М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

I . 2 8 . M etallarning uniumiy xossalari
D. I. M endeleyevning elem entlar davriy sistemasining 107 ta 
elem entidan 85 tasi metalldir. E lem entlarning oilalarga asoslanib 
m etall elem entlarg a I va II guruhlarning barcha elem entlari, 
shuningdek, bosh gum hchalardan III, IV (Ce, Sp,Pb), V (Sb, Vi) 
va VI (Po) kiradi. K o‘rinib turibdiki, eng qattiq metall elem cntlar 
davrlarining (ikkinchidan boshlab) boshlanish qismida joylashgan.
Fizik x o ssa la ri. M etallar nihoyatda plastik boMadi. M etallik 
yaltiroq, o d a td a , kulrang tus va shaiTof boMmaslik barcha m etallar 
uchun xos xususiyatdir. M etallar o ‘zidan yaxshi tok oMkazadi. 
Qaynash va suyuqlanish harorati va zichligi turlicha boMadi. Metall 
elem entining a to m massasi qancha kichik, radiusi qnncha katta 
boMsa, uning zichligi shuncha kam boMadi. M etallar orasida litiy 
Li eng yengil hisoblanadi (zichligi 0,53 g/sm-’), eng ogM'ri osmiy — 
Os (zichligi 22,6 g/sm^).
Kimyoviy x o ssalari. M etallarning atom lari valent elektron­
larini ancha oson beradi va musbnt zaiyadlangan ionlarga aylanadi. 
Shuning u c h u n m etallar qaytaruvchi hisoblanadi. M etallarning 
kislotalar bilan o ‘zaro ta ’siri ok.sidlanish-qaytariüsh jarayonidir. 
50

---

V odorod ioni oksidiovchi b o ‘lib, m etallardan clek tron ni biriktirib 
oladi:
C a - 2 e = Ca^" |l
2H* + 2 e = H , 
II
Ca + 2H " = Ca^" + H
2
M etallarning faolligi k am ro q m etall tu z la rin in g suvdagi 
eritm alari bilan o ‘zaro ta’sirini ushbii misolda k o ‘rsatish mumkin:
N i + C u S O = N i S O , + C u
4
4
N i - 2 e = Ni*^ 
11 
+ 2e = C u 
i 2
Bu holda elektronlar faoiroq metall (N i) ato m la rid a n ajraladi 
va faolligi kamroq mctall ionlariga (Cu“'^) birikadi.
Faol m etallar suv b ilan reaksiyaga k irish ad i, b u n d a suv 
oksidiovchi boMadi. Masalan,
N a — 2e = Na^ | 2
2 M 2 0 + 2 e = H 2 + 
2
O H
2
| 2
2 N a + 2 H p = 2N a++ 
2
0
H * + H
2
t
Gidroksidlari boMgan m etallar, odatda, kislotalarning erit­
m alari bilan ham , ishqorlarning eritm alari bilan h am reaksiyaga 
kirishadi. Masalan,
Be + 2 H C l = B e C lj+ H j 
Be + 2N aO H + 2 H ,0 = N a ^ [ B e ( 0 H ) J + H
2
t
M etallarning olini.shi.
M etallar rudalardan olinadi.
Metallui^iya — bu tabiiy xom ashyodan sanoat usulida metallar 
olish haqidagi fan.
Hozirgi metallurgiyada 75 xildan ko‘p m etallar va ular asosida 
turli-tum an qotishm alar olinadi. M etallar ollnish usullariga qarnb 
pero -, gidro- va elektrometallurgiyaga boMinadi.

---

Peroraetallurgiya metallurgiyada yetakchi o ‘rinni egallaydi. U 
rudalardan metallurgiyada yuqori haroratlarda qaytarish reaksiyalari 
yord am id a olish usullarini o ‘z ichiga oladi. Qaytaruvchi sifatida 
k o ‘m ir, faol m etallar, uglerod (II) oksid, m etan ishlatiladi. 
M asalan, k o ‘m ir bilan uglerod (11) oksid qizil mis rudasi (kuprit) 
CUjO d a n m isni qaytaradi:
C u ,0 + C = 2 C u + C O
C u ,0 + C O = 2Cu + CO,
T e m ir nidalaridan c h o 'y a n va po ‘lat olish ham perom etal- 
lurgiyaga misol boMadi.
A gar ruda metall suifidi b o ‘lsa, u holda ko‘paytirib oksid- 
lash (havoli joy d a kuydirish) yoMi bilan oksidga aylantiriladi. 
M asalan,
2 Z n S + 3 0 2 = 2 Z n 0 +
2
S
03
S o ‘ngra metall oksidi ko‘m ir yordam ida qaytariladi.
2ZnO + C = 2 Z n + CO,
K o‘m ir (koks) bilan qaytarilib olinadigan m etallar karbidlar 
hosil qilm aydigan yoki beqaror karbidlar (uglerodli birikm alar) 
hosil qiladigan hollardagina qoMlaniladi: bunday m etallarga tem ir 
va k o ‘pgina rangli metallar: mis, mx, kadmiy, germ aniy, qalay, 
q o ‘rg‘o sh in va boshqalar kiradi.
M etallarni ulam ing birikm alaridan kimyoviy jih atdan faolroq 
boMgan boshqa m etallar bilan qaytarish metaHotermiya deyiladi. 
Bu jara y o n la r ham yuqori haroratda sodir boMadi. Qaytaruvchilar 
sifatida AI, Mg, Ca, N a ishlatiladi. Agar qaytaruvchi A1 boMsa, u 
holda jaray o n alum inoterm iya, agar magniy boMsa magniytermiya 
deyiladi. M asalan,
C r
, 0
3
+ 2A1 = 2Cr + Al
, 0
3
TiCl, + 2M g - Ti + 2M gCl,
B a ’z a n m e ta lla r u la r n in g o k sid la rid a n v o d o ro d b ila n
qaytariladi (vodorodoterm iya). Masalan,
M o O ,+ 3 H ,= M o + 3 H ,0
W
03
+ 3 H , = W + 3 H , 0

---

Bunda juda toza m etallar olinadi.
Gidrometallurgiya m etallarni uning tuzlari eritm alaridan oUsh 
usulidir. Bunda ruda tarkibiga kiradigan mctall dastlab m os rcagentlar 
yordamida eritmaga o‘tkaziladi. So‘ngra shu critmadan ajratib olinadi. 
M a sa la n , ta rk ib id a mis ( I I ) o k sid C uO b o r m is rud asiga 
suyultirilgan sulfat kislota bilan ishlov bcrilganda m is sulfat holida 
eritmaga o ‘tadi:
C u 0 + H j S 0 , = C u S 0 , + H , 0
S o ‘ngra mis eritm adan elektroliz yo‘Ii bilan yoki kukuni 
yordam ida siqib chiqarish orqali ajratib olinadi;
SuSO^ + F e = C u + FeSO^
Hozirgi vaqtda ishlab chiqariladigan barcha m isning 25% ga 
yaqini gidrometallurgiya usuli bilan olinadi.
Eicktrom ctallurgiyaga m etallarni elektroliz yo rd am id a olish 
usuUari kiradi. Bu usul bilan, asosan, yengil m etallar — Al, N a 
va boshqalar suyultirilgan oksidlaridan yoki xloridlaridan olinadi.
Elektrolizdan b a ’zan m etallarn i tozalash uchu n ham foy­
dalaniladi. Tozalanadigan m etallardan anod tayyorlanadi. Elektroliz 
vaqtida anod eriydi, metall ionlari eritmaga o‘tadi, k atodda esa ular 
ch o ‘kadi. Elektrolitik toza m etallar: mis, kum ush, tem ir, nikcl, 
qo‘rg‘oshin ana shunday olinadi.