М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

.^Kislorodga kimyoviy talab^‘
yoki 
KKT { XPK — химическая 
потребност кислорода) deb yuritiladi, shunga o ‘xshatib, bakte­
riyalar ishtirokida sodir bo ‘ladigan oksidlanuvchanlikni „kislorodga 
biokimyoviy 1а1аЫ''
yoki K B E deb yuritiladi.
„K islorodga k im yoviy talab“ — K K T (X P K ) va „kislorodga 
m oliyaviy talab“ — K B T (B P K ) degan nom lar oksidlanuvchan- 
likning haqiqiy m a ’ nosini ifodalaydi, chunki bu vaqtda sodir 
boMadigan reaksiyalar suvdagi organik va mineral moddalarning 
oksidlanishi uchun kerak boMgan preparatlar miqdorini aniq 
koVsatadi, bunda S -> TSO^ ga, N esa N^O ga, N
->
NH^ ga, S 
SO^ ga. Na -> Na^O ga o ‘tadi. