M. T. Ir is q u L o V
o ‘rganadi. Shu bilan birga har qanday nutqni ohangsiz va urg‘usiz
Download 33.62 Kb. Pdf ko'rish
|
|
o ‘rganadi. Shu bilan birga har qanday nutqni ohangsiz va urg‘usiz tasavvur qilib b o ‘lmagach, mazkur qatlam o ‘z ichiga bu masalalami hamda nutq faoliyati bilan bog‘liq organlami o ‘rganishni ham oladi. Nutqning fonetik jihatdan bo‘linishi Yuqorida aytilganidek, nutq fonetik jihatdan fraza, takt, b o ‘g ‘in va nutq tovushlariga ajratiladi. G ram m atika ham nutqni tarkibiy b o ‘laklarga b o ‘ladi: gap, s o ‘z, so ‘z birikmasi va morflarga. Garchi har ikki qatlam nutqni miqdor nuqtai nazaridan bir xil b o is a ham, sifat jihatdan ular bir-biriga m os kelmaydi. Bu masala til va nutq birliklari o ‘rganilayotganda batafsilroq tushuntiriladi. Fraza nutqning eng katta fonetik birligi b o ‘lib, ikki tom onidan pauza bilan chegaralanib, o ‘ziga xos ohangga ega b o ‘ladi. Masalan: Q uyosh tik kelgan . Gulnor cholning ch iqib k etish in i ku tib, d evo rg a qisilgan holda turdi. Shipi past, devorlari yupqa, torgina do ‘konxona, har va q td a g id ek ivirsiq (Oybek). Birinchi gap bitta, ikkinchisi ikkita frazadan tashkil topganligi aniq k o ‘rinib turibdi. Uchinchi gapda nechta fraza borligini aytish qiyin. G ap shundaki, nutqda frazani ajratish k o ‘pincha subyektiv sabablarga b o g ‘liq b o ‘lishi mumkin. Bu gapiruvchi nutqining ravonligi va tezligiga, nutq jarayoni sodir b o ‘layotgan sharoitga b o g ‘liq. Tez gapiruvchilar bu gapni ikkita frazaga, sekin gapiruvchilar esa t o ‘rt frazaga ajratishlari mumkin. Qiyoslang: S h ip i p a s t, d evorlari yu p q a torgina do ‘kon xona //h a r va q td a g id e k ivirsiq. S h ipi p a st, //d evo rla ri yu pqa, //to rg in a do *kon xon a, //h a r v a q td a g id e k ivirsiq. Shunday ekan, fonetik birlik b o ‘lmish fraza va grammatik birlik - gap doimo bir-biriga to ‘g ‘ri kelmaydi. Gap bitta va undan ortiq frazadan tashkil topgan b o iish i mumkin. Grammatik birlik b o ‘lmish gapning o ‘ziga xos xususiyatlari bor. Gap b o ‘lishi uchun uning ikki tomonidan pauza bilan ajratilgan b oiishn ing o ‘zi kifoya emas. Gap bir so ‘zdan yoki bir necha so ‘zning birikuvidan tuzilgan b o ‘lishi mumkin. Uning asosiy b elgisi - p red ik ativlik d ir. H ar qand ay gap ega-k esim lik munosabatiga ega b o ‘lishi va bu birlikda doim o grammatik zamon, shaxs va mayi ifodalanishi zarur (sintaksis qismiga qarang). F razalar taktlardan tashkil topgan bo ladi. Frazaning ikki kichik pauzasi orasiga joylashgan va yagona urg‘u bilan talaffuz qilinadigan bir yoki bir nechta b o ‘g ‘inning yig‘indisiga takt deb aytiladi. Frazada nechta urg‘u b o is a , shuncha takt b o ‘ladi. H a vo b u lu t e d i gapida ikkita urg‘uli s o ‘z bor: havo va b u lu t ; uchinchisi - urg‘usiz. Dem ak, bu gap ikkita taktdan iborat: birinchisi - havo va ikkinchisi - bulut edi. Odatda urg‘u olmagan so ‘zlar urg‘u olgan so ‘zlarga birikib keladi. Agar urg‘u olmagan s o ‘z urg‘uli s o ‘zdan oldin turib unga b og‘lansa, tilshunoslikda p ro k litik elem entlar deyiladi. M asalan, ingliz tilida t h om e, a m ap birikmalaridagi at va a elementlari proklitikadir. aksincha, agar urg‘usiz s o ‘z urg‘uli s o ‘zdan keyin kelib, u bilan >og‘langan b o ‘lsa, u en klitik elem entlar deyiladi, yuqoridagi o ‘zbek ilidan k eltirilgan m isold a bu lu t e d i b irikm asid agi e d i en k litik lementdir. Fonetik birlik b o ‘lmish takt grammatikadagi so ‘z birikmasi bilan iy o sla n sa , ular hech vaqt bir-biriga t o ‘g ‘ri k elm aydi. C hunki rammatik birlikda urg‘uli s o ‘z doim o birdan ortiq b o ‘ladi. G ap hundaki, s o ‘z birikmasi deganda kamida ikkita mustaqil s o 6zlam ing intaktik q o ‘shilm asi nazarda tutiladi. Masalan: x u s h x o 'r qiyom , o'rkam uy, m ustahkam tinchlik va shu kabilar. T a k t b o ‘g ‘in lardan ta sh k il to p a d i. B o ‘g ‘in bir yoki bir necha Dvushdan tashkil topib, bir zarb bilan talaffuz qilinadigan fonetik irlikdir, masalan, oilalar s o ‘zida 4 b o ‘g ‘in bor. B o‘g ‘in asosan unli Dvushlar bilan bogian gan . Taktda nechta unli tovush b o is a , unda huncha b o ‘g ‘in b o ‘ladi. Bu universal hodisadir. Lekin b a’zi tillarda o ‘g ‘inni sirg‘aluvchi, sonor tovushlar ham hosil qilishi mumkin. 0 ‘zbek tilida b o ‘g ‘in b o ‘lishi uchun albatta unli b o ‘lishi kerak. "illarda b o ‘g ‘in tuzilishi bir xil emas. Tillardagi b o ‘g ‘inlarda unli a u n d o sh to v u s h la r n in g k e tm a -k e tlig ig a qarab h am u la rn i urlarga ajratish m um kin. 0 ‘zbek tilida b o ‘g ‘in ikki yoki undan rtiq undosh tovushlarning ketm a-ket kelishi bilan boshlanm aydi; nlidan keyin ham har bir b o ‘g ‘in tarkibida uch yo undan ortiq n d o sh u c h r a m a y d i. S la v y a n tilla r id a b u n d a y h o i u c h r a sh i lum kin: Трнка (chex tilida), т екст (internatsional s o ‘z), ст рел - a (rus tili) va hokazo. B o‘g ‘inlar unli va undosh bilan boshlanib, tugashiga qarab t o ‘rt il b o ‘ladi: ochiq, yopiq, berkitilgan va berkitilm agan . Undosh tovush bilan tugagan b o ‘g ‘in y o p iq bo ‘g ‘in deyiladi: m ak - ab. Bu s o ‘zning ikkala b o ‘g ‘ini ham yopiq. Unli tovush bilan tugagan »o‘g ‘in ochiq b o 'g 'in deyiladi: n o -g ‘o-ra, va-fo va boshqalar. U ndosh tovush bilan boshlangan b o ‘g ‘in berkitilgan (y o p ilg a n ) a unli bilan boshlangani esa b erk itilm a g a n (y o p ilm a g a n ) b o ‘g ‘in eyiladi: ol-m a s o ‘zining birinchi b o ‘g ‘ini berkitilmagan, ikkinchisi sa berkitilgan. Shunday qilib, b o ‘g ‘inlar izoh lanayotganda ular qanday tovush bilan boshlanishi va qanday tovush bilan tugashi hisobga olinishi lozim . Bu jihatdan b o ‘g ‘inlar quyidagi turlarga ajralishi mumkin: - berkitilmagan ochiq b o ‘g ‘in: o-lim (birinchisi); - berkitilmagan yopiq b o ‘g ‘in: aft; - berkitilgan ochiq b o ‘g ‘in: da-la; - berkitilgan yopiq b o ‘g ‘in: daf-tar. B o ‘g 4n Tilshunoslik fanida b o ‘g ‘in ta ’rifiga aloqador bir nechta nazariya mavjud. Shulardan ikkitasi: fo n o lo g ik b o 'g 'in n aza riya si va fo n e tik bo 'g 'in n a za riya si boshqalariga qaraganda kengroq tarqalgan. F o n o lo g ik nazariya b o ‘g ‘inda unli va undosh tovu sh larn in g joylashish tartibini o ‘rganadi. Bu nazariyada asosan bir b o ‘g ‘inli s o ‘zlam ing tovush tuzilishi o ‘rganilib, unlidan oldin turishi mumkin b o ig a n undoshlam ing soni va sifati ham da unlidan keyin kelishi mumkin b o ‘lgan undoshlarning soni va sifati aniqlanadi. Buning natijasida muayyan tilga xos ideal fonologik b o ‘g ‘in modeli yaratiladi. Rus tilida unlidan oldin t o ‘rtta undosh (masalan, всплеск, вскры т ь ), unlidan keyin ham t o ‘rttagacha undosh uchrashi mumkin {монстр, черст в). D em ak, rus tilida m aksim al ideal fonologik b o ‘g ‘inning k o ‘rinishi quyidagicha b oia d i: undosh -u n d o s h -u n d o s h - u n d o s h - u n li - undosh - u n d o s h sir . - sirg'. - p o rt. - sirg'. - unli - sirg ' - p o r t. Rus tilidagi boshqa b o ‘g ‘inlar ana shu model asosida o ‘rganiladi. Fonologik b o ‘g ‘in nazariyasi k o ‘p b o ‘g ‘inli s o ‘zlardagi b o ‘g ‘in chegarasini aniqlashda k o ‘p foyda bermaydi. Masalan, груст ь bilan груст ит ь so ‘zlarini bir-biriga qiyoslab, ikkinchi so ‘zni birinchi s o ‘z m odeli asosida b o ‘g ‘inlarga ajratmoqchi b o ‘lsak, груст -ит ь singari b o ‘g ‘inlarga ajratishga t o ‘g ‘ri keladi, lekin k o ‘pchilik bu s o ‘zni г р у с т ит ь kabi b o ‘g ‘inlarga ajratadi. C hunki k o ‘p b o ‘g ‘inli s o ‘zni b o ‘g ‘inlarga ajratish, tovushlam i b o ‘g ‘inlarga biriktirishda boshqa qonuniyat, y a ’ni fonetik o ic h o v kuchga kiradi. Bo‘g‘inga fonetik birlik sifatida yondoshishda ham turli fikrlar Dor. Shulardan akustik va artikulyatsion nazariyalarni k o ‘rib chiqamiz. B o ‘g ‘inga a k u s t i k b i r l i k deb qaralganda, uni nutq oqim ining arangdorligini tartibga keltiruvchi bir vosita deb tushuniladi. G ap ih u n d a k i, har bir nutq to v u sh i (fo n ) o ‘zig a x o s ja ra n g d o r lik tususiyatiga ega. Ularni ana shu xususiyatining kam -ko‘pligiga k o‘ra quyidagi tartibda joy la sh tirish m um kin (jarangdorlik nin g ortib Dorishiga k o ‘ra): jarangsiz portlovchilar: n, m , к; jarangsiz affrikativ, qorishiq: ч, с; ja r a n g siz s ir g ‘alu v ch ila r: ф, с, ш, x; ja ra n g li Dortlovchilar: б, д, г; jarangli affrikat: ж; jarangli sirg‘aluvchilar: в, ?; burun sonantlari: м, h , нг; sokin sonantlar: л; tor unlilar: и, у; о ‘rta unlilar: e, о keng unlilar: a, o. Bu nazariyaga binoan har bir s o ‘z jarangdorlik nuqtai nazaridan :artibga keltirilgan birlikdir, b o ‘g ‘in esa ana shu birlikning bir :o‘lqinini tashkil etadi. U nlilar jarangdorlik jihatdan undoshlardan ifza l turishi u chun , ular b o ‘g ‘in n in g c h o 'q q isin i tash k il etad i, u n d o s h la r e sa c h o ‘q q in in g y o n b a g ‘ ir la r ig a (ik k i y o n ig a ) o y la sh a d i. M a sa la n , f a r m o n , t i k l a s h , t u r d o s h . S h u n d ay q ilib , 3o‘g ‘inlar jarangdorlik darajasi turlicha b o ‘lgan fonlarning birin- ketin j o y la s h is h i m a h s u lid ir . L ek in h a m m a b o ‘g ‘in la r ham :o v u s h la r j a r a n g d o r lig i o r tib b o r is h i p r in s ip ig a a s o s a n :uzilaverm aydi. M asalan, rus tilida м с т и т ь s o ‘zidagi birinchi м :ovushi jarangdorlik jihatdan undan keyin kelayotgan с tovushiga lis b a t a n u stu n t u r a d i. S h u n d a y e k a n , a k u s tik n a z a r iy a n i nukam m al deyish qiyindir. B o ‘g ‘inni a r t i k u l y a t o r birlik deb ta lq in q ilish d a ham turli /ondoshish k o‘zga tashlanadi. Ba’zilar b o ‘g ‘in mazkur b o ‘g ‘indagi :alaffuzi qiyin boMgan und oshlar talaffu zin i unlilar yordam ida 3sonlashtirish deb tushunishsa, boshqalar bu birlikni nutq nafasi bilan Dog'lashadi. Bu fikrga asosan bir b o ‘g ‘in bir nafas turtkisiga to ‘g ‘ri celadi: bir nafas bilan b o ‘g ‘inni tashkil etuvchi fonlar talaffuz qilinadi. Z a m o n a v iy ek sp e r im e n ta l fo n e tik ta d q iq o tla r u n d o sh -u n li Dirikmasining kichik talaffuz birligi ekanini tasdiqlaydi. Bunday jirliklar bir artikulyatsion harakat asosida talaffuz qilinadi. Nutq :sa bundan kichik artikulyatsion birliklarga b o ‘linmaydi. Muayyan 'П turdagi b o ‘g ‘inlam i tashkil etuvchi tovushlar talaffuz jihatdan uzil- kesil mustaqil b o im a y , bir-biriga b o g iiq b o iib , b o ‘g ‘in deb atalmish kattaroq birlikning tashkil etuvchilaridir. S o ‘zlam i b o ‘g ‘inlarga ajratish masalasida ham fikrlar uyg‘unligi y o ‘q. B a ’zilar s o ‘zlarni b o ‘g ‘inga ajratishga, uning m o rfo lo g ik tuzilishiga, b oshq alar esa s o ‘zlarni ochiq b o ‘g ‘inlarga b o ‘lishga asoslanadilar; uchinchilar fikricha, agar ikki unli orasida ikki yoki undan ortiq tovush tursa, ulam ing jarangdorlik xususiyati hisobga olinadi. B o‘g ‘in chegarasi bu xususiyat k o ‘proq b o ‘lgan tovush bilan bunday xususiyati kamroq b o ‘lgan tovush orasidan o ‘tadi. Bu m a sa la d a k o ‘p ch ilik n in g fikri - e k sp e r im e n ta l-fo n e tik tadqiqotlar natijasiga amal qilish, b o ‘g ‘inlam i yagona artikulyatsion harakat asosida aniqlashdir. Masalan: Маму позвали в школу gapini mazkur nazariya asosida quyidagicha b o ‘g ‘inlarga b o iis h kerak: ма му по-зва-ли вшко-лу.1 S o ‘z material tarkibi (leksik-grammatik) va artikulyatsiya-akustika (fonetik) nuqtai nazaridan