М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

kuchli elektrolit \\\s,ob\í\r\^á\.
Ularning elektr oHkazuvchanligi 
suyultirilganda ham ko‘p o ‘zgarmaydi. Yuqori konsentratsiyalarda 
h a m e l e k t r o ‘tkazuvchanligi k a m boMgan elektrolitlar 
kuchsiz 
elektrolitlar
deyiladi, biroq suyultirilganda elektr o'tkazuvchanligi 
ortadi.
K u c h li elektrolitlar e r it m a d a am alda toMiq dissotsilanadi. Bu 
g u r u h g a k o ‘pgina tuzlar, is h q o rla r va kuchli kislotalar kiradi. Bu 
m o d d a l a r n in g e r itm a la r id a erig a n m o d d a la rn in g m olekulalari 
boM maydi, od d iy yoki gidrirlangan ionlar (suv molekulasi bilan 
hosil qilgan birikmasi) boMadi.
K u c h s iz elektrolitlarning suvli eritm alarida ionlar bilan birga 
dissotsilangan molekulalar h a m boMadi. Dissotsilangan molekulalar 
soni 
n
ning dissotsilanm agan m olekulalar soni m bilan m iqdoriy 
nisbati 
elektrolitik dissotsiianish darajasi a
deb ataladi;
n
a = -----
n + m
K u c h li elektrolitlar u c h u n a = 1, kuchsiz elektrolitlar u c h u n
a < 1. Kuchsiz elektrolitlar suyultirilgan sari elektrolitik dissotsi­
ia n is h d arajasin in g ortishi h a m nazariy h a m am aliy j i h a td a n
tasdiqlangan.
K uc hsiz elektrolitning dissotsiianish darajasiga eritm ada kuchli 
kislota yoki asos boMi.shi sezilarii ta ’sir ko‘rsatadi. Kuchli kislota 
k u c h s i z kislota eritmnsiga q o ‘shilganda kuchsiz elektrolitning 
elek tro litik dissotsiianish darajasi kamayadi. Kuchli asos kuchsiz 
aso sn in g dissotsilanishiga xuddi shunday t a ’sir ko‘rsatadi.
I I , 7. B ufcr e ritm a la r va ularning xo.ssalari
B u fer e ritm alar deb s h u n d a y eritmalarga aytiladiki, ularga oz 
m i q d o r d a kislota yoki ishqor q o ‘sliganda pM kattalikni j u d a kam
o ‘z!ashtiradi (yoki b o sh q a c h a aytganda oz m iqdorda kislota yoki

---

is h q o r q o ‘siiganda p H k a tta l i g i n i deyarli o ‘z g a r t i r m a y d i g a n
e r it m a l a r bufer eritm alar d ey ilad i). Bu yoki p o li k o m p o n e n tli
eritm alar an a shunday xossaga ega. U lar kuchsiz kislota va ularning 
tuzlari yoxud kuchsiz asos v a ularning tcgishli tu zlari a ralash ­
m asid an tarkib topadi.
K uchsiz kislota va u la rn in g tuzlari (s h uningdek k u c h s iz asos 
va ularning tuzlari)ning suvli eritm alarid a ionlar konsentratsiyasi 
I H'^1 va jO H "] absolut m iqdorga bog‘liq em as, balki kislota (asos) 
va u l a r t u z i nisbatiga bogMiq.
Bu [H^I kattalik ana shunday amlashmalarda am alda aralashmani 
suyultirishga bogMiq emasligini k o ‘rsatadi. Bunga ishonch hosil qilish 
u c h u n quyidagicha fikryuritamiz. Agar kuchsiz kislota H A n (An — 
anion) eritmasiga oz m iq d o rd an uning tuzi K tA n ( K t — kation) 
qo'shi^"* borilgan vodorod ionlarining konsentratsiyasi asta-sckin 
o ‘zgaradi va pH qiymati turiicha boMgan eritm alar olish m um kin. 
B unday aralashmadagi [H*] ni hisoblaymiz.
M assalar t a ’siri q o nuniga m uvofiq kuchsiz k islo ta la r u c h u n
A n '
M A n
[M^] = [A n-] 
(12)
Bu kislotaga kuchli e lc k tr o lit K'^ A n q o 's h ils a [A n] k o n ­
sentratsiyasi K^An dissotsilanish natijasida hosil boMadigan ionlar 
hisobiga ortadi. C hunki kuchli elektrolitlar a m a l d a toMiq dissotsi­
lanadi, a n a shuning u c h u n u n i n g a n io n in in g k o n sen tra tsiy a si 
tu z n in g konsentratsiyasiga t e n g boMishi m u m k in , y a ’ni
| A n - K . J = q ^ ,
(13)
S hunday qilib, anion k o n se n tra tsiy a sin in g u m u m i y yig‘indisi
|A n-K *A j + | A n „ ^ J
ga teng.
(12) va (13) ifodadan quyidagini yozishim iz m u m k in :
l A n - l = C ^ , , + [ H * l
(14)

---

K u c h s iz kislotaning dissotsilangan molekulalaridagi m uvozanat 
k o n scn tra siy a :
[ H A n ] = C „ ^ - [H*l 
(15)
(14) va (15) ifodala rdan foydalanib (V) ten g lam an i [M*j 
n isb a ta n yecham iz:
- ^HAn
^HAn- H*
^K+An + H*
(16)
konsentratsiyasi 
va C , , ^ ga solishtirganda kamligini e ’tiboiga 
olsak, u holda:
- *^HAn 
r
--------
(
17
)
'K+An
d c b y o z ish im iz m um kin.
(17) te n g la m a kuchsiz kislo ta va ular tuzlari aralashmasidagi 
konsentratsiyasi suyiiltirishga b o g ‘liq emasligi haqidagi yuqorida 
aytilgan fikrni tasdiqlaydi. C h u n k i suyultirilganda kislota konsentrat- 
siyasi h a m , tuz konsentratsiyasi ham b irx il m iqdorda kamayadi. 
(1 7 ) t e n g l a m a d a n y a n a k o ‘rsa tilg an a ra la s h m a la r d a g i [ H + ]
konsentratsiyasi kislotaning elektrolitik dissotsiianish konstantasiga 
va kislota konsentratsiyasi va un in g tuzlari konsentratsiyasi nisbatiga 
bogMiq d e g a n xulosa c h iqarish m um kin.
K u c h s iz asos va un in g tu zlarida n iborat bufer e ritm a h a m
xuddi a n a shunday xossaga ega. Bunday aralashma u c h u n quyidagi 
t e n g l a m a n i yozish o'rinlidir:
fi_i + i _
^HjO^k+Ou
KK+AnCK+A„
(17) va (18) te n g la m a la r tahlili bufer critm alar m a ’nosini 
oydinlashtirishgayordam beradi. Eritmalarningbuferlik xossasi juda 
k o ‘p m i q d o r d a kislota yoxud ishqor q o ‘shganda yo‘qoIadi. Bufer 
h a jm n i to p ish u c h u n quyidagi form uladan foydalanamiz:
P -
A

---

bunda: B — bufer hajm; pH „ — dastlabki qiym at, p H , — kislota 
yoki asos q o ‘shilgandan keyingi q iy m a t, A — kislota yoki asosning 
gra m m -e kvivalent soni. K o m p o n e n tl a r i b ir xil konsen tra tsiy a g a 
egaboM gan e ritm alar eng k o ‘p b u f e r liajm ga ega b o ‘ladi.
Bufer e ritm a suyultirilganda u n i n g p H k am a y m a y d i, k o m p o -
n e n tla rd a n biri m iqdorining 90% d a n k o ‘prog‘i s a r f boMsa, b ufe r 
holat t o ‘xtaydi, y a ’ni eritm a buferlik xossasini y o ‘qotadi.
Bufer eritmalar biologiyada m u h i m ahamiyatga ega. J u m la d a n , 
o q o v a suvlarni biologik to zala sh inshootlaridagi suvli sistem alar 
bufe r xossasiga ega. Ru esa m ik ro o rg a n iz m la rn in g o ‘ziga qulay 
b o ‘jgan p H qiymatida mavjud boMishiga im kon beradi. B u ferx o ssa 
siste m ad a atsetat, fosforli va k a rb o n a tli birikm alar, s h u n in g d e k , 
am inokislotalarva oksidlarning tugab qolishiga asoslangan. T u p ro q
h a m b u fe r xossaga ega.
M isol. T eng konsentratsiyada (0,2 mol) olingan I 1 sirka kislota 
va natriy atsetat aralashmasiga 0,005 l natriy gidroksid (0,2 mol/1) 
eritmasi q o ‘shildi. Dastlabki, y a ’ni berilgan eritm aning p H qiymati 
o'zgarishini aniqlang.
Y c ch ish . M asala sh artig a m u v o fiq C
chjcooh
= C
chj
C
oon
. =
=0,1 mol/1. [shqor q o ‘shilganda konsentratsiyasi 0,2 • 0,005=0,001 
gacha kamayadi va 0,199 mol/1 ga teng boMadi, tu z konsentmtsiyasi 
esa, o ‘z navbatida, ortadi va 0,201 mol/1 ga tcng boMadi; 
=
= l,86-10'^ yoki ( ! 7 ) te n g l a m a d a n berilgan e r it m a d a
IH" I = KcHjcooH 
= 1,8610-^ " I = 1,86 ■
10-^
^CHjCOONa
p H = I g 1
,86
+ 10~^ = 5 — 0,27 = 4,73 ligini to p a m iz .
N a O H q o ‘shilgandan keyin:
| H ^ = 1,8610-' 
= 1,84-10-5; 
p H = 4 , 7 3 5 ,
D e m a k , n atijad a dey a rli b i r xil reak siy a m u h i t i ay ta r ii 
o ‘zgarmagan.

---

I I . 8 . TurlarniD g gidrolizi
T u z l a r ionlarining suv b ila n o‘zaro t a ’siri t u z la r gidrolizi 
deyiladi. B unda kuchsiz e le ktrolit (ko‘pincha, h a r d o im em as) va 
m o i m iq d o rd a [H*] yoki [ O i l “ ] ionlari m iqdori hosil boMadi. 
T u z la r gidrolizining t o ‘rt holati farq qilinadi.
T. K uchsiz kislota v a kuchli asosdan hosil boMgan tuz. Bunday 
tu z g a misol — natriy a tseta t. B u tuz — kuchli elektrolit — suvda 
a m a l d a N a + C H sC O O ” ionlariga toMiq dissotsilanadi.
Io n larin in g bir qism i suv bilan reaksiyaga kirishib kuchsiz 
dissosilanadigan sirka kislota va O H " ionlarini hosil qiladi. Eritmada 
H* va 0 H “ ionlarining m uvo zan a ti buziladi, bunda quyidagi holat 
kuzatiladi:
C f l
3
C O O ‘ + M
2
O ^ C H j C O O H + O P r
(20) 
B u n d a y e ritm a ishqoriy reaksiyaga ega. (20) ja ra y o n qaytar 
boMgani sababli, unga m assalar t a ’sir qonunini qoMlashi m um kin.
[ C H
3
C O O H l [ O H ~ ] _ ^
[ C H j C O O ' l t H j O ]
b u n d a [HjO] — kattalik o ‘zgarmas, uni konstanta bilan aralashtirish 
m u m k in .
K [ H ,
0
] = K,, 
(
2 2
)
b u n d a : K, — gidroliz ko n stan tasi
(
6
) 
ten g lam a b o ‘y ich a suvning dissotsilanishini quyidagicha 
yozish m um kin:
1 0
H "
1
= - V
IH^I
B u ifodani (21) te n g la m a g a qo‘yib, quyidagi ifodani oiamiz: 
_ [ C H
3
C O O H ] K h ^ o _ K
112
O
'
I C H j C O O - J I H + l
Kk ’
bu n d a: Kn — sirka kislotaning dissotsiianish konstantasi. Gidrolizda 
gidroliz darajasi