M. T. Normurodov udk: 553,3(075)
= 1 Kattaliklarning qiymatlarini qo‘yib topamiz (// = 1 ) 4-4-10 ”4 -10 "3 M = -
Download 16 Kb. Pdf ko'rish
|
= 1 Kattaliklarning qiymatlarini qo‘yib topamiz (// = 1 ) 4-4-10 ”4 -10 "3 M = - 4-10 -(3,14) (2-10 )- Javob: A^= 1000 o‘ram. 1000 = 10 J o‘ram. 5-misol. Qo‘sh simli o‘tkazgichning 1 km li qismidagi induktivligi L topilsin. Simning radiusi 1 mm, o‘q chiziqlari orasidagi masofa 0,4m. Berilgan: I = 1km = 103m; R = 1mm = l(T 3 m; d = 0,4m. ~L=? Yechish: 0 ‘tkazgichning induktivligini Ф L = j . (1) formuladan aniqlaymiz. Bu yerda magnit oqimi d O = B d S • ( 2 ) 249 Mazkurholda magnit maydon induksiyasi quyidagicha aniqlanadi; Mo1 B = 2 tdc (3) bunda: x — sim radiusi R dan d-R gacha o‘zgaradi. Shuningdek, yuza ham xga bog‘liq bolib dS = / • 2 dx = 2 Idx . (4) (3) va (4) larni (2) ga qo‘ysak va integrallasak quyidagini olamiz: (d-R) T T j (d-R) ф = 1 " 2 тех 71 (5)-ni (1) ga qo‘yib induktiv]ik ifodasini olamiz: d-R\ ■in n d - R R (5) (6) Kattaliklarning son qiymatlarini qo‘yib, topamiz: , 4 л: - 1 0 - 1 0 - ’ , L - ---------- In n Javob: /,=2,4 mH, 0,4-0.001 0,001 = 2,4-10 'H = 2,4mH 6 -misol. Ko‘ndalang kesimning yuzasi 5 sm 5 bo'lgan solenoidda 1200 o‘ram bor. 2 A tok oqqanda magnit maydon induksiyasi 0,01 T1 bo‘ladi. Solenoidning induktivligi aniqlansin. Berilgan: S =5sm2=5 • 10' 4 m 2 N = 1200; 1=2 A; Д =0,01 T1=10- 2 T1 L=? Yechish: Ma’lumki, solenoidning oqim ilashuvi quyidagi ifodalar yordamida aniqlanadi: y/ = LI, (l)va / = N -Ф ( 2 ) yoki L = Bulardan olamiz L -1 = МФ N 0 ~ T ' Bu yerda Ф — solenoidning bitta o‘ramining magnit oqimi Ф = B-S cos a . (3) (4) 250 Solenoid hamda В va S ning n normallar orasidagi burchak a = 0 , cos a = 1 . t'v i r N - B - S ,,4 Demak, L = ------ - (5) I M = № J = п и т ! = , j i j h L = = IH [/] 1A A-m-A A' Berilganlarni qo‘yib hisoblaymiz: 1200 J 0 l ^ : H ............ = 3 m H 2 Javob: L=3 mH. Mustaqil yechish uchun masalalar 1. Yuzasi 25 sm 2 bo‘lgan yassi kontur 0,04 H induksiyali bir jinsli magnit maydonida turibdi. Agar kontur tekisligi induksiya chiziqlari bilan 30° burchak tashkil qilsa, konturga kiradigan magnit oqimi Ф aniqlansin. [50 mkVb.] 2. Uzunligi 1 m va kesimi 16sm2bo‘lgan solenoid 2000 ta o‘ramga ega. Chulg‘amdagi tok kuchi 10A boiganda oqim ilashuvi hisoblansin.[80,5 mVb о 4 ram.] 3. Solenoidning temir o‘zagida induksiya 1,3 Tl. Temir o‘zakni po‘lat o‘zak bilan almashtiradilar. 0 ‘zakdagi induksiya o‘zgarmay qolishi uchun tok kuchini necha marta o'zgartirish kerak. [2,4.] 4. 200 ta cho1gcamdan iborat 5A tok oqayotgan o'zaksiz toroidning o‘qidagi magnit maydonning induksiyasi В va kuchlanganligi H aniqlansin. Toroidning tashqi diametri 30sm, ichkisi 20 sm. [l, 6 mTl; 1,37 kA/m.] 5. Uzunligining har bir santimetrida 8 ta o'ram bo‘lgan g‘altakning (o‘zaksiz) ko‘ndalang kesim yuzasi orqali magnit oqimi aniqlansin. Solenoidning radiusi 2 sm, undagi tok kuchi 2 A. [10,1 mk Vb.] 6 . Nikelin (/u =200) o‘zakli 200 o‘ramdan iborat solenoidning ichidagi bir jinsli magnit maydonning kuchlanganligi 10kA/m. Ko‘ndalang kesimning yuzasi 10 sm2. l)Solenoid ichidagi maydon magnit induksiyasi; 2)oqim ilashuvi aniqlansin. [1) 2,51 Tl; 2) 0,502 VB.]. 