М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

I. 2 9 . N a tr iy va kaliy
Tabiatda uchrashi. Tabiatda ishqoriy metallar, ju m iad an, natriy 
va kaliy erkin holda uchram aydi. U lar turli xil birikm aiar tarkibiga 
kiradi. U lardan eng m uhim birikm alaridan natriyning xlor bilan 
birikmasi N aC l boMib, ii tosh tu z qatlam larini hosil qiladi. N atriy 
xlorid dengiz suvida va sho‘r suv m anbalarida uchraydi. O datda, 
tosh tuz qatlam larining yuqori qavatlarida kaliyli tu zla r boMadi. 
U lar dengiz suvida ham bor, lekin natriy tuzlariga nisbatan ancha 
kam m iqdorda boMadi. Kaliy tuzlarning dunyodagi eng katta 
zaxiralari U ralda (silvinit N aC l + KCl va k a rn a lit — kaliyli 
tuzlarning yirik qatlamlari) topilgan va ulardan foydalanilm oqda.

---

N a t r iy va kaliy k o ‘p t a r q a l g a n elem entlar qatoriga kiradi. Y e r 
p o ‘stlogMda natriyning m iq d o ri — 2,64 %, kaliy — 2,6%.
N a t r i y va kaliynlng olinishi. N a triy suyultirilgan natriy xloridni 
yoki n a tr i y gidroksidni elektroliz qilish yo'Ii bilan olinadi, N a C l 
su y u q la n m a si elektroliz q ilin g a n d a katodda natriy ajralib chiqadi:
Na'*’ + ë = N a
a n o d d a esa xlor
2 С Г - 2 ë = C l
2
N a O H suyuqlanm asi elektroliz qilinganda, k a to d d a natriy 
ajralib chiqadi:
Na'^ + ë = N a
a n o d d a esa suv bilan kislorod ajralib chiqadi:
4 0 H “ + 4 ë = 
2
H
2 0
+ 
0 2
N a O H q im m a t b o ‘lganligi sababli, natriy olishning hozirgi 
asosiy u sulida N a C l su y u q la n m a si elektroliz hisoblanadi. Kaliy 
h a m suyuqlantirilganda, K C l yoki K O H elektroliz qilib olinishi 
m u m k in , lekin kaliy olishning b u usuli texnik qiyinchiliklar tufayli 
ken g tarq a lm a g an . H ozirgi v a q t d a sanoatda kaliy olish quyidagi 
reaksiyalarga asoslangan:
a) K C l + N a = N a C l + К
b) K O H + N a ^ N a O H + K
(a) 
usulda suyuqlantirilgan K C l orqali 800°C da natriy b u g ‘lari 
o ‘tk azilad i, ajralib c h iq ad ig a n kaliy bug‘lari esa kondensatsiyala- 
nadi, (b) usulda suyuqlantirilgan kaliy gidroksid bilan suyuq natriy 
orasidagi reaksiyaga qarshi o q i m bilan 440°C da, nikeldan yasalgan 
re ak sio n k o lo n n a d a oHkaziladi. К bilan N a ning qotLshmasi ham
x u d d i sh u usullar bilan o lin a d i, u ato m re aktorlarida issiqlik 
t a s h u v c h i m e ta ll sifa tid a ish latila d i. K aliyning n a triy bilan
q o tis h m a s id a n tita n ishlab ch iq arish d a qaytaruvchi sifatida h a m
foydalaniladi.
Fizik x o s sa la ri. Îshqoriy m etallarning a tom larida 4 va u n d an
k o ‘p erkin orbitalarga bitta tashqi elektron t o ‘g ‘ri kelganligi ham da

