М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

L 2 4 . Am m oniy tuzlar
Ammoniy tuzlari va ularning xossalari. A m m oniy tuzlari 
am m o n iy kationi bilan kislota qoldig‘idan tarkib topgan. U lar 
tuzilishi jih atidan bir zaryadli metall ionlarining tcgishli tuzlariga 
o ‘xshaydi.
O linishi. A m m oniy tuzlari am m iakni yoki uning suvdagi 
e ritm alarin i kislotalar bilan o 'z a ro ta’sir cttirib olinadi, masalan:
N H
3
+ H N
0
3
= NH^NOj 
yoki ionli shakida N H j- M^O + 
N H ^ + H^O 
38

---

Kimyoviy xossalari. A m m oniy tuzlari ishqoriar, kislotalar va 
bosliqa tuzlarning erilm alari bilan reaksiyaga kirishadi;
N H 4C I + NaO H = N a C l + H2O + NH 3 t
(N H
4
)
2
C
0 3
+ 
2
H C I = 2N H 4C I + CO2 t +H2O
(NH4>2S04 + B a C lj = BaSO^ 
i
+ 2N H 4 C I
Am m oniy tuzlari qizdirilganda parchalanadi yoki haydaladi, 
m asalan,
(N H 4)2C O
j
= 2N H 3 T + H jO + CO2 t
NH4NO3 = N 2 t +2H2O 
N H 4C I = NH 3 t + H C I
Fizik xossalari. A m m oniy tuzlari suvda yaxshi eriydi. U lar 
suvdagi eritmalarida gidrolizga uchraydi. Am m oniy tuzlari — qattiq 
moddalar.
Ishlatilishi. Sulfat am m oniy (N H
4
)jS
0
^ va am m o n iy nitrati 
N H ^NO j o ‘g‘it sifatida Ishlatiladi. A m m oniy tuzlari tibbiyotda, 
ro‘zg‘orda, portlovchi m oddalar sifatida ishlatiladi.
I . 2 5 . Fosfor
T ab iatd a uch rash i. F o sfo rn in g Yer q o b ig 'id a g i um um iy 
m iqdori 0,08 % ni tashkil etadi. Fosfor tabiatda faqat birikm alar 
holida uchraydi: ulardan eng m uhim i kalsiy fosfat — anatit 
m ineralidir. A natitning ju d a k o ‘p turiari m a’lum , ulardan eng 
ko‘p tarqalgani iloranatit 3 C a ( P 0 J j CaFj.
Fosfor oqsil m oddalar tarkibida turli xil b irik m alar holida 
boMadi. Miya t o ‘qim aIari ta rk ib id a fosfor m iq d o ri 0,38% , 
muskullarda 
0
,
2
% boMadi.
Fosfor o ‘simliklarning hayoti uchun zarur. Shuning uchun 
tuproqda yetarli m iqdorda birikm alari doim o boMishi zarur.
Fizik x o ssalari. F o sfo rn in g allotropik o ‘zg arish lari fizik 
xossalari bo'yicha bir-blridan keskin farq qiladi.

---

Oq va qizil fosforning fizik xossalari
Oq fosfor — rangsiz va ju d a zaharli m odda. Fosfor bug‘larini 
kondensatsiyalash yo‘11 bilan olinadi. Suvda erimaydi, lekin uglerod 
sulfidda yaxshi eriydi. Uzoq vaqt ohista qizdirilganda oq fosfor qizil 
fosforga aylanadi.
Qizil fosfor — qizil q o ‘ng‘ir rangli kum ush, zaharli emas. 
Suvda va uglerod sulfidda erimaydi. Qizil fosfor bir necha allotropik 
shakl o ‘zgarishlari aralashm asidan iboratligi aniqlangan, ular bir- 
b iridan rangi (to ‘q qizildan gim afsha ranggacha) va boshqa ba’zi 
xossalari bilan farq qiladi.
Suyuqlanish harorarti taxm inan 260*C.
Q o ra fosfor — tashqi ko‘rinishidan grafltga o ‘xshaydi, ushlab 
ko‘rilganda yog‘ochdek tuyuladi, yarim o‘tkazgich xossalariga ega.
Kim yoviy x o ssala ri. Oq fosfor havosiz joy d a uzoq vaqt 
qizdirilganda saj'g^iya boradi va asta-sckin qizil fosfoi^a aylanadi. 
Qizil fosfor ham xuddi shu nday sharoitda qizdirilganda bug‘ga 
aylanadi. K ondensatlanganda oq fosfor hosil boMadi.
Oq fosfor nihoyatda kimyoviy aktivligi (faolligi) bilan ajralib 
turadi. U kislorod bilan 40*C dayoq reaksiyaga kirishadi va fosfor
(V) oksid hosil qiladi:
4P + 50 ^ ^
F o sfo r kuchli galogenlar, oltingugurt va b a’zi m etallar bilan 
birikadi, bunda oksidlash-qaytarish reaksiyalari nam oyon boMadi. 
M asalan,
2P + 3S 
P^Sj 
2P + 3Ca =
p “ -
3
e = P ^^ j
2
C a -
2
e = Ca’^^ j3
S + 2e = S"^ 
|3 
P + 3 e = P“ ^ 
|2
Bu reaksiyalar qizil fosforga qaraganda oq fosfor bilan oson 
birikadi.
Fosforning m etallar bilan hosil qilgan birikmalari fosfadlar 
deyiladi, u lar suv la’sirida parchalanib, fosfin PN — sarimsoq 
hidini esiatuvchi juda zaharii m oddani hosil qiladi:

---

Ca^?^+ 6 H f l = 3 C a ( 0 H ) j+
2
P H
3
t
Olinishi. Fosfor eiektr pechlarida havosiz m u h itd a fosforit va 
anatitlarni krem niy (TV) oksid va ko‘m ir ish tiro kida qizdirish 
bilan olinadi:
3C a^(P ^'0,)2+ 10C ' +
6
SiO , = 6C aSi03 +
lOCO^^
4 P ^ 5 _ 2 ë = P 4 | i
e - 2 ë = C"^ 
| 1 0
Bu reaksiyada fosfor bu g‘lari quyuqlashadi va suvli yig‘gichda 
tutib qohnadi.
Ishlatilishi. Qizil fosfor gugurt ishlab c h iq a rish d a ishlatiladi. 
Qizil losfor, surm a (HI) sulfid, tem irli surik (kvars aralashgan 
tabiiy tem ir (Ill)o k sid ) va yelim dan aralashm a tay yo rlan adi. Bu 
aralashm a gugurt qutisining yon sirtlarigasurtiladi. G u g u it kallagi, 
asosan, bertole tuzi, m aydalangan shisha, oltingugurt va yelimdan 
tarkib topgan boMadi. G ugurt kallagi gugurt qutisining yon sirtiga 
ishqalanganda, qizil fosfor alangalanadi, kallak tark ib in i oM 
oldiradi, undan esa ch o ‘p yonadi. Oq fosfor k o ‘p, q o ra fosfor 
esa juda kam ishlatiladi.
Fosfor oksidlari. Fosfor b ir n echta o k sid lar hosil qiladi. 
U larning eng m uhim lari P^O^, va P
4
0
,„. K.o‘p in c h a ularning 
formulalari soddalashtirilgan holda 
va P^O^ tarzida yoziladi.
Fosfor (III) oksid. P^Oj,“ m um sim on kristall m assa 22,5°C 
da suyuqlanadi. Fosforni kislorod y e tish m ay d ig an sh aro itd a 
yondirish yoMi bilan olinadi. Kuchli qaytaruvchi, ju d a zaharli.
Fosfor (V) oksid. P
4
O ,,,— oq gigroskopik ku ku n, fosforni 
moM havo yoki kislorodda yondirish orqali olinadi. U suv bilan 
yaxshi birikadi. Tuzlar va .suyuqltklarni qurituvchi sifatida ishlatiladi.
Fosfat kislotalar. Fosfor (V) oksid P
4
O
1
,, suv bilan o ‘zaro 
ta ’sirlashib, trimetofosfat kislotani N
3
(P
0 4 ) 3
hosil qiladi (uni sodda 
holda H PO
3
deb yoziladi). Bu kislota moM suv bilan qaynalilganda 
fosfat kislota NjPO^ ni hosil qiladi, yana qizdirilganda fosfat kislota 
N^PjOjga o ‘tadi:

---

3 P .O ,0 + 6 H ,O = 4H3ÍPO3)3