7. Uzunligi lm, nomagnit materialga o6ralgan solenoidning induktivligi 1,6 mH. Solenoid kesimining yuzasi 20sm2. Solenoid uzunligining har bir santimetriga to‘gcri keluvchi o‘ramlar soni aniqlansin. [8 sm 1.] 8 . 4 mH induktivlikli solenoidda 600 ta o‘ram bor. Agar o‘ramlaridan oqayotgan tok kuchi 12 A bo‘lsa, magnit oqimi Ф aniqlansin. [80 mk Vb.] 251 21 -§. Elektromagnit induksiya hodisasi Asosiy formulalar Magnit maydonda tokli konturni ko‘chirishda bajarilgan ish: A = I • АФ , bunda: АФ — kontur bilan chegaralangan sirtga singuvchi magnit oqimining o‘zgarish; / — konturdagi tok kuchi. Elektromagnit induksiya hodisasi uchun Faradey qonuni: dФ dip £ , ~~ ~ d t~ ~ ~ d t ’ bunda: st — induksiya EYuK, УУ—konturdagi o‘ramlarsoni; у/ — oqim ilashuvi. Xususiy hollar: a) bir jinsli magnit maydonida $ tezlik bilan harakatlanayotgan / uzunlikli oMkazgich uchlaridagi potensiallar farqi: U = В • / • i9 • sin a: a - V va В lar orasidagi burchak; b) /Vta o‘ramdan iborat kesim yuzasi 5 boMgan ramkaning В induksiyali bir jinsli magnit maydonida со burchak tezlik bilan aylanishida ramkada vujudga keladigan EYuK: st = В - N - S - sin cot . Konturdan oqayotgan zaryad miqdori: e = — R bunda: R — konturning qarshiligi, — oqim ilashuvining o‘zgarishi. Yopiq konturda vujudga keladigan o‘zinduksiya EYuK: r d I , u s, ~ ~T. , yoki (£, > - ~L — , dt At dl AI — y o k i~ —tok kuchining o‘zgarishi, L — konturning induktivligi. dt At 252 Aktiv qarshilik R va induktivlik L ga ega zanjirdagi tok kuchi / ning oniy qiymati: a) zanjir ulanishidan keyin / = § < 1 - A b) zanjir uzilishidan keyin _R I = he ^ t , bunda: e ~ EYuK 7 0 — boshlang‘ich tok kuchi t — vaqt. Masala yechishga misollar 1-misol. 0,01 T1 induksiyali bir jinsli magnit maydonida, induksiya chiziqlariga peфendikulyar ravishda 8 sm uzunlikli to ^ri o‘tkazgich turibdi. 0 ‘tkazgichdan 2 A tok oqadi. 04kazgich maydon kuchlari ta’sirida 5 sm masofaga siljidi. Maydon kuchlarining ishi topilsin. Yechish: Magnit maydondagi tokli o‘tkaz- gichning siljishida maydon kuchlari bajar- gan ish: A = IA Ф (О ifodadan topiladi. д ф o'tkazgich siljishida и kesib o‘tadigan yuzaga singuvchi magnit oqimi: АФ = B- S ■ cos a = B i d - cos oc. (2) Bu yerda S = I -d~ o‘tkazgich kesib o‘tadigan yuza. Shu bilanbirga S ning normali va В vektor orasidagi burchak <2=0 ekanligidan cos cc = 1 . Unda ( 1 ) quyidagi ko‘rinishni oladi: A = I-B-l-d, (3) W = 0 И 0 М = 1 A - 1T1 •lm -l m = 1A -— ni 2 = Ш •m = 1 j . A- m Kattaliklarning son qiymatlarini qo‘yib hisoblaymiz: Berilgan: В = 0,01T1 = 10‘ 2 T1; / = 8 sm = 8 • 10 ~ 2 m; 1 = 2 A; d = 5sm = 5 • 10 2 nx A=? 253 А = 2 • 10 "2 - 8 • 10 2 - 5 • 1 0 2 J = 80 • 10 “6 J = 80mkJ . Javob: A=80 mkJ. 2-misol. Induksiyasi 0,4 Tl bo‘lgan bir jinsli magnit maydonining kuch chiziqlariga peфendikulyar tekislikda 10 sm uzunlikni tayoqcha aylanmoqda. Aylanish o‘qi tayoqcha uchlarining biridan o‘tadi. Agar aylanish chastotasi 16 s 1 bo‘lsa, tayoqcha uchlaridagi potensiallar farqi aniqlansin. Berilgan: В = 0,4T1; / = lOsm = 0,1m; n = 16s4 . u = l Yechish: Elektromagnit induksiya hodisasiga asosan bir jinsli magnit maydonida harakatla- nayotgan o‘tkazgich uchlarida hosil boladigan potensiallar farqi quyidagicha aniqlanadi: и = В • / - sin « • ( 0 _ * _ л Masalaning shartiga ko‘ra, V _L В ya’ni a = — , sin a = 1 • Tayoqchaning chiziqli tezligini quyidagicha aniqlaymiz: 9 = со'I = 2 rml • (2) Bu yerda aylanish o‘qi tayoqcha uchidan o‘tganligi va со — 2тт e’tiborga olindi. Shunday qilib, u = 27ml2 В (3) ni hosil qilamiz. [«]= Ы И 2 [B]= Is 4 • lm 2 . 