---

a t o m n i n g io n la n ish e n c rg iy a s i kam lig i s ab a b li m e t a l l a r n i n g
a l o m l a r i o r a s id a m e la ll b o g ‘!a n is h v u ju d g a k e l a d i . M é ta l! 
bogM anishli m o d d a l a r u c h u n m e l a l l y a l t iro q lig i, p la s tik lik , 
yu m shoqlik, eJektr o 't k a z u v c h a n li k va issiqlik o ‘tk a z u v c h a n li k -
ning yaxshiligi xos xususiyat hisoblanadi. N a tr iy va k a h y n in g
h a m a n a s h u n d a y xossalari bor.
N a va К — kum u sh sim o n o q metallar. N a tr iy n i n g zichligi —
0,97 g/sm^, kaliyniki — 0,86 g/sm ^, j'uda y u m s h o q , p i c h o q bilan 
oson kesiladi.
Kimyoviy x o s s a l a r i. N a t r i y v a kaliy a t o m l a r i k im y o v iy
reaksiyalarda valent elektronlarini oson berib, m usbat zaryadlangan 
ionlar Na^ va K'^ ga aylanadi. Bu m etallarning ikkalasi kuchli 
qaytaruvchi. Natriy va kaliy k o ‘pchilik m ctallm aslar — galogenlar,
S, P va boshqalar bilan o s o n reaksiyaga kirishadi. S uv bilan 
reaksiyaga kirishadi. Qizdirilganda vodorod bilan gid rid iar NaOF^, 
K O H hosil qiladi. M e ta lla r n in g gidridlari suv t a ’s ir i d a oson 
parchalanib, tegishli ishqor bilan v o d o ro d hosil qiladi:
N a 0 H + I i p = N a O H + H , t
N a tr iy m o ‘1 kislorodda y o n d irilg an d a, N a j O hosil boMadi, u 
havodagi n a m karbonat angidrid bilan reaksiyaga kirishib, kislorod 
ajralib chiqadi:
2
N a ,
0
, +
2
C
0
, =
2
N a ^ C
0 3
+
0
, t
N a triy va kaliy gidroksidluri. S uvda yaxshi eriydigan gidroksid- 
\diV 
0 ‘yuvchi
deyiladi. N a O H va K O H — o q , xira, qaltiq
kristall moddalar, suvda yaxshi eriydi. Bunda ko‘p m iq d o rd a issiqlik 
chiqadi. Suvdagi eritmalarida toMiq dissotsilanadi va kuchli ishqoriar 
hisoblanadi. Asoslarning b a r c h a xovssalarini n a m o y o n qiladi.
Qattiq N a va К gidroksidlar h a m d a ularning suvdagi eritmalari 
uglerod (IV) oksidni yutadi:
N a O H + С О , = N a H C
03
2
N a
0
H + C
0 2
= N a ^ C O j + H^O

---

yoki ionli k o ‘rinlshda:
0
H “ - C
0 2
= H C
0 7
2 0 H - +C O^ = 
C0¡~ +
H
2
O
q a t ti q h o la td a havoda N a O H va K O H n am ni y u tadi, sh u tufayli 
g a z la rn i q u rituvchilar sifatida foydalaniladi.
Ishlatilishi. N a triy gidroksid j u d a ko‘p m iqdorlarda olinadi. U 
k im y o sanoatining m u h im m ahsulotlaridan biridir. Bu m o d d a neil 
m ah su lo tla rin i —• b en z in va kerosin tozalash u ch u n sovun, s u n ’iy 
ipak, q o g ‘oz ishlab ch iq arish , t o ‘qimachilik, k o ‘nchilik va kimyo 
s a n o a ti d a , shuningdek, t u r m u s h d a (kaustik soda) ishlatiladi.
A n c h a q im m a t mahsvilot. Knliy gidroksid N a O H ga qaraganda 
k a m r o q ishlatiladi.
N a t r iy va kaliy tuzlari. N a tr iy barcha kislotalar bilan tu z hosil 
qiladi. U n in g deyarli b a r c h a tuzlari suvda criydi. U lard an eng 
m u h im l a r i — N a C l (osh tu zi), soda va natriy sulfat.
N a C l — o v q a tg a s o l i n a d i g a n z a r u r m o d d a , o z i q - o v q a t
m a h s u lo tla rin i k onservalashda, shuningdek, N a O H , Cl, H C l, 
s o d a va boshqalarni olish u c h u n xomashyo sifatida ishlatiladi.
Na^SO^ — soda va shisha ishlab chiqarishda ishlatiladi. Suvdagi 
e r i t m a l a r d a n glauber tuzi deyiladigan o ‘n m o lekula suvli gidral 
Na^SO^ + IOH
2
O holida kristallanadi. Glauber tuzi tibbiyotda ichni 
y u m s h a t u v c h i dori sifatida ishlatiladi. N a triy tuzlari gaz gorclkasi 
alan g a sin i sariq rangga b o ‘yaydi.
Kaliyli tuzlardan, asosan, kaliyli o ‘g ‘itlar sifatida foydalaniladi. 
K aliy tuzlari alangani g unafsha rangga bo‘yaydi.
1, 3 0 . Kalsiy
T a b i a td a uchrashi. Kalsiy k o ‘p tarqalgan e lem e n tlar qatoriga 
kiradi. U n in g Yer p o ‘stlog‘idagi u m um iy miqdori 3,6% ni tashkil 
e tadi. T a b ia td a kalsiyning quyidagi birikmalari eng ko‘p tarqalgan: 
kalsiy m inerali CaSO^ (o h a k to s h , m a rm a r va b o ‘r qatlam lari ana 
s h u m i n e r a l d a n hosil boMgan), gips CaSO^ + ЗН^О, angidrit 
C aS O ^, kalsiy fosfat СаДРО^)^ holida appatitlar, fosfaritlar va 
h a y v o n suyaklari tarkibiga kiradi. U tabiiy suvlarda va tuproqda 
h a m boMadi.

---

Olinislû. S anoatda kalsiy suyuqlantirilgan tuzlar: 
6
qism kalsiy 
xlorid C a C l j va l qism kalsiy fto rid CaF^ aralashm asini e le k tro liz
qilish yo‘li bilan olinadi. Kalsiy ftorid kalsiy xloridning suyuqlanish 
h aro ratin i va elektroliz h aro ra tin i pasaytirlsh u c h u n q o 's h ila d i, 
elektroliz a n a shu haroratda olib boriladi.
Fizik x ossalari. Kalsiy — k u m u s h s im o n oq va q a ttiq yengil 
metall (zichligi — l,55g/sm ^). Suyuqlanish va qaynash h aro ratlari 
ishqoriy m etallard a n yiiqori. T a b iiy kalsiyning m assa soni — 40.
Kimyoviy xossalari. Kalsiyning tashqi cnergctik p o g ‘o n a s id a 2 
ta elektron boMganligi sababli b arc h a birikm alarda uning oksidlanish 
darajasi + 2 ga teng. Havoda kalsiy oksidlanadi, shu sababli b c rk
idishlarda, o d a td a , kerosinda s a q la n a d i. Kalsiy g a lo g e n la r va 
m etallar b ilan birikadi, Cl^, C , H e va Cl bilan q iz d irilg a n d a
reaksiyaga kirishib, kalsiy karbid hosil qiladi:
C a + C l = C a C l
2
C a + N ^ C a j N ^
C a + S = C a S
C a + 2 C —CaC^
Kalsiy faol metall sifatida su v d a n v o d o ro d n i siqib c h iqaradi: 
Ca+2Up=Cii{OH)^+H^-r
H a v o d a qizdirilganda yonib, kalsiy oksid hosil qiladi:
2 C a + O
2
= 2 C a O
Kalsiy uglerod bilan kalsiy k a rb id C a C j hosil qiladi.
Kalsiy oksid va gidroksid. Kalsiy oksid yoki (so‘ndirilgan o h a k , 
kuydirilgan o h ak , ohak m o m ig 'i) — oq rangli kukun.
S a n o a t d a o h a k to s h , b o ‘r y o k i b o s h q a k a r b o n a t l i j i n s l a r
kuydirilganda hosil boMadi: