М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

I. 27 . Kremniy va uning x o ssalari
T i’biatda uchrashi. K rem niy kislo ro d d an keyin eng ko ‘p 
tarqalgan elem entdir. U Y er p o ‘stlog‘i m assasining 27,6% ni 
tashkil qiladi. Tabiatda kremniy (IV) oksid sillkati va kislotalarning 
tuzlari — silikatlar hoiida u chray di. U la r Y er p o ‘stlog‘ining 
qobig‘ini hosil qiladi. K rem niy b irik m alari o ‘sim lik va hayvonlar 
organizmida boMadi.
Olinishi. Sanoatda kremniy eiektr pechlarda SiO ni koks bilan 
qaytarish orqali olinadi:
SiO j+2C = S i+ 2 C O
Laboratoriyada qaytaruvchilar sifatida magniy yoki aluminiydan 
olinadi:
SiO^+ 2M g = S i + 2M gO
3SiO^ + 4AI = 3Si + 2 A \ f i j
Eng toza krem niy kremniy tetraxloridni rux bugMarl bilan 
qaytarish orqali oünadi:
S iC I,+ 2 Z n -S i+ 2 Z n C I
Fizik xossalari. Kristall holdagi krem niy — shishadek yaltiroq, 
to‘q kulrang modda. Kremniy juda m o‘rt, uning zichligi — 2,33 g / 
sm ^ ko‘mir kabi qiyin suyuqlanadigan m oddalar qatoriga kiradi.
Kimyoviy xossalari. K rem niy (IV) oksid kislotali oksiddir. 
Kremniy bevosita faqat galogenlar bilan reaksiyaga kirishadi:

---

Si + 2 F j = SIF^ (krem niy ftorit)
Krem niyning m etallar bilan hosil qilgan birikm alari silifsidlar 
deyiladi. Masalan,
Si + 2M g = MgSi (magniy silisid)
Silitsidga H C l t a ’sir ettirilganda, krem niyning vodorodli eng 
oddiy birikmasi — silan SiH^ olinadi:
M gjSi + 4H^ =
2
Mg
2
" + S iH ,t
M aydalangan krem niy kislorod bilan qizdirilganda yonib, 
krem niy (IV) oksid hosil qiladi:
S i+ 0 = S i0 j
Bunda ko‘p m iqdorda issiqlik chiqadi, bu esa SiO^ da atom lar 
orasidagi bogUanish ju d a puxta ekanligini ko'rsatadi.
Ishlatilishi. K rem niy (IV) oksid qum k o ‘rinishida silikat 
g‘ishtlar, keram ika buyim ilari va shishalar olishda ishlatiladi.
Kremniy (IV ) oksid va silikat kislola. K rem niy (IV) oksid 
qum tuproq ham deyiladi. Bu qiyIn suyuqlanadigan qattiq modda 
tabiatda 
2
xil ko‘rinishda keng tarqalgan.
1. Kristall q u m tu p ro q
kvars m inerali va uning har xil 
turlari (tog‘ billuri, xalscdon, agat, yashma kremel) holida boMadi: 
kvars qurilishda va silikat sanoatda keng koMamda foydalanilgan 
kvarsli qum iarning asosini tashkil etadi.
2. A m orf q u m tu p ro q tarkibi SiOj- nH^O boMgan opal m i­
nerai holida boMadi: a m o rf qum tuproqning tu p ro q shaklidagilari 
diatom ist, trepel (infuzor tuproq); suvsiz su n ’iy am o rf qum tup- 
roqqa silikagel liksol boMa oladi, u natriy m etasilikatda olinadi;
N a jS i
0
3
+ 2HC1 = 2NaCl + H^SiO^
H ,S iÜ 3 ± F Î ^ O = S i O ,
S ilikagelning yuzasi k atta, shu sababli nam likni yaxshi 
adsorbilaydi. Kvars 1710°C da suyuqlanadi. Suyuqlangan massa tez 
sovitilganda kvars shisha hosil qiladi.
Fizik x o ssalari. SiO^ — qattiq modda, .suvda kam eriydi.

---

Kimyoviy xossalari. SiO, kislotali oksidlar jum lasiga kiradi. U 
q a ttiq ish q o riar, asosli o k sid la r va k a rb o n a tla r bilan birga 
suyuqlantirilganda silikat kislotaning tuzlari hosil boMadi:
SiO j+ 2N aO H = N a ,S i
0
3
+ H
2 0
SiOj + C aO = CaSiO^
SiO j + Na^COj = N aS i0 3 + C O ,
SiOj bilan faqat ftorid kislotagina reaksiyaga kirishadi:
SiO , + 4 H F = S iF , + 2 H ,0
2 
4
2
Shu reaksiya yordamida shishaga ishlov beriladi. Suvda krcmniy
(IV) oksid erim aydi va u bilan kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi. 
Shuning uchun silikat kislota bilvosita yoM bilan kaliy yoki natriy 
silikat eritmasiga kislota ta ’sir etlirib oiinadi:
SiOj^- + 2 H + = H , S i
03 
N jS iO j—juda kuchsiz kislota, suvda kam eriydi, qizdirilganda 
karbonat kislota kabi oson parchalanadi:
H , S i
03
= H ,
0
+ S i
0
,
2
asosli kislota boMgani uchun bosqichli dissotsilanadi:
H
2
SÍO
3
+ HSÍO
3
I bosqich
HSiO^" 
H + + S ÍO
3
" 
11 bosqich
Silikat kislota tuzlari. Silikat kislota tuzlari 
5
/V/^í
7
//í
7
r deyiladi. 
U larning tarkibida, odatda, elem entlar oksidlarning birikmalari 
holida formula bilan tasvirlanadi. Masalan, C aO • SiO kalsiy silikat 
deyiladi.
C aO • SiO , tarkib li silikatlar e ru v c h a n sh ish a deyiladi, 
ulaming suvdagi konsentriangan eritmasi esa aroq-sliisha deb ataladi. 
Natriyli em vchan shisha katta ahamiyatga ega. U texnikada kvars 
gulini soda bilan birga suyiiltirish va am orf qum tuproqqa isiiqorning 
konsentriangan eritm asi bilan ishlov berish orqali oiinadi:
SiO , + N a,C 03 = Na^SiOj + C O ,
SiO , + 2N aO H = N a,S i
0 3
+ M ,0

---

K rem niyning tabiiy birikmalari. Y er qobig‘i krem niy (IV) 
oksid bilan turli xil silikatlardan tarkib topgan. Tabiiy silikatlarning 
tarkibi va tuzilishi m urakkab b o ‘ladi. Ba’zi tabiiy silikatlarning 
tarkibi quyidagicha:
D alash p ati 
K^O ■ AI^O^ • 
6
SiOj
Sluda 
K p ■ 
3
A
1
.
0
3
+
6
SiO , ■ 
2
H
2
O
Asbest 
3M gO -2 S tO j- H^O
Kaolinit 
A \ p ^ - 2 S i Ö ^ - 2 H p
Tarkibida AI^Oj bo'ladigan silikatlar aluminiy silikatlar deyiladi. 
Turli silikatlarning aralashm alari ham ko‘p tarqalgan. M asalan, 
tog‘ jinslari — granitlar va gneysiar — kvars dala shpati va sludadan 
tashkil topgan.
T og‘ jin slarin in g nurashi natijasida gil, qum qatlamlari va tuz 
qatlanilari hosil b o ‘lgan.