М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

xloroplast
d eb ataluvclii m ax su s org ancllalarga to 'p la n g a n . 
A na sh u tufayH yo‘sinlar fo to sin tez ja ra y o n in i am alg a o sh irish g a 
q odirdir. Y o ‘sin hujayralari s irtd a n q o b iq bilan q o p lan g an . Q a ttiq
q obiq h im o y a vazifasini bajarad i va hujayradagi o sm o tik b o sim n i 
tartibga solishda ishtirok etadi. H ujayra m arkazida hujayra shaibatiga 
ega b o ‘lgan vakuol joylashgan. Y o ‘sin la rn in g tan asi (yoki ta llo m ) 
b itta yoki k o 'p g ln a hujay ralard an tash k il topishi m u m k in , b u
h u jay ra lar to ‘d alar yoki k o ‘p hujayrali o rg a n iz m la r hosil q iladi.
Y o ‘s i n l a r y a s h a y d ig a n a s o s i y j o y h o v u z l a r d i r , l e k i n
yo‘s in b rn in g ko‘plari tu p ro q d a h a m yaxshi o ‘sadi, v o d o p ro v o d va 
kanalizatsiyaning tozalash inshootlarida liam rivojlanadi. H ovuzlarda 
y o 'sin la r suvda h am , hovuz tag id a h a m boMadi. U la rn in g k o ‘p lari 
oliy suv o 'sim lik lari poyalariga jo y la sh ib oigan boMadi.
Y o ‘sin larn in g tabiat va inson h ay o tid ag i o ‘rni g ‘o y at k a tta d ir. 
Y o 'sin lar o rganik m o d d alarn in g suv m u h itid a istiq om at q ilad ig an
tirik o rg a n iz m ia rn in g oziqlanish m an b ay i boMib, suv h av zasin i 
kislorod bilan t a ’minlaydi. U la r o q o v a suviarni biologik to z a la sh d a
ishtirok e ta d i, tabiiy suv h a v z a la rin in g ifloslani.shi d a ra ja sin in g
oMchagichi boMib xizm at qiladi: u la r qim m atli kaliyli o ‘gMt, d o riv o r 
p re p a ra tla r olish u ch u n x o m ash y o , sh u n in g d ek , c h o rv a m o lla r 
ozuqasi sifatida ishlatiladi. Biroq yo‘sinlam ing tabiiy suv havzalarida 
o m m aviy rivojlanishi (gullashi) b irm u n c h a z a ra r k eltirish i h a m
m u m k in . G u lla s h su v n in g o r g a n o lc p t ik x o s s a la r in i k e s k in
y o m o n lash tirad i va vodoprovod stan siy alarin in g ishida m u ra k - 
kabliklar keltirib chiqaradi.
Y o ‘sin la rn i ta sn if (k lassifikatsiya)lashga yorugM ikka sez g ir 
p ig m en lla r tarkibidagi farqlar, h u ja y ra n in g m o rfologik tu z ilish i, 
sh u n in g d ek , ayrim biokim yoviy xusu siy atlari, c h u n o n c h i za x ira 
m o d d a la rn in g tab iati, hujayra qobigM ning tarkibi va sh u k a b ila r 
asos qilib olingan. Biz m avjud lo ‘q q iz ta tip d a n ik kitasin i q a ra b
c h iq a m iz .U la r chuchuksuv h av z alari u c h u n k o ‘p ro q a h a m iy a tg a
ega boMgan yashil va diatom li y o 's in la rd ir (9- rasm ).

