М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

Savol va topshiriqlar:
1. Kimyoviy valenilik cJeganda nim ani lushunasiz?
2. Oksidlar deb nimaga ayliladi va necha gunihga bo 'linadi?
3. Kislotalar deb nimaga ayliladi va qanday hossalarga ega ?
4. Asaslar deb nimaga aytiladi? Olinishi va xossalarini gapirib bering.
5. Tuzlar deb nimaga aytiladi ? Qanday usulda har x il tuzlar olinadi ?
6. Metallmaslar asosan qaysi davrlarda joylashgan ?
7. 
Xlorning tabiatda uchrashi va qaysi usulda olinishi haqida gapirib 
bering.
8. Kislorod guruhiga necha elem ent kiradi va davriy sistem ada 
nechanchi guruhda joylashgan ?
9. Azotning tabiatda uchrashi, uning xossalari va ishlatilishi haqida 
nimalar bihisiz?
10. Fosforning tabiatda uchrashi, xossalari, olinishi va Fosforning 
ishlatilishini aytib bering.
11. Uglerod va uning xossalarini ta 'rißah bering.
12. Kremniy va uning xo.'isalari, olini.shi va ¡.ihlaiilishi to*g‘risida 
gapirib bering. Qaysi guruhlarda joylashgan ?

---

I I boh.
S U V K I M Y O S I N I N G N A Z A R I Y
A S O S L A R I
S U V VA E R IT M A L A R N IN G F JZ IK -K IM Y O V IY X O S S A L A R I
I I . 1. S u v n i n g fizik-kim yoviy 
k o n s t a n t a l a r i
S uv (vodorod oksid H jO ) vodorodning suv bilan hosil qilgan 
e n g o dd iy barqaror birikmasi. Suvning molekular massasi 18,0100; 
b uning og‘irlik b o ‘yicha 11,19% i kislorodga to ‘g‘ri keladi. Murakkab 
m o d d a sifatida suvning asl tarkibi 1783- yilda fransiiz fizigi Lnvuaze 
t o m o n i d a n aniqlangan.
V o d o ro d n in g u c h t a izoto p i (H , deyteriy va tritiy) va kislo­
ro d n i n g oltita izotopi m av ju d b o ‘lgani u ch u n suvning 36 turdagi 
iz o to p i bor. B undan tabiiy suvda faqat t o ‘qqiztasi uchraydi, ular 
ta rk ib id a esa b a rq a ro r iz o to p la r bor. Tabiiy suvda 'H^O'^ massa 
b o ‘y i c h a 99,73% ni tashkil etadi.
T o z a tabiiy suv hidsiz, m a z a siz va rangsiz suyuqlik (faqat 2 m 
d a n k o ‘p ro q chuqurlikda havorang).
Q u y id a suvning asosiy fizik xossalari (1 atm da) keltirilgan:
1- jadval
H aro ra t
M u z la s h , suyulish.
0
“
q a y n a sh
IOO“C
Q u y u d ag i haro rallard ag i zich lig i:
0
0,9 9 9 8 4 g
3 ,9 8
0 ,9 9 9 9 7 g
20
0,9982 g
100
0,95835 g

---

Y ash irin issiqligi; 
m u z n in g erishi 
20°C d a bugManish
79 ,7 k a l/g r a d
586 k a l/g .g r a d
S o lish tirm a issiqlik sig'im i 
m u z n in g tax m in an
0,484 k a l/g .g ra d
20°C dagi suvning
1 5 'C dag i solish tirm a issiqlik
o ‘tk azu v ch an lig i
0 ,9 9 9
Q uyidagi h aroratlardagi 
q ovushoqligi:
0
...
20
...
18°C dag i solislu irm a ele k tr o ‘tk a zu v c lia n lig i
20°C dagi d ie lek lrik doim iysi
2ü°C dagi sirt kuclilanishi
K ritik k o n sta n tla r
H aro rat:
bosim
zh ic h lik
Suv b o sh q a kimyoviy b ir i k m a l a r bilan t a q q o sla n g a n d a q a t o r
fizik xossalarida o ‘ziga xos c h e tla n is h — a n o m a ts iy a hodisasi 
kuzatiladi. Masalan, suvning zichligi m u z suyuqlanganda ortadi.
Bu hoi harorat 0 dan 3 ,9 8 “C g a c h a o itg an d a h a m kuzatiladi. 
Suv a n o m a l yuqori erish issiqligiga va solishtirma issiqlik sig‘imiga 
ega. M u z erigan sari, suvning issiqlik sig‘imi deyarli ikki m a r t a
ortadi. X uddi shuningdek, qovushqoqiik bilan bosim ontsida a n o m a l 
bog‘lanishlar bor. Bosim ortgan sari qovushqoqiik k am a y a d i (0,30° 
C interval orasida), suvning issiqlik o ‘tkazuvchanligiga b o g ‘liq, 
issiqlik o 'tk az u v ch an lik h a r o ra t 0 d a n 150*C ga k o ‘ta rilg a n sari 
ortadi.
B a ’zi a n o m a l i y a la r suv va m u z n i n g tuzilishi y o r d a m i d a
tushuntiriladi.

---

+
+
M uz holida suv molekulasi
t e t r a e d r s h a k l g a e g a , u n i n g
chetki nuqtalarida to ‘rt xil zaryad 
joylashgan: ikkita masbat va ikkita 
m a n f i y ( 2 - r a s m ) . H a r b i r
m o le k u la o 'z ig a y a q in t o ‘rtta
molekula bilan birikkan, y a ’ni 
molekulaning koordinatsion soni
4 
ga teng. Bu t o ‘r t t a c h e tk i
za ry ad lar bilan tu sh u n tir ila d i. 
M uzning te tra e d r tuzilishi j u d a
h a m y u m s h o q
Q i m - j i m a )
hisoblanadi, y a ’ni z a rr a c h a la r
k a m j o y l a s h g a n l i g i
b i l a n
tavsiflanadi. B u n d a y tu zilish , 
asosan, suvda h a m s a q la n a d i, 
m o l e k u l a l a r a r o m a s o f a m u z
suyuqlanganda o rta d i. H a ro ra t 
k o 't a r ilg a n d a m o le k u la la r koordinatsion sonining b u n d a y ortishi 
v a m u z n i n g e r is h i b o ' s h l i q b o ‘lishi hisobiga, s tr u k t u r a d a g i 
tarqoqiikning kamayishi evaziga sodirboladi. ZichlikdagI anomaliya 
hodisasi a n a shu bilan tushuntiriladi. 3,98°C dan boshlab (maksimal 
z ic h lik harorati) m o le k u la la rn in g harakati bilan bog 'liq boMgan 
m o le k u la la ra ro m asofaga t a ’sir kuchayadi. Bu esa zichlikning 
o ‘zgarishiga olib keladi, y a ’ni harorat origan sari zichlik kamaya 
boradi.
S u v n in g j u d a k o ‘p a n o m a l xossalari yerdagi biokim yoviy 
jarayonlarda m uhim rol o ‘ynaydi. Zichlikdagi anomaliya hodisasiga 
k o ‘ra m u z suv yuzasida s uzib yuradi, daryo va koMlar m uzlaganda 
e s a , m u z lik o stid ag i suv iliq (4‘C d a n kam e m a s ) boMadi; 
suyuqlanish issiqligi va issiqlik sigMmi yuqori boMgani sababli q or 
vSekin 
eriydi va hokazo.