М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

2Fc + 
3
CI
2
 —
FeCIj; 
Fe + S = FeS
T e m ir karbid FeS sem enti deyiladi. Bu k u lra n g q attiq m odda 
ju d a m o ‘rt va qiyin suyuqlanadi.
Temir birikmalari. Fj va + 3 oksidlanish darajalariga cga boMgan 
t e m i r n i n g b i r i k m a l a r i k e n g t a r q a l g a n . A r a l a s h o k s i d
F e
3 0
^(Fej
0 3
+ F eO ) j u d a h a m m ashhur.
T em ir (II) oksid Fe^O^ oson o k s id lan ad ig an , q ora kukun. 
T e m i r (H I) oksid 500°C d a uglcrod (II) ok sid bilan qaytarish 
orqali olinadi:
Fe^Oj + CO = 2PeO f CO^
FeO asosli oksid xossalarini nam oyon qiladi, kislotalarda oson 
erib, tem ir (II) tuzlarini hosil qiladi. T e m i r ( I I I ) oksid Fe^Oj — 
tem irning eng b a r q a ro r tabiiy kislorodli birik m asi. Kislotalarda 
erib, tem ir (III) tuzlari hosil qiladi. T e m i r ( I I , III) oksid FCjO^ 
tabiatda magnctik minerali holida uchraydi. U tokni yaxshi o ‘tkazadi, 
shu sababli elektrodlar tayyoriash u c h u n foydalaniladi. Oksidlarga 
te m ir gidroksidlari m uvofiq keladi. T e m i r (II) g idroksid F e (
0
H
)2 
havosiz joyda te m ir (II) tuzlariga ishqorlar t a ’sir ettirilganda hosil 
boMadi;
F e ' ^ +
2 0
H‘ - F e (
0
H
)2
Oq rangli c h o ‘km a tushadi. Havo t a ’sirida u n in g rangi qoMigMr 
tusga aylanadi.
T e m ir (III) gidroksid F e ( O H ) j te m ir ( ¡ I I ) tuzlariga ishqoriar 
t a ’sir ettirilganda qizil-qo‘ngMr c h o 'k m a h o lid a hosil boMadi:
F e 3 ^ + 3 0 H = F e ( O H
)3
F e(O H ), — t e m i r (II) gidroksidga q a ra g a n d a kuchsizroq asos.

---

F e ( O H
)2
o s o n d issotsilana di. S h u n i n g u c h u n t e m i r (II) 
tuzlari j u d a o z d a ra ja d a , t e m i r (ITT) tu zlari esa j u d a kuchli 
gidrolizlanadi:
Fe^" + H
2
O 
F e (O H )^ + H"
Fe^" + H
2
O 
Fe(OH)^^ + H^
T e m i r ( I I I ) g id ro k sid d a b iro z a m fo te rlik xossasi bor: u 
s u y u l tir il g a n d a k islo ta la rd a va i s h q o rla rn in g k o n s e n tria n g a n
eritm alarida eriydi:
F e ( O H )
3
+ 3 H ^ = F e ' ^ + 3 H O
F e (
0
H )
3
+ 3 0 H - = [ F e ( O H ) J ' -
T e m i r t u z la r id a n quyidagilar eng k o ‘p ishlatiladi:
1. T e m i r k u p o ro s i F e S O ^ - T K ^ O o ‘s im lÍk la rn in g z a r a r -
k u n a n d a la rig a qarshi kurashda, moy b o ‘yoqlar tayyorlashda va 
boshqalar.
2. T e m i r (I I ) x lo rid F e C l
3
suvni to z a la s h d a k o a g u ly a n t 
s i f a t i d a , s h u n i n g d e k , g a z l a m a l a r n i b o ‘y a s h d a ( b o ‘y o q n i
m u s ta h k a m qilish u c h u n ) ishlatiladi.
3. T e m i r ( I I I ) s u l f a t n i n g n o n a g i d r a t i F e
2
(S O
,)3
• 9 1 1 ,0
k oagulyant sifatida, shuningdek, metallarni dorilashda ishlatiladi.
4. T e m i r ( I II) nitratn in g n o nagidra ti F e ( N
0
j
)3
• 9 H , 0 ip 
g az la m alarn i b o ‘yashda b o ‘yoqni o ‘c h m aydiga n qilish u c h u n va 
ipakni og‘irlashtiruvchi sifatida ishlatiladi.
D o n u ia j a r a y o n i . R u d a la rd a n t e m i r olish ularning oksid- 
larini u g l e r o d (II) oksid va k o ‘m ir (koks) bilan q aytarishga 
asoslangan. B u n d a to za te m ir em as, uning ko‘m ir va boshqa 
q o 's h i m c h a l a r (k rem n iy , m arganes, oltingugurt, fosfor) bilan 
qotishmasi oiinadi. Bu qotishm a c h o ‘yan deyiladi. C h o ‘yan d o m n a
p ec h la rid a, y a ’ni d o m n a h r d a suyuqlantirib oiinadi.
C h o ‘yan vapoMatlur. D o m n a pechida suyuqlantirilgan c h o ‘yan 
tarkibida 93% atro fid a tem ir, 4,5 % g ac h a uglerod, kre m n iy — 
0,5,2%, m arga nes — 1—3%, fosfor — 0,2—2,5% va oltingugurt
0,005 — 0,08% boMadi. C h o ‘yan m o'rt, bolg‘aIanmaydi va prokatka 
qilinm aydi (chigirlanmaydi).

---

C h o ‘yan 2 xil: kulrang va o q boMadi.
K u lran g c h o ‘yan 
t a r k i b i d a u g l e r o d g r a f i t h o l i d a va 
s o ‘n d irilg a n d a kulrang tusli boMadi. T e x n i k a d a q iyish u c h u n
ishlatiladi.
O q
cho‘yan 
tarkibida u glerod, asosan, s e m e n tit F c
3
C holida 
boMadi. U kulrang oqish. O q c h o ‘yan toMiq poMatga aylantirish 
u c h u n ketadi.
Q a ttiq
poMatda 
u g le rodning m iqdori 0,3 d a n 1,7 % g ac h a
boMadi. Y um shoq poMatda 0 ,3 % g a c h a uglerod boMadi. PoMat 
c h o ‘y an d a n farq qilib, oson bolg‘alana di va pro k a tk a qilinadi. T ez 
sovitilganda qattiq, sckin sovitilganda yum shoq boMadi. Y u m sh o q
poMatga ishlov berish oson. U n d a n mix, boltalar, sim , to m g a
yopiladigan tunuka, m ash in alarn in g detallar! tayyorlanadi. Q a ttiq
poMatdan asboblaryasaladi va h okaz o.
C h o ‘yan, poMat, tem ir va q o r a m etallar xalq x o ‘jalig id a j u d a
katta a ha m iya tga ega. U — industrlashtirishning asosi, qishloq 
x o ‘jaligini rivojlantirish va m a m la k a tim iz n in g m u d o f a a quvvatini 
oshirishning asosidir.