М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

C a C O j —
C a O + C O
3
t  
AH" = 178 k J / m o l
Kalsiy oksid — oq rangli qiyin suyuqlanadigan (2570‘C d a
su y u q lan ad i) m o d d a , faol m e t a ll a r n in g asosli oksidlariga xos 
kimyoviy xossalarga ega. Kalsiy o k s id n in g suv bilan reaksiyasi 
ko‘p m iq d o rd a issiqlik ajralishi bilan borndi:

---

C a O +
H p
= C a (O H ),A H ‘* = “ 6 5 k J /m o l
Kalsiy oksid s o ‘n d i r il m a g a n ohakning, kalsiy gidroksid esa 
s o ‘ndirilgan o h a k n in g qism i hisoblanadi. Kalsiy oksidning suv 
bilan reaksiyasi 
ohakni so'nJirish
deb ataladi. Kalsiy oksid, asosan, 
s o ‘ndirilm agan o h a k olish u c h u n ishlatiladi.
Kalsiy gidroksid,
Kalsiy gidroksid C a i O H ) , a m a liy jih a td a n
k a tta aham iyatga ega, u s o ‘ndirilmagan o h a k suti va ohakli suv 
sifatida ishlatiladi.
S o ‘ndirügan ohak
— m a y d a g'ovak kukun, o d a td a , kulrang 
tusli, uning tarkibiy qism i — C a i O l I ) ,, suvda b iro z eriydi (20”C 
d a l / suvda 1,56 g eriydi). S o ‘ndidlgan o h a k n in g sem en t, suv 
yoki q u m bilan x a m i r s im o n aralashmasi qurilishda ishlatiladi. 
A ra lash m a asta-sekin qoladi:
C a ( O H
)2
+ C O
2
= C aC O j + H^O
Ohak suii
— sutga o ‘xshash loyqa (suspenziya), u so‘ndirilgan 
o h a k m o ‘l m iqdorda suvga aralashtirilganda hosil boMadi. Ohak suti 
xlorli oh ak tayyorlashda, q a n d ishlab chiqarishda, o ‘simliklarning 
kasaliiklariga qarshi ishlatiladigan aralashm alarni tayyoriashda, 
d arax tlartan a sin i o q lash d a ishlatiladi.
Ohakli sut “ C a ( O H ) n i n g filtriab olinadigan tiniq eritmasidir. 
U laboratoriyada ug lero d (IV) oksidni aniqlashda ishlatiladi:
C a ( O H )
2
+ C O j ^ C a C O j i
+ U p
U glerod (IV) oksid u z o q m uddat tindirilgach, e ritm a tiniq 
boMib qoladi:
C a C
0 3
+ C O
2
+ H^O --> C a ( H C
0 3
),
Agar olingan kalsiy gidrokarbonatning tiniq eritmasi qizdirilsa, 
y a n a qayladan loyqalanish sodir boMadi:
C a ( H C
03>2
—
> C a C
03
i
+ H
2
O + C O
2
Î
Kalsiy tuzlari. Kalsiy k a rb o n a t tabiatda o h a k to sh jinsi holida 
ken g tarqalgan. K o ‘pcliilik t o g ‘ tizmalari ohak to sh bilan b o ‘rdan 
tark ib topgan. M a r m a r k o ‘p uchraydi.

