning nimaga ishlatilishini, o’yinchoqlarning nomini mustahkamlash uchun “Qo’g’irchoqqa xona yasatamiz”, “Qo’g’irchoqqa o’yinchoq sovg’a qilamiz” kabi o’yinlarni o’tkazish mumkin.
Tarbiyachi bolalarni narsalar, ularning nomlari, belgi, sifatlari, nimaga ishlatilishi bilan tanishtiribgina qolmay, muayyan predmetlar orqali ularni oddiy turlarga ajratishni o’rgatib boradi: ayiq, qo’g’irchoq, quyon-o’yinchoqlar. Kastryulka,tarelka, choynak-idish-tovoq. O’yinlarni narsa va buyumlarni tasvirlovchi rasmlar orqali ham o’tkazish mumkin. Bularga “Bu narsa o’zi to’g’risida nima deydi?”, ”Kim birinchi bo’lib aytib beradi?” (bolani diqqatini rivojlantirishga qaratilgan qo’g’irchoq, narsa va ularning shakli, rangi to’g’risida), ”Kim biladi”, ”Qaysinisi bir xil va qaysinisi har xil?” kabi o’yinlarni ko’rsatsa bo’ladi. Bolalarning tabiat to’g’risidagi bilimlarini mustahkamlash uchun “Hidiga qarab top”, ”Mazasiga qarab top”, “Ushlab ko’rib top”, ”Kim nimani eshityapti?” kabi o’yinlarni o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
Kichik yoshdagi bolalar bilan so’zli o’yinlar o’tkazilmaydi. Katta va tayyorlov guruhlarida didaktik o’yinlar o’zining mazmuni va g’oyasi jihatidan ancha murakkabdir. Bu yoshdagi bolalar bilan buyum va rasmlar bilangina didaktik o’yinlar o’tkazib qolmay, so’zli didaktik o’yinlar ham o’tkaziladi. Buyumlar va rasmlar bilan o’tkaziladigan didaktik o’yinlarda bolalarning narsalar sifati, xususiyati, nimadan yasalgani, qaerda qilingani, nima uchun kerakligi va hakazolar to’g’risidagi bilimi aniqlanadi hamda mustahkamlanadi. Bunday o’yinlarga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: “Nima nimadan yasalgan?”, “Guruh xonasiga sayohaiht”, “Ovoziga qarab top” va boshqalar.
Umumlashtirishga o’rgatish bo’yicha turlarga ajratishni o’rgatuvchi o’yinlar katta o’rin egallaydi. “Qaysi fabrikada nima ishlar bajariladi?”, “Fabrikada nima ish qilinadi?”, “Dalada nima yetishtiriladi?”, “Kimga nima kerak ?” , “Kim nima bilan ishlaydi?”, “Yuramiz,yuramiz-to’xtaymiz!”, “Bizning kun”, “Yil fasllari” va boshqalar. Bolalarni nutqini rivojlantirish uchun quyidagi o’yinlarni o’tkazish mumkin: “So’z qo’sh”, “Orkestr”, “Mana bu tovushga so’z top”, “Mana bu so’zlardan gap tuz”, “So’zlardan hikoya tuz” va h.k. Yuqoridagi hamma o’yinlar jamoa o’yinlaridir. Bular asosida yana bir qancha o’yinlar topish mumkin.
Didaktik o’yinlarga rahbarlik qilish. Boshqa o’yinlar singari, didaktik o’yinlarga ham tarbiyachi rahbarlik qilishi lozim. Birinchi navbatda didaktik o’yinni va unga kerakli materialni tanlash kerak.
Didaktik o’yinlarga maxsus o’rin ajratilishi va bolalar kun tartibidan ma'lum joy olishi kerak. Didaktik o’yinlarni mashg’nlot bilan bog’lab olib borishni yaxshilab o’ylab amalga oshirish lozim. Bu o’yinlar mashg’ulot va o’yin soatlarida o’tkaziladi. Ularni butun gurux bolalari bilan, kichkina guruh va alohida bolalar bilan ham o’tkazish mumkin.
O’yinning mazmuni va undan kelib chiqadigan natija oldindan yaxshilab, aniq o’ylab olinadi. O’yinning g’oyasi o’yin harakatlari, qoidasi va o’yinning borishi shunga bog’liqdir. Bu o’yindan bolalarga tovushlarni talaffuz qilishni mashq qildirish maqsadida ham foydalanish mumkin. Har bir vazifa o’yinga o’zining yaxshi g’oyasini singdiradi.Bolalarni o’yin qoidasi bilan tanishtirish zarur Kichik yoshdagi bolalarga o’yinning hamma qoidasi oldindan aytib o’tirilmaydi. O’yin davomida tarbiyachi qoidani harakatlar bilan bog’lab olib boradi. Buning uchun u qoidani qanday tartibda tushuntirib berishni oldindan o’ylab qo’ygan bo’lishi kerak. O’yinning qoidasi uning asl mazmuninianiq ochib beradigan bo’lishi kerak.
Kichkina bolalar o’yinlarida hamma bolalarga umumiy bo’lgan qoida beriladi. Katta bolalar o’yinlarida esa o’yin qatnashchilariga har xil qoidalarberilishi mumkin. Topishmoq aytadiganlar uchun bir xil qoida, topadiganlar uchun boshqa qoida; quvlaydiganlar uchun bir xil qoida, qochadiganlar uchun boshqa qoida vah.k. Bu qoidalarning hammasi birgalikda bolalarning o’yindagi ahloqini tartibga solib turadi.
Didaktik o’yinlarda majburiy qoidalar juda ko’p uchraydi; navbat bilan harakat qilish, faqat so’raganda javob berish, o’rtog’iga quloq solish, o’ynaganda boshqalarga xalaqit bermaslik, qoidani bajarish, o’z aybiga iqror bo’lish va hakazo.
Didaktik o'yinlarning asosiy xususiyati ularning nomi bilan belgilanadi: bu o'quv o'yinlari. Ular kattalar tomonidan bolalarga ta'lim va tarbiya berish maqsadida yaratilgan. Ammo o'yinchi bolalar uchun didaktik o'yinning tarbiyaviy va tarbiyaviy ahamiyati ochiq ko'rinmaydi, balki o'yin vazifasi, o'yin harakatlari, qoidalari orqali amalga oshiriladi.
A.N. Leontievning ta'kidlashicha, didaktik o'yinlar "chegara o'yinlari" ga tegishli bo'lib, ular tayyorlaydigan o'yindan tashqari faoliyatga o'tishni anglatadi. Bu o'yinlar o'rganishning asosi bo'lgan kognitiv faollikni, intellektual operatsiyalarni rivojlantirishga yordam beradi. Didaktik o'yinlar o'quv xarakteridagi vazifa - o'quv vazifasining mavjudligi bilan tavsiflanadi. Kattalar u yoki bu didaktik o'yinni yaratib, unga rahbarlik qilishadi, lekin ular uni bolalar uchun qiziqarli shaklda kiyishadi.
Bolani o'yinga o'ziga xos bo'lgan o'quv vazifasi emas, balki faol bo'lish, o'yin harakatlarini bajarish, natijalarga erishish, g'alaba qozonish imkoniyati jalb qiladi. Biroq, agar o'yin ishtirokchisi o'quv vazifasi bilan belgilanadigan bilimlarni, aqliy operatsiyalarni o'zlashtirmasa, u o'yin harakatlarini muvaffaqiyatli bajara olmaydi va natijaga erisha olmaydi¹¹.
Shunday qilib, faol ishtirok etish, ayniqsa didaktik o'yinda g'alaba qozonish, bolaning o'qituvchilik vazifasi bilan belgilanadigan bilim va ko'nikmalarni qanchalik o'zlashtirganiga bog'liq. Bu bolani diqqatli bo'lishga, yodlashga, taqqoslashga, tasniflashga, bilimlarini aniqlashtirishga undaydi. Bu shuni anglatadiki, didaktik o'yin unga biror narsani oson, qulay tarzda o'rganishga yordam beradi. Bunday beixtiyor o'rganish avtodidaktizm deb ataladi.
