М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

1 , 2
s o %
52
Ca^^
4 6 ,8
H C
10-3
124,6
1 2 ,2
—
—
Y echish . Suv tark ib id ag i io n lar an iq boMsa, suvn in g sifatini 
tav siflo v ch i b ir q a to r k o ‘rsa tk ich la rn i hisoblab to p is h m u m k in . 
B irin c h i n av b atd a, suvdagi b a rc h a kation va an io n larn in g yigMndi 
m assasi b o ‘y ic h a zie h q o ld iq va ionlarning m iq d o ri h iso blan adi. 
U n i h iso b la sh d a a n a litik usul bilan topilgan b ik arb o n a t k o n sen ­
tratsiy asin in g yarm i o lin ad i, ch unki 
2
H C O
3
-> C O C O j ~ + 
+ H
2
O -f C O
2
reaksiya tcn g lam asig a muvofiq b ik arb o n a tla r karbo- 
n a tla rg a oM ganida C O
2
c h iq ib keladi. U h o ld a m assa.sining zieh 
qoldigM:
23 + 1,2 + 46,8 + 12,2 + 4 2 ,5 + 5 2 + 1 2 4 ,6 /2 = 2 4 0 m g /l ga 
te n g boMadi (bu q iym atga aso slan ib suvni ichish m u m k in boMgan 
su v h is o b la n a d i c h u n k i tu z m iq d o ri 1 g/1 d ir). B u su v n in g
m in e ra lla n is h darajasi 200— 500 m g /
1
.

---

Suvda kalsiy va magniy katio n larin in g bo d ig i tufayli bu suvning 
qattiqligini hisoblab top ish m u m k in . S u v n in g u m u m iy q attiq lig i 
kalsiy va m agniy k atio n larin in g m g -e k v
/1
hisobidagi yig‘ind isig a 
ten g : 4 6 , 8 / 2 0 , 0 4 + 1 2 ,2 / 1 2 , 1 6 = 3 ,3 4 m g -ek v /1 . A n a liz q ili-
n ay o tg an u sh b u suvning q attiq lig in i a so sa n kalsiy io n lari tash k il 
etad i. A gar H C O J ionlari k o n se n tra ts iy a sin i m g-ekv/1 la r b ila n
ifodalasak, [H C O J] ning q attiq lik tavsifi q u y id ag ich a boMadi:
[HC071q„,i^,gi= 124,6/61,018 = 2 ,0 4 m g-ekv/1 g a te n g . K alsiy va 
m agniy io n lari konsentratsiyasi (3 ,3 4 ) b ik a rb o n a tla r k o n s e n tra t­
siyasidan katta. Bu sharoitda suvning k a rb o n a t qattiqligi IH C O J ]
io n lar konsentrasiyasiga, y a’ni 2 ,0 4 m g -e k v /l ga ten g d ir. S u v n in g
n o k arb o n atli qattiqligi u m um iy q a ttiq lik d a n k arb o n at q a ttiq lig in i 
ayirib tashlan g an id a qoladigan m iq d o rig a teng:
3 ,3 4 = 2 ,0 4 = 1 ,3 m g-ekv/l. A gar suvning u m um iy qattiqligi 2,04 
m g -ek v /l ga te n g boMsa, b u n d a y suv y u m sh o q suv h iso b lan ad i. 
B u nday k a rb o n a t va n o k arb o n at q attiq lig i (3,34 va 2,04) boMgan 
suv q ay n a tilsa, suvning k a rb o n a t q attiq lig i yo‘q olib k e tib , suv 
yum sh ab qolad i. Suvning ishqoriyligi a y n i m isolda b ik a rb o n a tla r 
ko nsentratsiyasiga, y a’ni 2 ,0 4 m g -e k v /l g a ten g d ir, c h u n k i b u
m isolda b o sh q a (kuchsiz) kisiota a n io n la ri yo‘qdir.
Suv elek trn ey tral m odda sh u sab a b li a n io n la rn in g yigMndi 
konsentratsiyasi kationlarning yigMndi konsentratsiyasiga tc n g b o '­
lishi kerak. Bu k o n sen tratsio n k a tta lik la r, m g-ekv/1 b ila n ifo d a ­
lansa, quyidagi q iym atlar kelib c h iq a d i:
2 3 /2 2 ,9 9 7 + 1,2 /3 9 ,1 + 4 6 , 8 / 2 0 , 0 4 + 12 , 2 / 1 2 , 16 = 4 ,3 7
124,6/61,018 + 5 2 /4 8 ,0 3 3 + 4 2 ,5 /3 5 ,4 6 = 4,32.
Topilgan natijalar ko‘rsatkichiga k o ‘ra suvning analizi n ih oy atda 
to ‘g‘ri bajarilgan; xulosa qilib aytsak, bu suv ichish uch un yaroqlidir.
M isol. 
Q uyidagi jad v ald a suv to z a la s h stansiyasining b ir o y
ichida ishlashi natijasida uch sutkalik o ‘rta c h a hisob ko‘rsatkichlari 
keltirilgan (suv tozalash stansiyasiga k u c h li yomgMr yo g ‘m a g a n ). 
S iz sh u ja d v a ld a keltirilgan o q o v a suvga d o ir sa n ita riy a -k im y o v iy
k o ‘rsa tk ic h la rn i analiz qilib ch iq in g .