---

O h a k to s h h a m 0 ‘z b e k is to n n in g b u t u n m a y d o n i b o ‘y!ab 
tarqalgan. O h a k to sh bilan o h a k qish lo q x o ‘jaligida tu p ro q la rn i 
ohaklash (kislotaligini kamaytirish va t u p r o q strukturasini yaxshi- 
lash m aqsadida) u c h u n ishlatiladi. G ip s C aSO^ • 
2
H
2
O k o ‘p t a r -
qaigan. G ipsni 150— 180*0 d a kuydirish orqali o q kukun — kuydi­
rilgan gips, bo sh q a c h a aytganda, alebastr CaSO^ • 
0
,
5
H
2 0
olinadi. 
Agar alebastr suvga qorilsa, u te z o r a d a q otib, yana qaytad a n
gipsga aylanadi:
C a S O , 0 , 5 H p + l , 5 H j 0 = C a S
0
, -
2
H
2 0
G ip s a n a s h u xossasi tufayli b in o k o rlik d a t o ‘siq plila va 
panellar tayyorlash, turii xil b u y u m ia rd a n q u y m a shakl va nusxalar 
olishda, 
tibbiyotda
gipsli b o g ‘Iam , s u v o q c h i l ik d a o h a k gipsli 
qorish m alar tayyorlashda ishlatiladi.
I. 31. A luminiy
A lum iniyning ta b ia td a g i b i r i k m a l a r i . A l u m i n iy e n g k o ‘p 
tarqalgan elem entlar qatoriga kiradi. M etallar orasida tabiatda keng 
tarqalganligi jih a tid a n I - o ‘rin d a turadi. A lum iniyning u m u m i y
m iqdori 
8 ,8
% ni tashkil etadi. A lu m in iy n in g eng m u h im tabiiy 
birikmalari alumosilikatlar, boksit, koru n d va knolitlardir. Alumosi- 
likatlar yer p o ‘stlog‘ining asosiy massasini tashkil etadi. K o ‘pchilik 
alum osilikatlar n u ra b yem irilganda gil hosil qiladi. G iln in g asosiy 
tarkibi AljOj • 
2
SÍO
2
• 
2
H
2
O form ulaga m u v o fiq keladi.
N a fA ljS ijO J tarkibli ahim osilikat — nefelin m inerali m u h im
aluminiyli rudaiar qatoriga kiradi. Boksitlar, asosan, gidrallangan 
alum iniy oksid bilan tem ir o ksidlardan ta rk ib top g an to g ‘ jinsi, 
oksidlar un g a qizil rang beradi.
Korund — AljO^ tarkibli m ineral, j u d a q attiq abraziv m a t e ­
rial sifatida ishlatiladi.
Kriolit — A IFj- 3 N a F yoki Na^AlF^ tarkibli mineral.
Aluminiyning oliiüslii. N em is olimi F. Veler 1827- yili alum iniy 
xloridni ishqoriy m etallar kaliy yoki n a triy bilan havosiz jo y d a
q o ‘shib qizdirish y o ‘li bilan oigan:
A I C l , - K 3 K ^ 3K C 1+A I

---

S a n o a t m i q y o s id a alu m in iy olish u c h u n b u usul iqtisodiy 
jih a td a n q ulay e m a s , shun in g u ch u n alum iniy kriolit suyuqlan- 
masidagi a lu m in iy oksidning 10% H c ritm asid an 900—950°C da 
elektroliz qilib olinadi.
Fizik x o
55
sa la r i. A lu m in iy kum ushsim on, o q , yengil Z = 2 ,7
g/sm^ metall, óGO^C d a suyuqlanadi. U j u d a piastik b o ‘lib, u n d an
simlar c h o ‘zish va t u n u k a h a m d a yupqa alum iniy qog‘ozlar yasash 
m um kin. Elektr o ‘tkazuvchanlik jihatdan faqat k u m u sh va misdan 
keyin turadi, u n i n g e le k tr o ‘tkazuvchanligi misning elektr o ‘tka- 
zuvchanligining 2 / 3 qism ini tashkil etadi.
Kimyoviy xossalari. Alum iniy atomining energetik pog‘onasida
3 ta elektron bor, u kimyoviy reaksiyalarda shu elektronlarni bcradi. 
0
‘zining h a m m a b a r q a r o r birikmalarida alum iniyning oksidlanish 
darajasi + 3 boMadi. U kuchli qaytam vchi hisoblanadi.
Alum iniy o d a td a g i haro ratd ay o q kislorod bilan oson birikadi. 
Bunda uning siiti oksid parda — AljOj bilan qoplanadi. Agar oksid 
p arda buzilsa, u h o ld a alum iniy suv bilan reaksiyaga kirishadi:
2A1 +
= 2AI(OH>3+ 3 H j t
A lum iniy x lo rid v a sulfat kislotada eriydi:
2A1 + 6H C l = 2AlCl3+ 3 H j t
K o'pchilik m etallard a n farq qilib, aluminiyga ishqor eritmalari 
j u d a kuchli t a ’sir e ta d i. M asalan,
2Al+2NaOH+10H2O=2NaIAl(OH),(H,O)J-f-3H,
S h u n in g u c h u n alu m in iy idishda ishqoriy eritm alarni saqlab 
boMmaydi. Q izdirilgan alum iniy galogenlar, yuqori h aroratda esa 
S, N va ko‘m ir b ila n reaksiyaga kirishadi: