М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

I V bob. M IK R O B IO L O G IY A A SO S L A R I
IV . L M ikroorgaiiizm lar to ‘g ‘risida 
um um iy tu shunchalar
Mikrobiologiya
— turli guruhlarga m a n s u b boMgan m ikroor- 
g a n iz m la r (b a k te r iy a l a r , eng so d d a jo n i v o r la r , zamburugMar, 
viruslar) t o ‘g ‘risidagi fandir. Y uqorida san a b oMilgan organizm - 
larning b u t u n h ay o tl davomidagi mikroskopik oMchami (kattaügi) 
ularning u m u m i y belgisi hisoblanadi. M ik ro o rg a n iz m la r dunyosi 
g'oyat xilm a-xildir. 
0
‘z tuzilishi b o 'y ic h a bii xil m ikroblarning 
hujayralari h a y v o n la r n in g hujayralarini eslatadi, ikkinchi bir- 
larining hujayralari o'simliklarning hujayralariga o ‘xshaydi, uchin- 
chilarining hujayralari esn o ‘sha va boshqa hujayralaming belgilarini 
uyg‘unlashtirishi yoki u larda n jiddiy farq qilishi m um kin.
A k s a r iy a t b i r h u j a y ra li m i k r o o r g a n i z m l a r h a y v o n l a r va 
o ‘sim liklardan biologik tuzilishining oddiyligi bilan farq qiladi. Bu 
h olat E. G e k k e lg a ularni jonli tabiatning u c h in ch i saltanatiga 
b irla sh tirib , “ p r o t i s t la r s a lta n a ti” n o m i n i b erish u c h u n asos 
yaratdi. Y u q o ri h a y v o n la r va yuqori o ‘simliklarning hujayralari 
singari b a r c h a p ro tis tla r hujayralari tuzilishi negizini sitoplazma 
(yoki hujayraning “jo n li m oddasi”) va o ‘zak (yadro) tashki! qiladi. 
B iroq e l e k t r o n m ik r o s k o p iy a n i n g rivoj to p g a n lig i p r o tis tla r 
hujayralari tu zilishida prinsipial (asosiy) lafovutlarni aniqlash, 
ularni b ir-b irid a n a n iq -p u x ta farq qiladigan ikki guruhga: yuqori 
(oliy) pro tistla r — eukariotlarni va od d iy (tuban) protistlar — 
p ro ka riotla rni yoki yadrogacha boMgan o rg a n iz m la r guruhlariga 
boMish im k o n in i berdi.
Y a d ro n in g tavkibiy tuzilishi va u n i boMinish usuli eukariolik 
h u jay ra n i p r o k a r i o t i k h u jay ra d an farq qilad ig an eng m u h i m
belgilaridir. Eukariotlarning hujayralari sitoplazma m em branasidan 
alohida boMgan xolis yadroga cga. Irsiy axborot dczoksiribonuklein

---

kislota ( D N K ) g a va a lo h i d a tu rd ag i o q silg a e g a b o ‘lgaii x ro - 
m o s o m la rd a saqlanadi. H ujayralar ko‘p a y g a n d a y a d r o m urakkab 
ja ra y o n — m i to z n atijasida b o ‘linadi.
P r o k a r io tla r n in g h u ja y ra la rid a h a q iq iy y a d r o y o ‘q, lekin 
y adrosim on hosilalar — nukleoidlar (lo tin c h a n u k leu s —• yadro 
so‘zidan olingan) m a vjuddir. N u k le o id la r y u q o r i t a b a q a orga- 
nizm lar hujayralari y a drola riga nisbatan a n c h a s o d d a tuzilishga 
ega b o ‘lib, q o b iq li s i t o p l a z m a d a n a j r a l m a g a n boMadi. Irsiy 
a x b o r o tn i D N K n i n g u z u n m o le k u la s id a n i b o r a t boMgan bir 
xrom osom a o ‘zida saqlaydi.
E n g s o d d a o r g a n i z m l a r , y o ‘s i n l a r ( k o ‘k - y a s h iI tu sd a g i 
yo‘sinlardan tashqari) va zambumgMar euk a rio tla r jum lasiga kiradi. 
Bakte^iyalar va k o ‘k-yashil tusli y o ‘sinlar s o d d a (tu b a n ) protistlar 
guruhi — prokariotlarni tashkil qiladi, b u la rn i hozirgi vaqtda 
k o ‘p incha sianobaktcriyalar deb ¿itashadi.
H a y o tn in g h u ja y ra d a n tash q ari sh a k lla ri s ifa tid a viruslar 
alohida guruhga kiradi.
IV. 2. T ab iatd a m ikroorganizm larning tarq a lish i
OMchamlarining kichikligi, shun in g d ek , o z u q a manbayi 
sifatida eng xilma-xii m od d alarn i o ‘zlashtirish qobiliyati va tashqi 
m u h it sharoitlariga oson moslashuvi tufayli m ik ro o rg a n iz m la r 
t a b i a t d a ken g t a r q a lg a n b o ‘lib, h a y o t n i n g b o s h q a shakllari 
boMmagan joylarda aniqlanishi m uinkin. T u p r o q , suv, o d am va 
h ay v o n lar o rg a n iz m la ri m ik r o o r g a n i z m l a r n i n g ta b iiy yashash 
m uhiti hisoblanadi. H avo m ikroblarning rivojlanishi u c h u n qulay 
m uhit boMolmaydi, chunki u tom chi suyuq suvga ega em as, a m m o
k o ‘pgina m ikroorganizm lar yerning y u z id a n y oki b uyum lardan 
cha n g bilan birga havoga o ‘tib, yashash q o b i liy a tin i v a q tin c h a
saqlab qolishi m um kin.
T u p ro q d a y a sh a y o tg a n m i k r o o r g a n i z m l a r rtiiqdori va tu r 
tarkibi unda nam ham d a ozuqa moddalarining mavjudligi, muhitning 
t a ’siri, harorat, aeratsiya darajasi bilan b elgilanadi. T u p ro q eng 
yuqori q a tla m id a n ta sh q a ri, m i k r o o r g a n i z m l a r u c h u n t o ‘g ‘ri

---

tu shadigan q u y o sh nurlarining halokatii nurlaridan him oya qihsh 
vositasi h isoblanadi. T u p ro q bakteriyalar, yo'sinlar, zam burug'lar, 
eng sodda j o n iv o ria r tu rii-tu m a n turlarinlng yashash joyi sanaladi. 
Yaxshi ish la n g a n tu p ro q m ikroorganizm larga ayniqsa boy b o l a d i .
1
g r a m m t u p r o q d a b a k te r iy a la r m iq d o ri b ir n e c h a m illion, 
y o ‘sinlar m iq d o r i 
100
m ingtagacha, zamburugMar m iqdori o ‘n 
m in g ta c h a n i tash k il qilishi m um k in .
T u p r o q d a yashayotgan m ikroorganizm lar ju d a ko‘p m iq d o rd a 
y e r n in g s irtid a boMadi. C h u n o n c h i, 1 g ek ta ry e rn in g haydaladigan 
q atlam i m i k r o b hujayralari yuzasi salk am 500 gektarni tashkil 
etadi. M ik roorga niz m la rning t u p ro q q a iiaddan tashqari faol t a ’siri 
a y n a n sh u b ila n izohlanadi. B akteriyalarning aksariyati 15—20 
sm c h u q u r li k d a boMgan tu p ro q n in g yuqori qatlam ida rivojlanadi. 
Y o ‘sinlar 10 sm g ac h a boMgan ch u quriikda rivcjlanadi va buni 
b a ’za n t u p r o q n i n g moM-koMlik q atlam i deb atashadi. Y o ‘sinlar 
h ayot faoliyati ja ra y o n id a kislorod ajratib, tupro q n in g havoga 
t o ‘yinishiga k o ‘m aklashadi. T u p ro q n in g yuqori qatlam i havoga 
y ax sh i t o ‘y i n g a n i d a m i k r o s k o p i k z a m b u r u g M a r z o ‘r b e r i b
rivojlanadi. T u p ro q d a chuvalchanglar va hasliarotlaming lichinkalari 
ko‘p boMib, b u l a r tu p ro q n i y um shatadi va shu tariqa kislorodning 
a n c h a c h u q u r qatlam larg a kirib borishini t a ’minlaydi.
Suv o b y ek tlarin in g mikrobliligi, m ikroblarning m iqdori va 
xilm a-xilligi, avvalo, suvning ifloslilik darajasi, y a ’ni org a n ik
m o d d a la r n in g mavjudligi bilan belgilanadi. Suv m u hitida yashay- 
digan g id r o b i o n t la r turii tizimli g u ru h la r jum lasiga kiradi. Tabiiy 
suv h a v z a la rid a suvoMlari, bakteriyalar, eng sodda jonivorlar, 
zam burugM ar rivojlanishi m um k in . C h u q u r aitez ia n q u d u q ia r 
suvli q a t i a m l a r bilan yaxshi him oyalanganligi tufayli bu lard a , 
o d a td a , m ik ro o rg a n iz m la r deyarli b u tu n la y boMmaydi.
O c h iq suv havzalarining suvi kimyoviy tarkibi va m ik ro b - 
larining rang-barangligi h a m d a o'z garib turishi bilan farq qiladi. 
M i k r o b l a r n i n g m i q d o r i b i r q a n c h a s a b a b la rg a : s o h i l b o ‘yi 
h u d u d la rid a a h o lin in g zichligiga, havo yogMnlari m iqdoriga, yil 
fasllariga va shu kabilarga bogMiq boMadi. Chunki bular suv havzalari 
iflosligi tavsifi va darajasini k o ‘rsatadi. Yirik shaharlar yaqinidagi

---

suv m a n b a l a r i d a m i k r o o r g a n i z m l a r , a y n i q s a , k o ‘p b o ‘ladi. 
YomgMrdan kcyin va bahorgi tosliqinlar d av rid a su v havzalarida 
bakteriyalar m iqdori an clia k o ‘payadl. Qish faslida g id ro b io n tla r 
m iqdori keskin ravishda kam ayib ketadi.
O qova suvlarda m ikroorganizm lar ju d a h a m k o ‘p boMadi. 1 ml 
o q o v a suvdagi bakteriyalar m iq d o ri 1 m lrd d a n o i l i q boMishi 
m um kin. O d a m d a n fiziologik ajralib chiqadigan n a r s a la r va uning 
xo'jalik faoliyati ro ‘zg‘o r c h iq in d i suvlari m ik ro o rg a n iz m la rn in g
manbayidir. Ishlab chiqarish oqova suvlarining b a ’zi turlarida o ‘ziga 
xos m ik ro o rg a n iz m la r boMadi, b u l a r d o r i - d a r m o n l a r , spirt, sut- 
q atiq m ahsulotlari va shu kabilarni ishlab c h iq a r i s h texnologik 
jara yonida foydalaniladi.
IV. 3. M ik ro o rg an izm la r bilan islilash u su liari
Inson ko‘zi > 100 m k m oMchamdagi o b y e k tla rn i farqlash 
qobiliyatiga ega. K o‘pchi!ik mikrooi'ganizmlar a n a shu oMchamdan 
o ‘n va yuz baravar kichikdir, sh u boisdan u l a rn in g tuzilishini 
f a q a t m i k r o s k o p l a r y o r d a m i b i l a n g i n a o ‘r g a n i s h m u m k i n .
YorugMik (nur) m ik ro s k o p in in g ruxsat e tilg a n (h a l qiluvchi) 
qobiliyati, y a ’ni ikki y o n m a - y o n yotg an n u q t a l a r n i farqlash 
im koniyati 0,2 m k m ni tash k il etadi. Bu esa a k s a riy a t m ik ro o r- 
ganizm larnigina em as, balki hujayralarning qobiq, y a d r o , vakuola 
singari ayrim tuzilmali birikm alarini ham ko'rish i m k o n in i bcradi. 
Biroq faqat elektron mikroskopiyagina viruslarni k o ‘rish va boshqa 
m i k r o o r g a n i z m l a r h u ja y r a l a r i n i n g u l tr a t u z i l m a s i n i o ‘rganish 
im koniya tini yaratadi. H ozirgi z a m o n e le k tr o n m ik ro sk o p lari 
deyarii 0,001 m k m ni hal qilish qobiliyatiga ega. S h u n d a y qilib, 
m ik ro o rg a n iz m la rn i m ik ro s k o p orqali k u z a tish (ta h lil qilish) 
ularn in g hujayralarini o ‘rganish im konini h a m beradi.
M ik ro o rg a n iz m la r h u ja y ra la rin in g t u z ilm a s i b o ‘y ich ag in a 
em as, balki o ‘z biokim yoviy belgilari b o ‘y ic h a h a m nihoyatda 
xilma-xildir, a m m o ular bilan ishlash usullari yetarii d arajada 
bir tiplidir.
Aksariyat m ik ro o rg a n iz m la r tu rid an q a t ’i n a z a r, m uayyan 
birik m alarn i o ‘zgartirish (a y la n tir ish ) d a n ib o ra t o ‘s h a bir xil

---

b i o k im y o v iy ja ra y o n la rn i a m a lg a oshiradi. B unday m ik ro b larn i 
b ir fiziologik g u ru h g a birlashtiradilar.
TurH obyektlardagi (tabiiy ichim lik, o q a r suvlardagi, tu p ro q - 
dagi, fa o l lo yqadagi, b i o p ly o n k a d a g i) m i k ro o rg a n iz m la r n in g
m iq d o rin i aniqlash u m u m iy urugManishga va sanitariya-epide- 
m io lo g ik xavf-xatarga b a h o berish u c h u n , shuningdek, oqova 
suviarni biologik jih a td a n to z a la g a n d a texnologik m aqsadla rda 
o ‘tkaziladi. T abiatda va vodoprovod h a m d a kanalizatsiyani tozalash 
in sh o o tla rid a ro ‘y beradigan biokim yoviy ja ra yonlarda m ik ro o r­
g a n i z m l a r n in g o ‘ynayotgan roiini tu sh u n ib oíivSh u c h u n ayrim
sistem atik va fiziologik guruhlar ajratiladi h a m d a o'rganiladi.
M i k r o o r g a n i z m l a r m i q d o r i n i an iq la s h n in g asosiy usullari 
quyidagilar: 1) suv, tu p ro q va shu kabilarni tahlil qilish u c h u n
olinib, tay y orla nadigan p re p a ra td a m ikroskop ostída hujayralarini 
bevosita hisoblash usuli; 2) q u y u q yoki suyuq holatda bakteriya, 
z a m b u r u g ‘ h a m d a yo‘sinlarni o ‘stirish, k o ‘paytirish u c h u n m os- 
langan m u h i t d a ekish usulidir.
B evosita hisobga olish usulining turli modiflkatsiyalari t a d - 
qiq qilinadigan n a m u n a d a m ikroorganizm lar miqdorini b irm uncha 
t o ‘liq hisobga olish imkonini bcradi. Biroq bevosita hisoblash usuli 
bilan m i k ro b la rn in g h a m jo n li, h a m jonsiz hujayralari aniqlanadi.
B akteriya , z a m b u r u g ‘ va y o ‘sinlarni o ‘stirish, k o ‘payt¡rish 
u c h u n m o s l a n g a n m u h itg a ekish u su lid a fa q at y a s h o v c h a n
h u ja y ra la rg in a hisobga olinadi. S h u n d a y m u h itla r b o rk i, ularning 
tarkibi u l a r d a m ik ro organiz m larning j u d a ko‘p turlarini o ‘stirish 
va aniqlash imkonini beradi. M uayyan fiziologik guruhlarni ajratish 
u c h u n faqat bitta fiziologik guruhga m ansub mikrooiganizmlarning 
rivojlanishi u c h u n yaroqli boMgan m axsus m uhitlar qoMlaniladi. 
Bu u s u l n i n g m ohiyati s h u n d a n iboratki, b u n d a tay yorlangan 
n a m u n a n i n g q a t ’iy oMchangan hajmi bakteriya, z a m b u r u g ‘ va 
y o ‘s in la rn i o ‘stirish, ko‘paytirish u c h u n m oslangan zieh m u h it 
yuzasiga yoki suyuq m uhitli probirkaga ekin ekiladi, m i k r o o r ­
g a n i z m l a r n in g u yoki bu turiari u c h u n qulay boMgan sharoitlarda 
e k in inku b atsiy a qilinadi va olingan n a m u n a hajm ida hujayralar 
m iq d o ri s a n a b chiqiladi.

---

Q a ttiq m u h itd a n f o y d a la n g a n c h o g ‘da e k i s h d a n v a inku- 
b atsiy ad a n keyin o ‘sgan k o l o n iy a la r m iqdori s a n a la d i . H a r b ir 
koloniya bir iiujayradan o 's i b c h iq a d i, dcb h is o b la n a d i . Ekish 
u c h u n o lingan n a m u n a la r h a jm i n i bilib o lg a n d a n k e y in t a d q iq
qilinadigan materialning ! ml yoki 1 g dagi m ik ro o rg an iz m larn in g
m iqdori hlsobga olinadi.
S uyuq muhitdagi m ik ro organiz m larni m iqdoriy h isobga olish 
eng k o ‘p ko‘paytirish usuli b ilan am alga oshiriladi. Bu usulning 
m ohiyati quyidagilardan iboratdir. Tekshirilayotgan n a m u n a d a n
bir ncchta izchil ko‘paytm alar tayyorlanadi. H a r b ir k o ‘p ay tm a d a n
u c h ta muvoziy (parallel) n a m u n a suyuq m uhitli p robirkalarga 
ekiladi. Z a r u r inkubatsiya m u d d a t i o 4 g a n d a n s o ‘n g ekilgan 
pro birka la rdan h a r birida m ik ro b la r mavjudligi yoki y o ‘qligi qayd 
etiladi. H isob-kitob eng k o ‘p k o ‘payish qayd qilingan n a m u n a l a r
b o ‘yicha olib boriladi.