Didaktik o'yinlar asrlar davomida mavjud. Ularning birinchi yaratuvchisi yosh bolalarning ajoyib xususiyatini - o'yin va o'yinchoqlar yordamida o'yinda o'rganishga moyilligini payqagan odamlar edi. Insoniyat tarixi davomida har bir xalq o‘zining didaktik o‘yinlarini ishlab chiqqan, o‘z madaniyatining bir qismiga aylangan o‘ziga xos didaktik o‘yinchoqlar yaratgan. Didaktik o'yinlar va o'yinchoqlar mazmunida u yoki bu xalqning milliy xarakteri, tabiati, tarixi, u erdagi hayoti, hayoti aks ettirilgan.
Xalq didaktik o'yinlari bolaning yoshga bog'liq psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tarbiyaviy ta'sir munosabatlarini ta'minlaydi. Xalq didaktik o'yinlari o'yin shaklida, tasviriy va o'yin harakatining dinamikasida gavdalangan, aniq ifodalangan ta'lim hissiy va kognitiv mazmuni bilan ajralib turadi. O'yinning mazmuni voqealarga asoslangan, ya'ni. bolada ma'lum bir hissiy munosabatni keltirib chiqaradigan va uning ijtimoiy tajribasini boyitadigan har qanday holat, hodisani aks ettiradi.
Rus xalq pedagogikasida turli yoshdagi bolalar uchun mo'ljallangan didaktik o'yinlar va o'yinchoqlar mavjud: erta bolalikdan maktabgacha. Ular bolaning hayotiga juda erta - hayotning birinchi yilida kiradilar.
Katta yoshdagi bolalar uchun rus xalq pedagogikasi faollik, epchillik, tashabbuskorlik va zukkolikni rivojlantirish imkoniyatini beruvchi didaktik o'yinlarni nazarda tutadi. Bu erda maktabgacha yoshdagi bolalarga xos bo'lgan harakatga bo'lgan ehtiyoj, tengdoshlar bilan muloqotda o'z ifodasini topadi, aql, tasavvur ishi uchun mo'l-ko'l oziq-ovqat mavjud.
Vaqt o'tishi bilan xalq o'yinlari bolalarning o'zlari tomonidan amalga oshiriladigan o'zgarishlarga duch keladi (tarkibni yangilash, qoidalarni murakkablashtirish, turli o'yin materiallaridan foydalanish). O'yinlarning variantlari amaliyotchi o'qituvchilar tomonidan yaratiladi. Xalq o'yinlarida mujassamlangan g'oyalar asosida olimlar yangi didaktik o'yinlarni yaratadilar, bunday o'yinlarning butun tizimini taklif qiladilar¹².
Xalq pedagogikasida shakllangan didaktik o‘yinlardan bolalarga ta’lim-tarbiya berish maqsadida keng foydalanish an’anasi olimlarning asarlarida, ko‘plab o‘qituvchilarning amaliy faoliyatida rivojlangan. O‘z mohiyatiga ko‘ra, maktabgacha ta’limning har bir pedagogik tizimida didaktik o‘yinlar alohida o‘rin egallagan va hozir ham egallab kelmoqda.
Maktabgacha ta'limning birinchi pedagogik tizimlaridan biri muallifi Fridrix Fröbel, boshlang'ich ta'limning vazifasi so'zning oddiy ma'nosida o'qitish emas, balki o'yinni tashkil qilish ekanligiga ishonch hosil qilgan. O'yin bo'lib qolganda, u dars bilan singdirilishi kerak. F.Frebel didaktik o'yinlar tizimini ishlab chiqdi, bu bolalar bog'chasida bolalar bilan o'quv-tarbiyaviy ishlarning asosi hisoblanadi.
