М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

2- rasm.
S u v
m o le k u la .sin ia g tu z ilish i

---

I I. 2. K omponeiit, faza va sistenralar 
haqida tu sh u n c h a
Suvning holat d ia g ra n im a s i
T ashqi m u h itd a n ajratib olganda yoki xayolda ajratib olingan 
va bir-biriga t a ’sir etib turadigan m o d d a yoxud m o d d a la r g u a i h i
sistem a deb ataladi. Sistemalar g o m o g e n va geterogen boMishi 
m u m k in . A gar h a r bir p a r a m e t r s i s te m a n in g h a r bir q ism id a
b ir xil q iym atga ega b o ‘tsa yoki n u q ta l a r ora sid a uzhiksiz o ‘zgarib 
tursa, sistem a g o m o g e n boMadi. M a s a la n , vo d o p ro v o d suvi (b iro r 
idishdagi) — go m o g en sistema, c h u n k i u s h b u suvning isililgan 
nuqtasidagi xossalari birxil (zichligi, nisbiy e lc k tr v a issiqlik oMka- 
zuvchanligi va hokazo), xuddi s h u n i n g d e k , sistem aning m a r k a -
zidan uning chekka sirtlarigacha boMgan xossasi uzluksiz o ‘zgaradi 
(m asalan, harorati). Suvda o z m i q d o r d a tuz eritilgan boMsa, u 
gom ogen sistema boMadi.
Agar sistem a bir necha m akroskopik q ism lardan tarkib top g an
boMib, u l a r b ir-b irid a n c h e g a ra s irti b i l a n ajratilgan boMsa, 
geterogen sistema boMadi. B unday y u z a la rd a ayrim p a r a m e t r l a r
“ s a k r a s h ” b il a n o ‘zga radi. A g a r b i r o n - b i r t u z n i n g s u v d a g i 
to 'yingan eritmasi hosil qilinsa, idish tu b i d a t u z miqdori koMinadi. 
Bunday sistema “eritma qattiq tuz” — geterogen sistema deb ataladi. 
U s h b u s istem aning kimyoviy tarkibi v a zichligi keskin o ‘zgaradi.
S istem aning boshqa qism laridan c h e g a ra sirtlar bilan ajralgan, 
ularda n o ‘z term o d in am ik xossalari va kim yoviy tarkibi bilan farq 
qiladigan qismi 
faza
deb ataladi. M a sa la n , t o ‘yingan eritmalaridagi 
osh tuzi kristallarining to‘plami b ir fazasi hisoblanadi.
Sistem aning holati uning xossalari (yoki fazalar xossalari): — 
h a r o ra t, b o sim , massa, zichlik, k im y o v iy tarkibi va h o k a z o , 
shuningdek, ushbu xossalar orasidagi o ‘z a ro bogMiq o ‘zgarishIar 
bilan birga bayon etiladi.
Sistemadan tashqarida mavjud boMishi yoxud sistemadan ajratib 
olinishi m u m k in boMgan h a r b ir m o d d a tashkil etuvchi m o d d a
h is o b la n a d i. N a t r i y x lo rid n in g suvli e r i t m a s i d a 11^0 va N a C l
siste m asi ta s h k il etuvchi m o d d a l a r h i s o b l a n a d i , Na* va Cl
69

---

ionlari b u n d a n m u s t a s n o , chu n k i bu ionlar e r it m a d a n tashqarida 
m avjud b o 'la olm aydi.
Agar s i s te m a d a kim yoviy reaksiya b o rm a s a , tashkil etuvchi 
m oddalarning m iq d o ri bir-biriga bog‘liq b o ‘lm aydi; agar reaksiya 
borsa tashkil etu v ch i m o d d a la r miqdori o 'z a r o bo g ‘Iiq b o 'ladi va 
muvozanat sistemasidagi faza tarkibini tashkil ctuvchi moddalarning 
konsentratsiyasini b i lg a n d a n keyingina aniq iash m um kin.
K o m p o n e n t l a r s o n in i topish u ch u n siste m ani tashkil etuvchi 
m o d d a la r s o n i d a n t c n g l a m a sonini ayirish kerak. Sistemadagi 
h a r qaysi fa z a n in g k im yoviy tarkibini ifodalash u c h u n yetarli 
b o ‘l g a n m o d d a x i t l a r i n i n g e n g k i c h i k s o n i
sistem a n in g  
komponentlar soni
deyiladi.
K o m p o n e n tl a r so n in i hisoblashga doir misol keltiramiz. K o ‘p 
k o m p o n e n tli b ir fazali siste m a d a (gazsim on geliy, vo d o p ro v o d
va argan — s i s t e m a n i tash k il etu v ch ilar) k im y o v iy reaksiya 
b erm a y d i, d e m a k , k o m p o n e n t l a r soni u c h g a teng.
M o d d a n in g h o l a t diagram m asini t o ‘la tu sh u n ish u ch u n yana 
b ir p a r a m e t r —