---

K o ‘rs a lk ic h
O q o v a suv
staasiy a g a
k e lg a iid a
to z a la n g a n d a n
key in
q o 's h im -
chasiz
q o ‘-
s h im -
ch ali
m cx a -
n ik u su l
b io lo ­
gik
asul
1
2
3
4
5
H a r o r a t, ”C
15,1
—
14,5
14,5
( p H )
7,4
—
7,6
7,7
C h o ‘k a d ig a n m o d d a la r, m g /l 
h ajm i b o ‘y ich a
5,3
—
1,9
—
M assasi b o ‘y ich a
126
154
54
—
M u allaq m oddalar, m g /l ( l0 5 ° C d a )
199
22 4
115
13,5
Q a ttiq c h o ‘g ‘la tilg a n d a
147
—
84
8
K B T ,, m g 0 /
—
—
—
—
T a b iiy n a m u n a
192
—
154
12,4
S ilin d rd a c h o 'k tirilg a n n a m u n a
126
—
118
9,2*
K K T , m g O j/I
380
—
—
178
F o s fo r ( P jO , h is o b id a ), m g /l
8,1**
—
7,1
I,»
A z o t, m g /l (u m u m iy )
36**
—
—
29
A z o t, m g/J (a m m o n iy li)
28
—
27
25
N itritli
0
—
—
1,1
N itra tli
0
—
—
0
E rig a n k is lo ro d , m g /l
—
—
1.7

---

E fird a c riy d ig a n m o d d a la r, m g/l
63
—
—
12
S irt-fa o l m o d d a la r, mg/1
3 ,5
—
—
2,1
K o lo n iy a la r so n i (m in g /m l 
h iso b id a) M P A
9 5 0
—
424
58
„ E n d o “ d an
75
—
24
5 ,4
X lo rid la r, m g /l
108
—
lOH
VIS
T e m ir, m g /l
5 ,6
—
4 ,9
0,8
E rigan ki.slorod, m g /i 0 j
—
—
—
5 ,7
*
— qog‘oz flltrdan o'tkazilgan namuna.
*• — silindrda qoldirilgan namuna.
Ycdiish. Suvni tozalash stansiyalariga o ‘itacha ifloslikka ega boMgan 
suvlar tush g an ; m uallaq m o d d alar va 
KBT5 
ning dastlabki suv 
konsentratsiyasi 200 mg/1 d an o rtiq boM rnagan.
B irinchi n av b atd a kundalik u y -r o ‘zg‘o r ehtiyojlari va ishlab 
c h iq a rish d a n suv tozalash stan siy asig a suv o q im i b ilan b irg a 
keladigan iflosliklar tarkibini k o 'z d a n kechiraylik. O d a td a , to z a ­
lash stansiyasiga keladigan suvning tark ib i maMum, lekin u n in g
tarkibi d o im o o ‘zgarib turadi, ch u n k i k o rx o n a la r oqova suviarni 
b irte k isd a chiqarrnaydi; ishlab ch iq arish texnologiyasining o ‘zg a- 
rishi va boshqa sabablar bunga yoM q o ‘y m aydi. S h u n d ay qilib, suv 
tozalash stansiyasiga aholi va m u assasa la rd an keladigan suvdagi 
iflosliklarning haqiqiy nisbati nom aM um ligicha qoladi. T o zalash
stansiya ishlayotgan vaqtda tozalash jara y o n i izdan chiqishi m um kin.
B erilgan m asala uchun qatMy y e c h im to p ish m um k in em as. 
Lekin oqova suv tark ib i h aq id a m u lo h a z a la r yuritishga in tilish
m uayyan q iziq ish uyg‘otadi. B u m a s a la n i y ech ish u c h u n b ir 
odam ga a jra tilad ig a n suvdagi iflos su v n in g n o rm asin i an iq lash 
haqidagi maM um q o id ad an fo y d a la n a m iz . Bu qoidaga m uv ofiq
h iso b -k ito b la r quyidagi jadvalda k eltirilg an :

---

K o ‘rs a tk ic h
Ifioslik
B ir o d a m u c h u n n o rm a
IH aslik ,
m g /l
B crilad ig an
suv, l/s u tk a
M u a lin q m o d d a la r
199
65
33 0
KBT* 
(k c ia d ig a n .suv u c h u n )
222
75
3 4 0
M c x a n ik to z a la s h d a n k c y in
179
40
260
X lo rid la r
110
9
82
F o sfatlar
81
33
41 0
A z o t (a m m ia k li)
25
8
290
S in tc tik sirt-fao l m o d d a la r
3,5
2 ,5
720
B ujadvaldan ko‘ram izki, hisoblab topilgan I odam ga bcriladigan 
suvning shartli n o rm asi suv iflosligining qaysi ko‘rinishlan asosida 
hisoblanishiga ko‘ra katta chegarada (82— 7 2 0 1/sutkagacha) o ‘zgarib 
tu rad i. X lo rid lar va sirt-fa o l m od d alar asosida hisob lang an shartli 
suv norm alari orasid ag i a y irm a eng k a tta q iy m atg a ega. X lo rid lar 
a so sid a h is o b la n g a n e n g k ic h ik q iy m a tg a ega boMgan sh artli 
n o r m a n in g p a y d o boM ishi sa b a b i s h u n d a k i, o q o v a su v d a
x lo rid la r k o n s e n tra ts iy a s i y u q o ri boM adi, c h u n k i Г О С Т ruxsat 
etishiga m uvofiq b a ’zi ishlab chiqarishlar s h a h a r kanalizatsiyasiga 
ju d a k o ‘p m iq d o rd a n a m a k o b c r h m a la rin i ta sh la b y ub orish i 
m u m k in : u n d a n ta s h q a r i v o d o p ro v o d su v id a x lo rid la r k o n s e n ­
tratsiy asi y u q o ri boM ishi h a m m um k in : bu h o la t asosiy sab a b n i 
ta sh k il e ta d i, c h u n k i v o d o p ro v o d su v id a, y a ’ni ic h ila d ig a n suv 
ta rk ib id a x lo rid la rn in g fon k o n se n tra tsiy a si 50— 100 m g /l ga 
y etad i.
* KBT(o'ii,= K BTs= K; bunda К =1,16.

---

S uvning sin te tik sirt-fao l m o d d a la r a s o sid a hiso b lab to p ilg an
1
ta odam ga bcrilad ig an shartli norm asi n ih o y a td a k atta qiym atga 
ega; h a tto k i s a n o a t k o rx o n alari u c h u n h a m b u q iy m at ju d a
ulkandir. B ir o d a m u c h u n m oM jallangan n o rm a d a g i suv sh a h a r 
kanalizatsiyasiga tushib ketadi. Bu hodisa sh u n i k o ‘rsatadiki, sintetik 
sirt-fa o l m o d d a la r b u q ad a r k atta m iq d o rla rd a a h o li to m o n id a n
ishlatilmasa kerak.
A gar bu q iy m a tla r (82—720 l/s u tk a n i) m u lo h a z a d a n c h iq a ­
rib tash la n sa , b o s h q a k o ‘rsatk ich lar b o ‘y ic h a h iso b lan g an sh artli 
n o rm a la r 
1
kishi u c h u n 260—410 l/s u tk a g a c h a q iy m atn i tashkil 
qiladi. S hunda h a m eng katta va eng kichik n o rm a orasidagi ayirm a 
150% g a t o ‘g ‘ri keladi. Shunday ayirm aning m avjudligi kanalizatsiya 
sistem asiga faq at u y -r o ‘zg‘o r o q o v alarig in a em as, balki ishlab 
ch iq an sh oqovalari tushishini ham isbot qiladi. D a rh aq iq at, agar
l kishi u chu n hisoblab topilgan eng k a tta va cn g kichik no rm alar 
orasidagi ayirm a kichikroq, m asalan, 25% g a te n g boMganida edi, u 
holda kanalizatsiyaga faqat uy -ro ‘zg‘o rd a n ch iq ad ig a n oqova suvlar 
tu sh ad i d eb o ‘ylash m um kin boMar edi.
X ulosa qilib aytsak, kanalizatsiyaga u y - r o ‘zg ‘o r oq ov a suvlari 
b ilan birga ishlab ch iq arish m u assasa la rin in g o q o v a suvlari h am
(y a’ni ikki xil suviarn in g aralash m asi) tu s h a d i.
Bu ikki xil suv q and ay nisbatda b ir-b iri b ü a n aralashganligini 
aniqiash h am m u h im aham iyatga ega. Bu m asalan i yechish u ch u n
aw a l faqat u y -ro ‘zg‘or oqova suvidagi ifiosliklar oqim inin g tarkibini 
bilish kerak. Biz qarab chiqayotgan m isolda eng k atta no rm a fosfatlar 
b o 'y ic h a to p ilg a n (410 !/su tk a g a tc n g ) n o r m a d ir . F o s fa tla r 
kanalizatsiya suvlariga insondan ch iq arilad ig an fiziologik ifiosliklar 
va kiry u v ish d a ishlatiladigan yuvish vositalari tufayli oqova suvlar 
holida tushadi; kir yuvish vositalari m assasin in g 40% ini polifos­
fatlar tashkil etadi. Yuvuvchi vositalar s a n o a td a h a m ishlatiladi, 
lekin ulam ing m iqd ori, boshqa ishlab ch iq arish tarm ogM dan ch iq a ­
riladigan ifiosliklar m iqdoriga q arag anda k a tta em as (to ‘qim achilik 
san oatidan ch iqad ig an ifiosliklar b u n d a n m u stasn o ).
F osfatlar kanalizatsiyaga faqat u y - r o ‘z g ‘o r c h iq in d i suvlari 
bilangina kelib tu sh a d i, deb faraz qiisak, b o sh q a k o ‘rsatk ichlar, 
m asala n , KBTs tu fay li k a n a liz a tsiy a g a tu s h a d ig a n ifio slik lar

---

m iq d o rin i a n iq ia y o lam iz. B ir kishiga tegishli norm ativ n in g eng 
ishonchlisi K B T s b o ‘yicha to p ilib m exanik usulda to zala n g an suv 
u c h u n 35 g /su tk a g a te n g ‘. E ndi quyidagicha proporsiyani tuzam iz: 
^
35000-8,1 
/ I
B u y erda: Ськ — o q o v a suvdagi u m u m iy iflosliklarning uy- 
ro‘zg‘o r iflosliklariga tegishli qismi.
S h u n d a y q ilib , 
KBT5 
kattaligi b ilan hisobga olin ad ig an iflos­
lik la r m a s s a s in in g ( ! 5 4 — 8 6 ) / l 5 4 = 0 ,4 4 y o k i 44% in i ish lab
ch iq arish m u a ssa sa la rid a n keladigan iflosliklar tashkil qiladi.
Bajarilgan hisob-kitob shartli ekanligini hisobga olsak, analiz uchun 
olingan misolda tozalanishgauy-ro‘^ ‘o rv a ishlab chiqarish muassasalari 
chiqindi suvlari aralashgan holatda tushgan. B unda ishlab chiqarish 
oqova suvlarining ulushi katta (yarmiga yaqinini tashkil etadi).
H isobot m a ’lu m o tla ri natijalarini qarab chiqishni yana davom
ettiraylik.
T o za lan ish u c h u n kelgan oqova suvlarda erim ay qolgan qattiq 
qo‘shim cha m o ddalarning borligi aniqlanadi. M uallaq m oddalarning 
k o n sen tra tsiy a si 199 mg/1 ni tashkil etd i. B u n d an 126 m g /l yoki 
63,5% ini c h o ‘k u v c h i m o d d a la r tashkil e td i; b u la r laborato riy a 
sh aro itid a, tin c h sh a ro itd a tindirgich tubiga c h o ‘ka oladi.
199 m l m u a lla q m oddaning cho ‘g ‘lantirilgandan keyingi hajm i 
147 ml ni ta slik il etd i. Bu ta x m in a n 26% [(199— 147)=0,261 
c h o ‘k m a n in g k u lg a aylanganini k o ‘rsatadi. C h o ‘k m an in g kul- 
sim onligi q a y d e tilg a n q iy m atd an salgina o itiq b o ‘ladi, ch u n k i 
unga aralashib q o lgan m ayda qum q u m tu tq ich d a tutib qollnm aydi, 
u dastlabki tin dirgichlarda ch o ‘km a bilan birga ch o ‘kadi. Binobarin, 
analiz u c h u n olinadigan nam unada m ayda qum bo'lm aydi. Suvning 
an a liz i u c h u n o lin a d ig a n n a m u n a d a q u m boMmasligi tu fay li 
hisoblash n atijasi b ila n analizda topilgan m iq d o rlar orasida kichik 
farq n a m o y o n boMadi. B archa boshqa om illarda ham analiz natijasi 
bilan h iso b -k ito b qilish natijasi orasida 5—6% farq kuzatiladi.
Tindirib an a liz qilinganida m uallaq m oddalarning kulli va kulsiz 
n a m u n a la ri a n a liz natijasi bilan h iso b -k ito b natijasi o rasid a farq 
borligi a m a ld a to p ilm a d i. Biologik to zala n ish g a kiruvchi m o d d a ­
larning ku l tu tis h q iy m ati 
= 0,27 / 27% ga teng.

---

S h a h a r o q o v a su v ia rid a ho sil boM adigan fa o l b a lc h iq n in g
kul tu tish i ayni suv d a m u allaq h o la td a boM gan m o d d a la rn ik id a n
25— 30% farq q ilad i. H iso b o t ja d v a lid a n o lin g a n m aM um otlarga 
q a ra g a n d a 13,5—8 /1 3 ,5 = 0,41 (41% ) ni tash k il qiladi. B u sonlar 
orasida katta ay irm a kelib chiqdi. B uning sab ab i sh u n d ak i, ju d a oz 
m iqdordagi m u allaq m assada, koMning m iq d o rin i anaJiz qilish 
qiyinligidan kelib ch iq q a n boMishi kerak.
A gar KBTs k attalik n i va m exanik to z a la sh in sh o o tla rig a kirib 
oigan suvdagi m uallaq m o d d alar m iqdorini b ir-b iri bilan taqqoslab 
k o ‘rsak, y u q orida keltirilgan nisbat b irm u n c h a k altalash ad i.
B u bclgi sh u n i ko‘rsatadiki, suv tin d irilg a n id a suvda qolm aydi- 
gan m uallaq m o ddalar biologik jih atd an suvda qiyinlik bilan oksidla­
nadi (lekin ae ro b sh aro itd a bu ja ra y o n k u c h a y a d i). K B T eng ko ‘p 
qism i suvda m ay d a-d isp e rs, ya’ni k o llo id -d is p e rs v a haq iqiy e rit­
m alar h o la tid a boMgan q o ‘sh im c h a la r k o ‘rin ish id ag i iilosliklar 
u c h u n sarflanadi.
Q uyida keltirilgan jadval asosida y u q o rid a ay tilg an ilkrlarning 
to'gM'i ekanligiga va turli fraksiyadagi ifio slik lar u c h u n K B T ning 
sarflanishini hiso b lab topish m um kin .