Ushbu tizim o'quv vazifalari va o'yin harakatlarining murakkabligini oshirish printsipiga muvofiq qat'iy ravishda ketma-ket joylashtirilgan turli xil o'yinchoqlar, materiallar bilan didaktik o'yinlarni o'z ichiga oladi. Ko'pgina didaktik o'yinlarning majburiy elementi F. Fröbel va uning shogirdlari tomonidan o'yinlarning tarbiyaviy ta'sirini ko'rsatish maqsadida yozilgan she'rlar, qo'shiqlar, qofiyali so'zlar edi.
Mariya Montessori muallifi bo'lgan dunyoga mashhur didaktik o'yinlarning yana bir tizimi ham turli xil sharhlarni oldi. Bolalar bog'chasining ta'lim jarayonida o'yin o'rnini belgilab, M. Montessori F. Frebel pozitsiyasiga yaqin: o'yinlar tarbiyaviy bo'lishi kerak, aks holda bu bolaning rivojlanishiga ta'sir qilmaydigan "bo'sh o'yin". O'quv o'yinlari-faoliyatlari uchun u sensorli ta'lim uchun qiziqarli didaktik materiallar yaratdi.
Didaktik o'yin bir nechta tarkibiy qismlarni o'z ichiga olgan o'ziga xos tuzilishga ega. Ushbu komponentlarni ko'rib chiqing:
O'quv (didaktik) vazifa didaktik o'yinning asosiy elementi bo'lib, qolganlari unga bo'ysunadi. Bolalar uchun o'quv vazifasi o'yin sifatida tuzilgan. Masalan, "Ob'ektni tovush bilan tanib olish" o'yinida o'quv vazifasi quyidagicha: eshitish idrokini rivojlantirish, bolalarni tovushni ob'ekt bilan bog'lashga o'rgatish. Va bolalarga quyidagi o'yin vazifasi taklif etiladi: turli xil ob'ektlar chiqaradigan tovushlarni tinglang va bu narsalarni ovoz bilan taxmin qiling. Shunday qilib, o'yin vazifasida o'yin harakatlarining "dasturi" ochiladi. O'yin vazifasi ko'pincha o'yin nomiga kiritilgan.
O'yin harakatlari - o'yin maqsadlarida bolaning faolligini ko'rsatish usullari: qo'lingizni "ajoyib sumkaga soling", o'yinchoqni his qiling, uni tasvirlang va hokazo.
Erta va kichik maktabgacha yoshdagi bolalar uchun didaktik o'yinda o'yin jarayoni olib boriladi, ammo natija hali ularni qiziqtirmaydi. Shuning uchun o'yin harakatlari oddiy va bir xil turdagi.
O'rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun, qoida tariqasida, bir nechta o'yin elementlaridan iborat bo'lgan murakkab o'yin harakatlari taqdim etiladi. Syujetli didaktik o'yinda qatnashadigan 5-6 yoshli bolalar ma'lum bir rolni amalga oshirish bilan bog'liq o'yin harakatlarining to'plamini bajaradilar.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning o'yinlarida aqliy xarakterdagi o'yin harakatlari ustunlik qiladi: kuzatishni ko'rsatish, taqqoslash, ilgari o'rganilganlarni eslash, ob'ektlarni u yoki bu xususiyatga ko'ra tasniflash va hk.
Demak, bolalarning yoshi va rivojlanish darajasiga qarab didaktik o'yindagi o'yin harakatlari ham o'zgaradi.
Qoidalar o'yin mazmunini amalga oshirishni ta'minlaydi. Ular o'yinni demokratik qiladi: o'yinning barcha ishtirokchilari ularga bo'ysunadilar.
O'quv vazifasi, o'yin harakatlari va qoidalari o'rtasida yaqin bog'liqlik mavjud. O'quv vazifasi o'yin harakatlarini belgilaydi, qoidalar esa o'yin harakatlarini amalga oshirish va muammoni hal qilishga yordam beradi.
Maktabgacha pedagogikada barcha didaktik o'yinlarni uchta asosiy turga bo'lish mumkin: ob'ektlar bilan o'yinlar, ish stoli bosma va so'zli o'yinlar.