qismlarga ajratiladi. S o ‘zni gapiruvchi tovushlab emas, balki b o ‘g ‘inlarga ajratib talaffuz qiladi. Shuning uchun b o ‘g ‘in nutqning eng kichik artikulyatsiya-akustika birligini tashkil etadi. B o ‘g ‘inning m a ’no anglatish yoki anglatmasligi fonetika uchun aham iyatsizdir. S o ‘z m orflarga ajratilayotganda ularning m a ’no anglatishi e’tiborga olinadi, chunki m orf eng kichik m a’no anglatuvchi nutq birligidir. B a ’zi hollarda leksik-gram m atik birlik (m orf) va artikulyatsion-akustik (b obg kin) bir-biriga tasodifan mos kelib qolishi mumkin. A slida, aytganimizdek, ular ikkita va ikki xil birliklardir. Fay-la-suf s o ‘zi bir morf, lekin uch b o ‘g ‘indan iborat. Men so ‘zi bir b o ‘g ‘in, lekin ikkita morfdan tashkil topgan: m-en; ish-chi-lar so ‘zi uch b o ‘g ‘in va uch morfdan tashkil topgan. 1 Jl.B. Бондарко, JT.A. Вербицкая, М.В. Гордина. Основы общей фонетики. - Л.: 1983,73-81 betlar. Fonetika nutqning eng kichik m a’no anglatmaydigan birliklari - lu tq tovushlari, fonlar bilan ham sh u g ‘ullanadi. Fonlar nutqning n o d d iy bazasi b o ‘lib, s o ‘z, s o ‘z birikm alari, gap va m atnlarni >hakllantirishda bevosita aham iyatga egadir, chunki inson tili - tovushlardan tarkib topadi. Fonlar asosan uchta: akustik, fiz io lo g ik va ijtim oiy nuqtai nazardan 3 ‘rganiladi. N utq tovushlarining akustik va fiziologik tom onlarini fonetika , ijtimoiy yoki sotsial sharoitlarini fo n o lo g iya o ‘rganadi. N u tq tovushlarining akustik xususiyati deganda, ularning fizik xususiyatlari, y a ’ni quloqqa chalinishi, eshitila olinish xususiyatlari tushuniladi. M a’lumki, har qanday tovush biror jismning boshqa jism ta’sirida tebranishi natijasida paydo b o ‘ladi. N utq tovushlarining paydo b o ‘lishi ham ana shunday tebranish natijasidir. 0 ‘pkadan :hiq ayotgan havo oqim i tovush paychalarini tebratishi va nutq Drganlarida hosil b o ‘ladigan shovqin natijasida nutq tovushlari vujudga keladi. N utq tovushlarining akustik xususiyati, ulaming kuchi, balandligi, tembri va ch o ‘ziq-qisqaligi bilan ifodalanadi. N utq tovushlarining kuchi o ‘pkadan chiqayotgan havo oqimining qarshilik k o‘rsatayotgan nutq organlariga kuch bilan urilishiga b og‘liq. Bu kuchlanish qanchalik shiddatli b o ‘lsa, tebranish darajasi shunchalik katta, tovush ham shunchalik kuchli b o ‘ladi. T ovushlarning bu xususiyati am plituda deyiladi. Tebranayotgan jism ning dastlabki, liarakatsiz holatidan tebranishning yuqori va pastki nuqtasiga bir marta borib kelishi am plituda atamasi bilan belgilangan. Jismning sukunat nolatidagi nuqtasidan teb ran ishning yuqori va pastki nuqtalari qanchalik uzoq b o ‘lsa, tovush shuncha kuchli b o‘ladi. A k u s tik a d a to v u s h k u ch i d e t s i b a l b ilan o ‘lc h a n a d i. N u tq :ovushlarining balandligi tebranish m iqdoriga b o g ‘liq: vaqt birligi soniya, daqiqa) ichida tebranishlarning soni qancha k o ‘p b o ‘lsa, tovush shuncha baland b o ‘ladi. Akustikada tebranish miqdori gerts gts)lar bilan o ‘lchanadi. N u tq tovushlarining tem bri deganda ulam ing sifati tushunilib, unga isosiy yordamchi tonlar va shovqin birikmasi kiradi. Gap shundaki, tovushlar faqat kuch va balandlik bilan izohlanm ay, balki, kuch, balandlik, q o ‘shimcha oberton va shovqinlar q o ‘shilmasidan tashkil topadi. Q o‘shimcha ton (oberton)lar o g ‘iz va burun b o ‘shlig‘ida asosiy tovush toniga q o ‘shimcha tonlam ing ta ’siri natijasida paydo b o ‘ladi. Shunday ekan, nutq tovu sh larin in g tem bri rezon ator vazifasin i o 4 ov ch i o g ‘iz va burun b osh liq larin in g hajmi va shakliga hamda o g ‘iz b o ‘shlig‘i va b o ‘g ‘izdan hosil b o ia d ig a n shovqinlam ing qanday b o ‘lishiga ham b o g ‘liq. T em br b o ‘lm asa, bir k ish in in g nutqini ikkinchisinikidan ajratish qiyin. Chunki har bir shaxsning o g ‘iz va burun tuzilishida - o ‘ziga xos xususiyatlari b o ‘lishi tabiiydir. N u tq to vu sh la ri a k u s tik x u su siy a t ining yana bir tarkibiy qismi ulam ing uzun-qisqa b o ‘lishidir. Bu xususiyat unlilarga xos b o ‘lib, m a’lum vaqt ichida unlilarning uzun va qisqa talaffuz qilinishidir. Masalan, ingliz tilida uzun va qisqa [i] va [i:] unlilari bor. N u tq tovushlarining fizio lo g ik x u su siyati deganda nutq tovushlari talaffuz qilinayotganda qaysi nutq organlari ishtirok etishi tushuniladi. Masalan: b - lab-lab tovushi: v - lab-tish tovushi va hokazo. N u tq tovushlarining ijtim o iy xu su siyati deganda, ulam ing morfema va s o ‘zlam ing m a’nolarini o ‘zgartira olish qobiliyatlari tushuniladi. A w a l a y tg a n im izd ek , bu m asalan i fo n e tik a em as, fo n o lo g iy a o ‘rganadi. Masalan: o t-o 't, qor-nor-zor. Fon va fonema Y u qorida qayd etilganidek tovushlar fon etik a birligi sifatida o ‘rganilganda nutq tovushlari yoki fonlar deb yuritiladi. Fon hozirgi zam on tilshunosligida keng tarqalgan atama b o ‘lib, nutqning eng kichik m a’no anglatmaydigan birligidir. T ovu sh lar til birligi sifatida o ‘rganilganda esa, til tovushlari y o k i f o n e m a la r d eb y u r it ila d i. F o n e m a en g k ic h ik m a ’no anglatm aydigan til birligidir. F on va fonem ani bir-biridan ajratish X IX asrning oxiri va X X asm in g boshiga t o ‘g ‘ri keladi. O g‘zaki n u tq va y o z u v g a d iq q a t b ila n n a z a r ta s h la n s a , y o z u v d a g i chek lan gan til to v u sh la rig a n u tq d agi cheksiz to v u sh la r t o ‘g ‘ri kelishining guvohi b o ‘lam iz. M asalan, rus tilidagi гора so ‘zini ba’zilar g 'o r a , boshqalar g a ra , /ana boshqalar g ‘ara deb talaffuz qilishini eshitganmiz. Lekin yozuvda Download 33.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|