1T1 = 1— — = 1 = 1 — = 1 - = IV s A-m s-C С С Kattaliklarning son qiymatlarini (3) ga qo‘yib topamiz: и = 2-3,14-16-(0.1)2 -0,4V «0 ,4 V . Javob: и =0,4V. 3-misol. Massasi 1 g bo‘lgan ingichka mis sim kvadrat ko‘rinishga keltirilib, uchlari ulangan va induksiyasi 0,1 Tl bo‘lgan bir jinsli magnit maydonida, tekisligi maydon induksiya chiziqlariga perpendikulyar qilib joylashtirilgan. Agar kvadratning qarama-qarshi tomonlaridan tortib to‘g‘ri 254 oMkazgich holatiga keltirilsa, undan oqib oMadigan zaryad miqdori Q aniqlansin. Berilgan: m = 1 g — lCT^kg; В = 0,1T1; p - \.l - 10 ~SQ -m; kg D = 8 , 8 * 10" m Q- Yechish: Konturdan oqadigan zaryad miqdori Ay/ О R ( 1 ) ifodadan aniqlanadi. Bu yerda A y = NAF — oqim ilashuvi. Mazkur masalada N = l. A F = F2 - F| = F2 = F . Chunki kvadrat to‘g‘ri chiziq holatiga keltirilganda ( 5 = 0 ), oqim nolga teng bo‘ladi. Shunday qilib, 0 ‘tkazgichning qarshiligini esa quyidagicha aniqlaymiz: p 1 /2 r D R = p - = p ~ = pl — • S V m Bu yerda: V = S-l~ o'tkazgichning hajmi, D — materialining zichligi, p — solishtirma qarshiligi (3) ni (2) ga qo‘yib olamiz Ф т В ■ S -m otB m У (2) (3) o‘tkazgich pi D p\ 6a D 16 pD (4) Ifodani hosil qilishda / = 4a; a 2 = S , Ф = B-S ekanligi nazarda tutildi. Chunki ю|В, a = 0 , cosa = l. b b [m [в] _ 1 kg • 1 TI m 2 -N Ш Т = 1 - В J m Kattaliklarning son qiymatlarini (4) ga qo‘yib olamiz: 255 0 = - 10 "3 • 0,1 С = 41,8-10“' С = 41,8тС. 16-1,7-10"* - 8,8 10 ' Javob: Q=41,8 rnC. 4-misol. Solenoidda 1000 ta o‘ram bor. 0 ‘zagining kesim yuzasi 10 sm2. 0 ‘ramlardan 1,5 T1 induksiya hosil qiluvchi tok oqadi. Agar At =500 mks davomida tok nolgacha kamaysa, solenoidda vujudga keladigan o‘zinduksiya EYuK ning o'rtacha qiymati topilsin. Berilgan: N = 1000 = 103; 5 = 10 sm В = 1,5T1; 10 ~ 3 m 2: A / = 500ms = 5-10 s. <*,■>=? Yechish: Solenoidda vujudga keladigan o ‘zinduksiya EYuK ning o‘rtacha qiymatini quyidagicha aniqlaymiz: A F At ( 1 ) Bu verda Д F - F2 - F] = (0 - В • S • cosa) = -B' S • cosa . Chunki Fj - 0 ,tok nolgacha kamayadi. w||B , a - 0, cos a — 1. Shunday qilib, o‘zinduksiya EYuK uchun quyidagini olamiz: NBS <*,> = At N-m 2 ( 2 ) H = & K = l N J m l = 1 [c] Is A-m-s Kattaliklarning qiymatlarini qo'yib olamiz N -m ~s = i l = iv C s С 10 J -1,5-10_3V <*,) = 5-10 -4 = 0,3-104V =3-103B = 3kV Javob: (e t) = Зк V . 256 5-misol. Induktivligi 0,2 H va qarshiligi 1,64 Q bo‘lgan g‘altak berilgan. EYuK uzilib, g‘altak qisqa tutashtirilgandan 0,05 s o‘tgach gcaltakdagi tok kuchi necha marta kamayadi? 1. Yuzasi 300 sm 2 bo‘lgan yassi kontur 0,01 Tl induksiyali bir jinsli magnit maydonida turibdi. Kontur yuzasi induksiya chiziqlariga tik yo£nalgan va undagi 10 A tok o'zgarmaydi. Tokli konturni fazoning magnit maydoni boMmagan sohasiga ko‘chirishdagi tashqi kuchlarning ishi aniqlansin. [3 mJ.] 2. 20 A tok oqayotgan halqa 16 m Tl induksiyali bir jinsli magnit maydonida erkin o‘rnashgan. Halqaning diametri 10 sm. Halqaning diametri 71 bilan mos keluvchi o‘qqa nisbatan sekingina a = ~^ burchakka burish uchun qanday ish bajarish kerak? [ 2,5 mJ.] 3. Uzunligi 40 sm bo‘lgan to‘g‘ri sim 5m/s tezlik bilan induksiya chiziqlariga tik ravishda bir jinsli magnit maydonda harakatlanmoqda. Sim uchlaridagi potensiallar farqi 0,6V. Magnit maydon indukiyasi В hisoblansin. [0,3 Tl.] Berilgan: L= 0 , 2 H; R=l,64Q; t= 0,05 s. Yechish: Manbadan ajratilgandan keyin o‘zinduksiya tufayli tok kuchining kamayishi quyidagi ifodaga muvofiq ro‘y beradi: / ( 1 ) ( 1 ) dan so‘ralgan munosabatni hosil qilamiz: ( 2 ) / Kattaliklarning qiymatlarini (2) ga qo‘yib quyidagini olamiz: = e 0’41 = 1,5 . I Mustaqil yechish uchun masalalar 4. 1000 ta o‘ramdan iborat ramka 0,1 T1 induksiyali bir jinsli magnit maydonida 1 Os 1 chastota bilan bir tekis aylanadi. Ramkaning yuzasi 150 sm2. Ramkaning 300 burilish burchagiga mos keluvchi EYuK ning oniy qiymati aniqlansin. [IV.] 5. Yuzasi 100 sm 2 boMgan ramka 12 Q qarshilikli 1000 ta o‘ramdan iborat. ChoMg‘am uchlariga 20 Q tashqi qarshilik ulangan. Agar ramka induksiyasi 0,1T1 boMgan bir jinsli magnit maydonida 8 s *1 chastota bilan aylanayotgan boMsa, zanjirdagi tokning maksimal quwati topilsin. [78,9 W.] 6 . 1 kA tok oqayotgan uzun to‘g‘ri oMkazgichdan 1 m masofada 1 sm radiusli halqa turibdi. Halqa unga singadigan magnit oqimi eng ko‘p boMadigan holatda joylashgan. Agar halqaning qarshiligi 10 Cl bo‘lsa, to‘g‘ri oMkazgichdagi tok uzilganda halqadan oqadigan elektr miqdori aniqlansin. [62,8 mC.] 7. Uzun to‘g‘ri oMkazgichdan tok oqmoqda. OMkazgich yonida 0,02 Q qarshilikli ingichka simdan qilingan kvadrat ramka joylashgan. OMkazgich ramka tekisligida yotibdi va uning 10 sm, 20 sm masofadagi ikki tomoniga parallel. Agar tok oMkazgichga tok ulanganda ramka orqali 693 mkC zaryad miqdori oqib oMsa, oMkazgichdagi tok kuchi topilsin. [1000AM 8 . Reostat yordamida g‘altakdagi tok kuchi 1 s davomida 0,1 A dan bir tekisda orttiriladi. G ‘altakning induktivligi 0,01 H. 0 ‘zinduksiya EYuK ning oMtacha qiymati topilsin. [1 mV.] 9. Tok manbaini IGn induktivlikli va 10 Q qarshilikli g‘altakka tutashtirdilar. Qancha vaqt oMgandan keyin tutashtirish toki, tok kuchining 0,9 chegaraviy qiymatiga erishadi. [0,23 s.] 10. Zanjir 10 Q qarshilikli va 1 H induktivlikli g‘altakdan iborat. Tok manbaini zanjirni uzmasdan turib ajratish mumkin. Tok kuchi qancha At vaqt oMgandan keyin boshlangMch qiymatining 0,001 qismigacha kamayadi. [0,69 s.] 258 22-§. Magnit maydon energiyasi Asosiy formulalar I tokning L induktivli yopiq konturda hosil qiladigan magnit maydonining energiyasi: W = ~ L I2 . Bir jinsli magnit maydonining hajmiy energiya zichligi: МоМН2 _ B2 B-H со = Masala yechishga misollar 1-misol. G ‘altakning induktivligi 0,1 mH. Tok kuchining qanday qiymatida magnit maydon energiyasi 100 mkJ ga teng bo‘ladi? Berilgan: L = 0,lmH = 10‘4H ; W =100mkJ = 10" 4 J. / = ? Bu ifodadan tok kuchini aniqlasak, / = Yechish: L induktivli konturda / tok hosil qiladigan magnit maydon energiyasi quyidagi formula yordamida hosil qilinadi: W = - U 2. ( 1 ) 2 W Г Т - (2) | 2-10 amida olamiz. I = Javob: /=1,41 A Berilganlar yordamida olamiz. / = J A=V2A= 1,41 A. 2-misol. Temir halqaga 200 ta o‘ram bir qatlam qilib o‘ralgan. O'ramlardan 2,5 A tok oqqanda temirdagi magnit oqimi 0,5 mVb boMadi. Magnit maydonining energiyasi ^aniqlansin. 259 Berilgan: yv = 2 0 0 ; / = 2,5 A; Ф = 0,5mVb= 5 • 10~ 4 Vb- W = ? Yechish: Magnit maydonning energiyasini W = - LI2 2 (1) ifodadan aniqlaymiz. Toroidning induktivligini quyidagicha topiladi: ( TV Y ( N V N 2 L = — v = MMo — 1-S = tiju0— -S. (2) V I J \ I J I Bu yerda: V -l-S ligi e’tiborga oiindi. / — toroidning uzunligi, S ko‘ndalang kesim yuzasi. N I-S Ikkinchi tomondan ^ ~ ММ о Ф •/ Bundan S = ----- MMoNI (2) va (3) lar yordamida (1) ni qayta yozib olamiz: 1 NO , 1 JF = - — I 2 = -NI0> 2 I 2 д 2 M ]= [Т][Ф] = lA - lV b = 1A-T1 -m2 = 1— -Ш ' (3) (4) A-m = 1J Berilganlarni qo‘yib olamiz: W =-200-2,5 -5 -10 ‘ 4 J = 0,125 J 2 Javob: И^= 0,125J. 3-misoI. O'zagi nomagnit bo‘lgan (ju — l) toroidning har bir santimetriga 10 tadan o‘ram to‘g‘ri keladi. Agar toroid cho‘lg‘amidan \§A tok oqayotgan bo‘lsa, magnit maydon energiyasining zichligi о aniqlansin. 260 л = 1 0 — = 103 — sm m ; 1 =16A; Berilgan: ju = 1 . energiyasining zichligini quyidagicha aniqlaymiz: Yechish: Magnit maydon CO W_ V L I 2 2V (1) CO = I Bu yerda L — toroidning induktivligi, V— hajmi L = МИоП2У . (2) ( 2 ) ni ( 1 ) ga qo‘yib olamiz. ^ = ^ММоП212. (3) н=кми!=4 A' . 1 . .2 л N -m , J ■ 1 — -1A = 1 — — = 1 — m~ m m 1 Kattaliklarning qiymatlarini (3) ga qo'yib hisoblaymiz: со = ~4 tt • 10 ”7 -(1О 3) 2 -(16)2 Д - = 161Д- 2 mJ rn Javob: 0) - 161- rn 4-misoI. Nomagnit o‘zakli ( jj = l) toroid chulg‘amining har bir santimetriga 10 ta o‘ram to‘g‘ri keladi. Chulg‘amdan oqadigan tok kuchining , J qanday qiymatida magnit maydon energiyasining zichligi co - 1 — 7 bo‘ladi? m Berilgan: n = 10 1 sm 10 ’ ! ; m // = 1 ; 0 = 1 — . m 1 = 1 Yechish: Magnit maydon energiyasining zichligini quyidagi ifodadan aniqlaymiz: W I L I1 co = V 2 V V — toroidning hajmi, L ~ ( 1 ) dan tok kuchini topamiz ( 1 ) induktivligi. 261 ‘ Ч — - (2> Toroidning induktivligini quyidagi ifodadan aniqlaymiz L = nn^rcY. (3) . 2 coV (3) ni (2) ga qo'yamiz: ^ _ л/ 2 • (4) 2 со MMon' 1 -— = = [ ' b l A - \Mo\b\ m N A~ n r Kattaliklarning qiymatlarini (4) ga qo‘yamiz. / = ----- ^ --- — A = 1,26 A У 1 • 4яг • 10 ■ (10J)~ Javob: / = 1,26A- Mustaqil yechish uchun masalalar 1. Solenoidda 1000 ta o‘ram bor. Uning chulg‘amidagi tok kuchi 1A. Solenoidning ko‘ndalang kesimi orqali magnit oqimi 0,lmVb bo‘lsa, magnit maydon energiyasi hisoblansin. [50 mJ.J 2. Magnit maydon induksiyasi 1T1 boiganda temirdagi magnit maydon energiyasining zichligi 200J/m3. Shu shartlarda temirning magnit singdiruvchanligi f i aniqlansin. [ 2 - 10 3.] 3. Po‘lat o‘zakli toroid magnit maydonining kuchlanganligi 200A/rn dan 800A/m gacha ortdi. Magnit maydon energiyasining hajmiy zichligi necha marta o‘zgarganligi aniqlansin. [10,5 marta.] 4. Tok kuchining biror qiymatida o'zaksiz solenoid magnit maydoni energiyasining zichligi co=0,2J/m3. Agar solenoidga temir o‘zak qo‘yilsa, tok kuchining shu qiymatida maydon energiyasining zichligi necha marta ortadi? [ 1,6 * 103 marta.] Magnit singdiruvchanlikni aniqlash uchun 75-rasmdagi grafikdan foydalanilsin. Gisterezis hodisasi hisobga olinmasin. 262 23-§. Moddalarning magnit xossalari Asosiy formulalar Elektronning orbital magnit Pw va orbital mexanik Le momentlari orasidagi bog‘lanish: bu yerda: £ = 1,61*10 19 С elektronning zaryadi, me =9,11-10 31 kg e massasi <5? ~ ~ orbital momentlar uchun giromagnit munosabat. Magnitlanganlik - F y F J = ZJIL — ^ a V V ? P/?? = У P 7 — magnetikning magnit momenti bolib, alohida molekulalar magnit momentlarining vektorial yig‘indisiga teng. Izotrop magnetiklarda magnitlanganlik J va magnit maydon kuchlanganligi H orasidagi bogianish: J = Z H , X — magnit qabulchanlik (o‘lchamsiz kattalik). Solishtirma magnit qabulchanlik ZS(ll, molyar magnit qabulchanlik Xm va atom magnit qabulchanlik %a, magnit qabulchanlik X bilan quyidagicha bog‘langan. у M A A'* * = —, Xm= — X va X a = —X, P P P p — moddaning zichligi, M — molyar massasi, A — atom og‘irligi. Bor magnitoni (elektronning magnit momenti): eh / _ h bunda: e — elementar zaryad, " ~ ~— , h = 6 63 • 10 j4 J * s — Plank Z7T doimiysi, me — elektronning massasi. В ,/ / va J lar orasidagi munosabat: В = jU0(H 4- J ) , ju0 - magnit doimiysi. Magnit singdiruvchanlik va magnit qabulchanlik orasidagi munosabat: M = l + z- Izotrop paramagnetikning magnitlanganligi: J = n/.iM L(a), П/Л2 m jjh t = В « kT da X - Mo ЪкТ ’ bunda: n — molekulalarning konsentratsiyasi, jum — molekulaning magnit momenti, L(a) — Lanjevan funksiyasi, к — Bolsman doimiysi. Ferromagnetiklaming magnit singdiruvchanligi ju , undagi maydonning induksiya В va magnitlovchi maydonning kuchlanganligi H orasidagi munosabat: В И = --- МоН- Ferromagnetikda maydonning induksiyasi В va magnitlovchi maydonning kuchlanganligi H orasidagi bog‘lanish grafik usulda tasvirlanadi. Moddalardagi magnit maydoni uchun to‘la tok qonuni: 2] 7 va lar mos ravishda L kontur o‘rab turgan makrotoklarning va mikrotoklaming (molekular toklarning) algebraik yig'indisi. Magnit maydon kuchlanganligi vektorining sirkulyatsiyasi quyidagicha aniqlanadi: 264 L L - L kontur qamrab oladigan toklarning yig‘indisi. Masala yechishga misollar l-misol. Vodorod atomidagi elektron 52,8 pm radiusli aylanma orbita bo‘ylab 6,58 • 10 15 Hz chastota bilan harakatlanadi deb hisoblab quyidagilar aniqlansin: 1) teng kuchli tokning aylanma magnit momenti P m; 2) elektronning orbital mexanik momenti L e; 3) olingan natijalar yordamida orbital momentlar uchun giromagnit munosabat va uning bu qiymatining universal qiymat bilan mos kelishi. Yechish: 1) Elektronning harakatiga teng kuchli tokning magnit momentini Kattaliklarning son qiymatlarini qo‘yamiz (e = 1,61-10 19 C) : Pm = 3,14 • 1,61 • 1 O ' 19 • 6,58 • 10 15 • (52,8 • 1012) A- m 2 = 9,25 • 10 "24 A- m2. 2) Elektronning orbital mexanik momenti Berilgan: quyidagicha aniqlaymiz: r = 52,8 pm = 52,8-10_l2m; v = 6,58 • 10 15 Hz. Pm= I ' S , ( 1 ) bu yerda: / = e v — tok kuchi, v — elektronning aylanish chastotasi, S = лг 2 ” orbitaning yuzasi. Demak, P„, = the vr1. ( 2 ) [Р„,]=[е[к[г| =1C-Is 4 lm 2 = lA -m 2 Le = meSr , bu yerda: <9 = 2 nv r — elektronning orbitadagi tezligi. (3) 265 \b]= [nlv][s]= 1 kg • Is 1 • lm 2 = 1 kg • m 2 • s"1. Son qiymatlarini qo‘yib topamiz (m. = 9,11 -l(T 31 kg): о 4 = 2• 3,14-9,11 • I0 ”31 -6,58-10'5 -(52,8-10 12 )kg- — = 1,05-1 (Г 34 kg-mV s 7 s 3) orbital momentlar uchun giromagnit munosabat quyidagicha aniqlanadi: Le = Imnxr1 - 2mevS . (4) (5) Dastlab g ni olingan natijalar yordamida: P = 8,81 • 1010 — 1,05 • 10 kg kg so‘ngra esa universal qiymatini olamiz g = J L = J : ^ ! £ . : T C = 8 ,83. l0 ^ 2 m 2-9,11 -10 ’1 kg k g ’ Natijalar o‘ndan birgacha aniqlikda mos keladi. Javob: 1) P,„ -9.25-10 ; : ,Vm ; 2) 4 - 1,05• 