---

9-rasm.
Yo‘sin lar:
Y ash il y o ‘sin lar: 
I
— c h lo r c lla vulgaris; 
2
— th ia m id o m o n a s sim p lex ;
3
— volfa a u re u s ; 4 — u lo th rix z o n ata; 5 — m c lo sira g ra n ú la la ;
6
— p in n u la ria viridiz.
I 
tip. 
Y ashil y o ‘s in la r (C h lo ro p h y ceac) — y o ‘sin!ar orasida 
en g k o ‘p tarq algan tip b o ‘lib, tuzilishi jih a tid a n g ‘oyal xilm a-xil 
boMgan o rg a n iz m la rn i b iriash tirad i. Yashil y o ‘s in la r orasida bir 
h u ja y ra li, k o ‘p h u ja y ra li v a t o ‘da sh ak lli y o ‘s in la r b o r. Bu 
y o ‘sin larn in g k o ‘p la rid a h u jay ra lar selluloza qobigMga, hujayra 
sh arb atig a ega boMgan v a k u o l, b itta alohida yadro va xloroplastlar 
b o r boM ib, u la rn in g s h a k li j u d a x ilm a -x il: p la s tin k a , t o ‘r, 
y u ld u zch a, gardish shaklidir. O liy o ‘sim liklar q an d a y pigm entlarga 
ega boMsa, yashil y o ‘s in la r h a m shunday p ig m en tla rg a, y a’ni 
xlorofill va karotinga eg a d ir. U larning urchishi jin siy va nojinsiy 
boMib, b u n d a h a ra k a tla n u v c h i zoosporalar hosil boMadi.
C h lo ro p h y eea e ga p ro to k o k k yo‘sin lar kirad i, ular, asosan, 
ch u c h u k hovuzlarda yashaydi, ular bu yerda suv qatlam ini egallaydi. 
B u la r h a ra k a tla n m a y d ig a n b ir hujayrali yoki t o ‘da shaklidagi 
o rg an izm lard ir. T o ‘d a !a rd a h ujay ralar b a ’zan shilliq b ilan, b a ’zan 
a y rim hujayralarda scllu loza qobiqiari o ‘sib chiqishi bilan saqlanib 
tu rad i. Protokokk yo‘s in la rn in g oddiy vakili C hlorilia Vulgaris dir.

---

VoIvoksU yashil y o ‘sinlar tu rib q o lg a n k ichik suv h a v z a la rid a
keng ta rq a lg a n , ayrim tu rlari k o ‘p iflo slan g an jo y lard a , m a sa la n , 
flltrlarda yaxshi rivojlanadi. Volvoksll y o ‘sin lar tu proqda h a m , o q a r 
suv h av zalarid a ham o ‘sadi. B ir h u jay ra li volvoksli y o ‘sin larg a 
C h la m id o m o n is kiradi. Volvoksli y o ‘sin t o ‘dalari k o ‘plab ay rim
hu jay ralard an hosil boMadi. M asa la n , V olvox aureus to ‘dasi 2 0 0 — 
300 ta h u jay ra d an hosil boMgan p u fa k shakliga egadir. H a r b ir
hujayra ikkita xipchinga ega boMib, u la r orqali volvoks p u fa k - 
chasi suvda te z h arak at qiladi.
K o ‘p hujayrali yashil yo‘sinlarga u lotriks yo‘sinlari kiradi. U la r 
asosan, ip sim o n shakllar boMib, sh o x lo v c h i va s h o x la n m a y d i- 
ganlari boMadi. Ip hujayralar, b a ’z a n , u m u m iy shilliq g ‘ilo f b ila n
qoplaiiadi. Y osh y o ‘sinlarda ip la r k o ‘p in c h a substraiga b irik k a n
boMib, key in ro q , u la r erkin suzib y u rib , q u rb a q a sallasi va suv 
o ‘sim liklarini hosil qiladi.
11 
tip . D iato m li yo‘sin la r ( D ia to m e a ), b ir hujayrali, m ik ­
roskop o stid a k o ‘rinadigan o rg a n iz m la rd ir. A yrim tu rla ri ip la r, 
tasm alar va b u ta la r shaklidagi to ‘d a la rn i hosil qiladi. H u ja y ra la r 
4 d an 1500 m km gach a hajm ga eg a boM adi, t o ‘d alar esa, b a ’z a n
b ir nech a san tim etrg a yetadi.
D iato m li y o ‘sinlarning h u ja y ra la rid a shakllangan y a d ro va 
x lo ro p lastlar boMadi. X lo roplastlar x io ro filld an tash qari q o ‘ngMr 
rangli pigm entlarga ega boMadi. S h u n in g u c h u n yo‘sin larnin g rangi 
sariqroq yoki to ‘q -q o ‘ngMr rangda boMadi. H ujayralar pektin qobigM 
va q u m tu p ro q d a n ib o rat kosaga eg a boMadi. K osa d ia to m li 
yo‘sin !arn in g farq qiluvchi x u s u siy a tla rid a n boMib, q u tic h a g a
o ‘xshab, ikki tab aq a d an iborat boM adi, u larn in g biri ik k in chisig a 
suriladi. H a r xil y o ‘sinlarda kosaning sh ak li va tuzilishi ju d a x ilm a - 
xildir. K o ‘p ay ish boMinish ho sil boM gan ta b a q a la rn in g c h o k
yuzasida sod ir boMadi. Hosil boMgan h a r b ir hujayra b itta ta b aq a g a 
ega boMadi, lekin darhol boM inishdan keyin hujayran ing b o ‘sh 
yuzasida kosanin g yetishm ovchi q ism i hosil boMadi.
D ia to m e y a la r noqulay s h a r t- s h a r o itla r n i (m u z la sh , q u rib
q ohsh) osoy ish ta b osqich sifatid a b o s h d a n kechirad i. A na sh u
b o sq ich g a o ‘tish d a m axsus h u ja y ra la r ho sil boM m aydi, fa q a t 
sito p la zm an in g qism an yoki toMiq suvsizlani.shi kuzatiladi.

---

D iato m li y o ‘sin la r, aso san , hovuzlarda ta rq a lg a n , u lar hovuz 
tagida va oraliq suvlarida istiqom at qiladi.
Z a n ib u n ig ia r
Z a m b u ru g M a r ( u l a r n i q o ‘z iq o rin , q u r b a q a s a lla si h a m
d c y ish a d i) b u tu n la y a lo h id a biologik tu z ilis h g a ega boMgan 
organizm iarning k en g g u ru h in i tashkil etadi. Z a m b u m g 'n in g tanasi 
in g ich k a ip lar — g ifla rd a n tashkil topgan boMib, u la r m itseliy deb 
atalg a n ta rm o q la n g a n tu z ilm a n i hosil qügan. G iflar ko ‘p yadroli 
sito p la zm a bilan toMgan q a ttiq naychalardan ib o rat. Bu hujayrali 
zam burugM arda g ifla r t o ‘siqqa ega em as, holbuki k o ‘p hujayrali 
zam bum gM arning m itselliysi hujayralarga boMingan. Ayrim zam bu­
rugMar m itselliy tu z ilish g a ega em as.
Z am burugM arda yorugMikka t a ’sirchan p ig m en tla r boMmaydi, 
u lar o 'z in in g b u tu n ta n a s in in g siili bilan x ilm a-xil o rg anik m o d ­
d a la rn i yutadi. Z am burugM ar sporalar va g if boMaklari shaklida 
u rchiydi.
Z a m b u ru g M a rn in g a s o s iy y ash a sh jo y i tu p r o q d ir , le k in
u larn in g ayrim tu rla ri suv m u h itid a h a m hayot kech irad i. Z a m ­
burugMar orasida suvoMlari hisobiga kun kcch irad ig an tekin x o 'rlar 
boMadi, b aliq lard a , o d a m va hayvon o rg a n iz m la rid a, oliy o ‘sim - 
liklarda kun k e c h irad ig an k o ‘pgina shakllari h a m bor.
C h u c h u k s u v la rd a o ‘ziga xos ta rz d a faol u rch iy d ig an suv 
zamburugMari, sh u n in g d ek , suv m uhitiga m oslashgan ayrim tuproq 
zam burugM ari h a m u c h ra y d i. U larning k o‘p lari odd iy za m b u ­
rugMar — fik o m itse tla r g u ruhiga kiradi.
T u p ro q d a u rc h iy d ig a n fikom itsetlar u c h u n (10- a rasm ) havo 
giflari — sp o ra sim o n la rn in g hosil boMishi xos boMib, ch ek ka qismi 
k en g a y ib , d u m a lo q sp o ra n g iy g a a y la n a d i, u n in g ich id a k o ‘p 
m iq d o rd a sp o ra la r k o ‘p ayadi.
Suv fik o m itse tla rid a n biri 1 0 - ¿ rasm da k o ‘rsatilgan. Z am - 
burug‘ning tanasi q o p c h a d a n — diam etri 100 m km ga yaqin boMgan 
sporangiydan ib o rat boMib, u substraiga ingichka shoxsim on iplar 
b ilan birikkan. S p o ra n g iy la rd a urchish h ujayralari — sp o ralar 
hosil boMadi. S p o ra la r yetilganda sporangiy uziladi va sporalar sirtga 
chiqadi. S pora k a tta boMib, o ‘sayotgan za m b u ru g ‘ga aylanadi.

---