М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

+ O
2
+ 2Hj O
4Fe(O H )3 i +
8C O 2 t
Y er ustidagi suvlarda tem ir m iqdorin in g y u q ori ekanligi 
suvning ishlab chiqarishdan chiqqan oqova suvlar bilan iflos- 
lanishidan darak bcradi. O qova suvda temir m iqdorin in g k o‘ pligi 
sababli quvurlarda c h o ‘kmaIar paydo boMadi va suvning ta’ mi 
buziladi. Ichimlik suvda tem ir miqdori 0,3 mg/1 dan ortmasligi 
kerak. Marganes miqdori tem ir miqdoriga qaraganda, odatda, 
birmuncha kam boMadi. D aryo suviarida tem ir m iqdori 0,1 m g/l 
boMganida, marganes m iqdori 0—0,05 m g/l boMndi. Shahardagi

---

oqova suvlarda temir miqdori 5— 8 m g/l ga, marganes miqdori esa 
taxminan 
1 m g /l ga teng b o ‘ ladl.
Sulfatlar, xloridlar va silikatlar
Y e r ustidagi va yer ostidagi suvlarda sulfatlarning tabiiy 
m iqdori m ineral jinslarning yemirilishi va suvli yer qavatlarida 
s o d ir b oM a d ig a n b io k im y o v iy ja ra y o n la r tu fayli m a ’ lum 
konsentratsiyaga ega b o ‘ ladi. O qova suvda sulfatlar konsentratsiyasi 
yuqori boMishining sababi bu suvga, asosan, ishlab chiqarishdan 
chiqqan o q o v a suviarning qo'shilishidir.
G O S T b o ‘ yicha markaziy suv ta’ minlash manbalarida sulfat- 
lonlarning m iqdori 500 m g/l dan ortmasligi kerak, vodoprovod 
suviarida esa sulfatlarning konsentratsiyasi, odatda, 100— 150 m g/l 
ni tashkil ctadi.
Kundalik ehtiyojlardan kelib chiqadigan oqova suvlarda sulfatlar 
miqdori xuddi ichimlik suviardagi kabi boMadi. Ishlab chiqarishdan 
kelib ch iqadigan oqova suvlarda esa sulfatlarning m iqdori juda 
katta, hatto I l da bir necha grammgacha boMlshi mumkin.
Sulfatlarning miqdori aerob sharoitlarda o'zgarm aydi, lekin 
anaerob sharoitlarda (masalan, yuqorida aytib o ‘tilgan metantenka- 
larda sulfatlarni qaytaruvchi maxsus bakteriyalar ta’sirida sulfatlar 
va sulfidlarga qadar qaytarilib tcm ir sulfid shaklida ch o ‘ kmaga 
tushishi mumkin. Bu jarayon b a ’zan kam foydalaniladigan hamda 
uzoq vaqt q olib ketadigan v odoprovod tarmoqlarida uchraydi.
X loridlar k o ‘ pchi!ik tabiiy suviarning tarkibiy qismini tashkil 
etadi. T abiiy kelib chiqishga ega boMgan xloridlarning miqdori 
chegarada o ‘ zgarib turadi. Lekin daryo suviarida xloridlar konsen­
tratsiyasi katta emas, u, asosan, 10 m g/l ga yaqin. Shu sababdan 
suvda xloridlar miqdorining ortiqchaligi suv manbayining oqova 
suvlar bilan ifloslanganidan darak bcradi. Markazlashgan suv bilan 
ta’ minlash manbalarining suviarida xloridlarning konscntratsiyalari 
350 m g /l dan ortmasligi kerak.
Ich im lik suvda xlorid va sulfatlarning eng yuqori chegara 
m iqdori davlat sanitariya nazorati organlari tom onidan mahalliy 
sharoitga qarab belgilanishl kerak.

---

Oqova suvlardagi xloridlarning miqdori suv tozalashning fizik- 
kimyoviy va biokim yoviy jarayonlarida muhim ahamiyatga moUk 
emas. Suvda bakteriyalar mavjud b o ‘ la oladigan xloridlarning eng 
yuqori konsentratsiyasi haqida gapirish m um kin. Turli tadqiqot- 
chilarning keltirgan natijalariga qaraganda, m ikroorganizm lar 
mavjud b o ‘ la oladigan xloridlarning eng yuqori konsentratsiyasi 
5000— 20000 mg/1 ni tashkil qiladi. Shahar o q o v a suvlarida 
xloridlarning bu qadar yuqori konsentratsiyalari uchram aydi; 
bunday konsentratsiya, b a 'zi (xususan n eft-k im yo) ishlab chiqa­
rish korxonalari oqova suvlaridagina uchraydi. Shahar oqova 
suvlanning tarkibida xloridlar konsentratsiyasi 150— 300 mg/1 
atrofida boMadi.
Svvning K K T sini, y a ’ ni kislorodga k im y o v iy talabini 
aniqlashda, albatta, suvdagi xloridlar konsentratsiyasini bilish 
kerak. Xloridlar konsentratsiyasi 200 mg/1 dan ortiq boMsa, yoxud 
suvdagi ba’ zi moddalarning m iqdoriga oid tuzatm a kiritish, yoki 
xlorid ionlarni oldinroq A gC l holida c h o ‘ kmaga tushirish kerak.
O q ov a suv tozalash in sh ootla rid a n o ‘ tg a n id a x lorid la r 
konsentratsiyasining o ‘ zgarmay qolishi sababli bu k o ‘ rsatkichning 
inshootlarda suvni qancha vaqt turishining nazorati sifatida, ya’ni 
inshootga kiruvchi va inshootdan chiqib ketuvchi namunalarning 
nomutanosibligi haqida xabar berishi mumkin.
Silikatlar eritmasi faqat tabiiy suvlardagina aniqlanadi, chunki 
suvda silikatlar m iqdori g e o lo g ik sharoitlar va suvda b a ’ zi 
organizmiarning b o r -y o ‘qligi haqida ma’ lum ot bera oladi. Tabiiy 
suvda 
S ilik a t 
kislota metasilikat kislota f l
2S i0 3 (SiO^- H^O), 
ortosilikat kislota H^Si
0 ^(Si0 2 - 2 H jO ) va p olisilik at kislota 
H
2SÍ20 ^(2Si0 j- H jO) holatlarida boMishi m umkin. Bu kislotalar 
tabiiy sharoitda oz erib, suvda kolloid eritmalar hosil qiladi. Ishlab 
chiqarish qozonlarini ta’ m inlovchi suv tarkibida silikatlarning 
mavjudligi — noxush hodisa hisoblanadi, chunki ular qozonning 
ichki sirtlari (devoriar)da quyqalar hosil qiladi.
Tabiiy suvlarda erimaydigan silikat quyqasi(qum)ning boMishiga 
sabab yuvindi, axlat va oqova suvlarning toza suvga tushirilishidir. 
O qova suvlarda k o‘ p m iqdorda qum uchraydi. U n in g m iqdori

---

20— 150 m g /l m iqdorga yetadi; uni bevosita aniqiash qiyin, 
chunki b ir xildagi namuna olish mumkin emas. Namuna oluvchi 
asbob y o ‘ liga qum t o ‘ platiib, oqova suvdan namuna olishga imkon 
berm aydi. Q um ning m iqdori — tozalagich inshootlari ishini 
texn ologik nazorat qilish orqali aniqlanadi.
Azotli va fosforli birikmalar
A z o t suvda oqsil va boshqa azot tutgan organik birikmalar va 
am m on iyli, nitritli va nitratli noorganik birikmalar holida boMishi 
m um kin.
A z o tn in g tabiiy suvda organik m oddalar va am m oniyli 
m oddalar shaklida k o ‘ p m iqdorda uchrashi tabiiy suvning oqova 
suvlar bilan ifloslanganini ko‘ rsatadi. Bunday oqova suvlar kundalik 
u y -r o ‘ zg ‘ o r ehtiyojMari va ishlab chiqarish chiqindilaridan kelib 
chiqadi. Shu sababli ichim lik suvlarda organik va am m oniyli 
birikmalarning boMishiga yoM qo'yilm aydi. Suvda oksidlangan 
shakldagi azot birikmasi, ayniqsa, nitratlarning borligiga asoslanib 
uchta xulosa chiqari.sh m um kin: birinchisi — suvga tushgan iflos 
moddalarning, ya’ ni am m oniy birikmalarining reaksiyaga kirishib 
boM ganligini, ikkinchisi m avjud azot birikmalarining, aslida, 
noorganik birikmalardan kelib chiqqanligini va nihoyat, uchinchisi 
s u v g a , u m u m a n , h e c h q a n d a y n o o r g a n ik iflo s m o d d a
tushmaganligini ko'rsatadi.
D aryo suviarida am m oniyli tuzlar tarkibidagi azot miqdori 
suviarning oqova suvlar bilan ifloslanganlik darajasiga qarab 
0 dan 
1 m g /l gacha boMishi mumkin.
O qava suvlarda azotli va fosforii birikmalarni aniqlashga 
nihoyatda katta e ’ tibor beriladi, chunki azot va fosfor bakteriyalar 
uchun eng muhim oziqlanish elementlari hisoblanadi. M a ’ lumki, 
oqova suvlarni tozalashda asosiy usullardan biri mikroorganizmlar 
(bakteriyalarda sodda va suv o'sim liklari) tom onidan amalga 
oshiriladigan biologik tozalanish hisoblanadi, buning uchun, 
albatta, m ikroorganizm larning yashashiga va ko‘ payishiga zarur 
sharoit (oziqa miqdori, harorat, kislorod) yaratilishi zarur. Biologik 
qurilmalarda bakteriyalar uchun bcriladigan yetarli oziqa element-

---

larining miqdori analiz natijasida topiladigan 
: N : P
nisbati shaklida aniqlanadi (K B T би ол оги ческая п отр еби ост 
кислорода, ya’ ni kislorodga biokim yoviy talab).
Bunda: N — a m m o n iy h olatdagi a z o tn in g , P — erigan 
fosfatlar shaklidagi fosfor m iqdorini ifodalaydi. KBTj^^.,¡^ :N : P 
nisbat har qaysi aniq holat uchun o ‘ ziga xos qiym atga ega. Uni 
quyidagicha yozish mumkin:
K B T
l o ' l i q
N : P = 1 0 0 : 5 : 1.
Agar azot va fosfor miqdorlari yuqorida keltirilgan qiyniatdan 
kam bo4sa, aralashmaga azot am m oniy xlorid holalida hamda 
fo sfo r fosfatlar holatida q o ‘ shiladi. Suvni tuz q o ‘ shish bilan 
biologik tozalash ishlab chiqarishdagi oqova suviarni qayta ishlash 
vaqtida amalga oshiriladi. Lekin baktcriyalari yetarli m iqdorda 
mavjud b o ‘ lgan ichimlik suvlarda azol va fosfor birikmalari yetarli 
darajada uchraydi. A zotn in g am m oniyli birikm alari karbamid 
(mochevina) gidrolizlanganida ham yetarli m iqdorda hosil b o ‘ ladi. 
Bundan tashqari, oqsillar tarkibidagi azot birikm alari ham 
ammoniylashuv oqibatida ammoniyli birikmalarga aylanadi. Oqova 
suvlardagi iflos m odd alarn in g b iook sidla n ish jarayon larid a 
azotning o ‘ zgarishi sxemasi 
6 - jadvalda keltirilgan.