10 ' 34 kg-m ^/; >10 3 ) g * 8,80-101 kg' 2-misoI. Marganesning magnit qabulchanligi 1,21-10 4. Kuchlanganligi 100 kA/m bo‘lgan magnit maydonidagi marganesning magnitlanganligi J, solishtirma magnitlanganligi Jmi va molyar magnitlanganligi Jm hisoblansin. Marganesning zichligi 7,3 • 10 3 kg/m3, atom og‘irligi (molyar massasi) ,4 = 55-10 -3 kg mol • 266 j = 1,21 • 10 “4; Я = 100 к/) / = 10 Berilgan: 5 jA; m ’ kg/ . m ; A = 55 • 10“3 kg/mol. J = ? J sc = ? Л, = ? Yechish: Magnitlanganlik J va magnit maydon kuchlanganligi H orasidagi munosabatdan foydalanamiz J = xH. (1) и = [ н ] = '4 - м Solishtirma magnitlanganlikni quyida gicha aniqlaymiz: J X J.so,=- = - H ; p p ( 2 ) [p] m kg kg Molyar magnitlanganlik (mazkur holda atom magnitlanganlik) quyidagicha aniqlanadi: г A т A Z J J m= - J = - Z H . (3) p p ! kg 1/>J m mol m 3 Kattaliklarning son qiymatlarini (1), (2) va (3) 1аща qo‘yib hisoblaymiz: J = 1,21 • 10~4 • 105 — = 12 , 1 — ; m m = Ь 2 Ъ 10 ^ s = 3 7,3 10s kg kg = U M O - . I O ' ^ 5 L = 9 , m 0-‘ A m 7,3-10J mol mol A-m 2 Javob: J - 12,1 A /; J sot = 1,66 * 10 -3 —j—— ; J m = 9 ,\-\Q~6 /m kg mol 267 3-misoI. Alyuminiyning molyar magnit qabulchanligi 1,65 -10 m kg • mol bolsa, uning magnit qabulchanligi с va magnit singdiruvchanligi // aniqlansin. Yechish: Magnetiklarning molyar magnit qabulchanligi quyidagicha aniqlanadi: Berilgan: X„, =1,65 -lo rn kg • mol p -2,1 ■ 103 kg/ m M = A = 27-10" kg mol x=? M X,„ = X . p Bundan qabulchanlikni aniqlasak, ( 1) kg •1 in' [M J , kg mol 1 mol Magnit singdiruvchanlik va qabulchanhk orasidagi munosabatdan foydalanamiz: M = l + z- Berilganlarni ( 1 ) va (2) larga qo‘yamiz: 2,7 -10 3 ( 2 ) x = - — • 1,65 • 10 s = 1,65 - 1 0 ' = 0.00165; 27-10" // = ] + 0,00165 = 1,00165. Javob: 2 = 0.00165; // = 1,00165. 4-misol. Agarkislorod molekulalarining magnit momenti 2.8//,. ekanligi ma'lum bolsa, normal sharoitdagi kislorod gazining solishtirma paramagnet qabulchanligi aniqlansin. Berilgan: Hm = 2,8n v; Mv =9,27-10 M = 32-10' -24 J Tl _kg_ mol Yechish: Solishtirma magnit qabulchanlik quyidagicha aniqlanadi: X sol p p — zichlik. 268 (1) Т = 273,15 AT. /С sol = ? Paramagnetiklaming magnit qabulchanligini: m У = 3£Г kabi aniqlaymiz . -23 J ( 2 ) л -7 N Bu yerda: к - 1,38 • 1 0 — — Bolsman doimiysi, = 4яг • 10 К A magnit doimiysi, n~ molekulalar konsentratsiyasi bo‘lib, quyidagicha' aniqlanadi: n = N a pN A . M (3) bunda: N A = 6,02 • 1023mol 1 — Avogadro soni, = P molyar hajmi, M — molyar massa. (3) ni e’tiborga olib (2) ni (1) ga qo‘ysak quyidagini olamiz: Xsol M o N a M2™ ЪкТМ N (4) h J k ] [ N j k ? I ^ ' m° r 'T F , N • J И И * 1 J ks 1— -IK-l-^- К mol A kg-ТГ X . _ ] N • J A- • m 2 _ ] mJ A 2 • kg N 2 kg ’ Kattaliklarning son qiymatlarini qo‘yib hisoblaymiz: _ 4-3,14-10~7 • 6,02-1023-(2,8-9,27-1 O ' 24) 2 _ m 3 _ 3 • 1,38-10'23-273,15-32-10“3 _ kg ~ Javob: Xsoi = 5,26 • 1 0 “6 . kg 5,26-10 kg 269 5-misol. Uzunligi 20 sm, radiusi 2 sm boMgan solenoid chulg‘amidagi o‘ramlar soni 300. Agar solenoidning induktivligi 2mH va diamagnit muhitda turganida solenoid ichidagi magnitlanganlik 20 ^ ga teng boMsa, chulg‘amdan oqayotgan tok kuchi aniqlansin. Berilgan: / =20 sm= 0 , 2 m; r =2 sm= 2 - 10 “ 2 m; N =300; L =2 mH=2 • 10 ~3 H A J = 20- m /=? Yecliish: Magnit maydon kuchlanganligining induksiyasi uchun ushbu ifodani yozamiz: l. I. Mazkur hoi uchun /=i N j H edl = H jdl = //•/ = £ / , =N-I ( 1 ) Chunki chulg‘amning barcha o‘ramlaridan bir xil tok oqadi. (1) dan tok kuchi ifodasini topamiz: / = H-l N ( 2 ) Magnit maydon kuchlanganligi va magnirlanganlik orasida quyidagi munosabat mavjud: / = xH ■ (3) Shuningdek, // = 1 + x, yoki ^ = м - 1 • Demak, J = (ju-\)H. (4) (4) dan H ni topib (2) ga qo‘ysak quyidagini olamiz: f . J-l N(ju - 1) ' Endi solenoidning induktivligi uchun quyidagini ifodani yozamiz: г Л о / Nl 2 va undan /л ni aniqlaymiz: 270 и L-l 2 . J-l £I q N 2 лг (6) ni (5) ga qo‘yib topamiz: I = N L-l (6) jU0N~7ir (7) Ml/] . k M 2 i 0/7 . \Gn- \m 1; [7]= № ]= 1 ^ . 1ш = ы m m Kattaliklarning qiymatlarini (7)ga qo‘yib olamiz (Ио — * Ю m / = - 20 • 0,2 300 2 • 10 ~J - 0,2 300(2,82-1) A = 7,3 -10’ A = 7,3mA. 4 *3,14 • 10 7 -(300)2 *3,14 (2 10-2) Javob: 1=7,3 mA. Mustaqil yechish uchun masalalar 1. Agar har bir atomining magnit momenti bor magnetoni jlib ga va atomlarining konsenratsiyasi 6 * 10 28 nr 3 ga teng bo‘lsa, to‘yinishda jismning magnitlanganligi aniqlansin. [556 kA/m.] 2. Agar platinaning solishtirma magnit qabulchanligi 1,3 • 10' 9 m3/kg bo‘lsa, uning magnit qabulchanlik va molyar magnit qabulchanligi aniqlansin. [ 10 5; 1 0 10 m 3 /mol.] 3. Misdagi magnit maydonining kuchlanganligi IMA/m. Agar misning solishtirma magnit qabulchanligi — 1,1 • 10 ~ 9 m3/mol bo‘lsa, uning magnitlanganligi va induksiyasi aniqlansin. [-9,8A/m; 1,26 Tl.] 4. Xrom oksidi Cr 2 0 3 ning molyar magnit qabulchanligi 5,8 • 10‘ 8 m3/ mol. Agar harorat 300 К bo‘lsa, xrom oksidi molekulasining magnit momenti (bor magnitonlarida) aniqlagsin. [3,34/^ •] 5. 300 К harorat va 0,5 Tl magnit induksiyasida paramagnetikning 271 maMum magnitlanganligi J ga erishildi. Agar harorat 450 К gacha ko‘tarilsa, shu magnitlanganlik saqlanishi uchun zarur boMgan magnit induksiyasi B 2 aniqlansin. [0,75 Tl.] 6 . Elektron harakatlanayotgan har qanday orbita uchun uning orbital momentlarining giromagnit munosabati bir xil ekanligi ko‘rsatilsin. [e/2m. J 7. Platinadagi bir jinsli magnit maydonining kuchlanganligi 5A/m. Agar platinaning magnit qabulchanligi 3,6* 10'4ga teng boMsa, molekular toklar ta’sir qiladigan maydonning magnit induksiyasi aniqlansin. [2,26 nTL] 8 . Suyuq kislorodga botirilgan 40 sm radiusli aylanma konturdan 1A tok oqmoqda. Agar suyuq kislorodning magnit qabulchanligi 3,4 • 10°bo‘lsa, kontur markazidagi magnitlanganlik aniqlansin. [4,25 mA/m.] 272 IV BOB. TEBRANISHLAR VA TO‘LQINLAR 24-§. Garmonik tebranishlar va toiqinlar. Akustika Asosiy formulalar Garmonik tebranish tenglamasi: S = A - cos (co0t + q>), bunda: S — muvozanat vaziyatidan chetlanish; A — tebranish amplitudasi; _ 2 л- 1 ~ ~ ^nv siklik chastota; v — ~ — chastota, T — tebranish davri, (pQ — boshlang‘ich faza. Garmonik tebranayotgan nuqtaning tezligi va tezlanishi: dS . . . . . ( тгл = -A co0 si n (o)0t + cos dt °h)l + (P + 2 d 2 S 4 ’ / , 4 -А сд ц c o s (cOgt + = - co0 S dt1 Tebranayotgan m massali nuqtaning kinetik energiyasi: m3 2 mA2co02 . , 7 = --- = -------sin (a)Qt + (p); potensial energiyasi: va to‘la energiyalari: n тА'Щ , . П = ---- - cos" (o)0t + E = T + П = -m- A2col ). 9> Download 16 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling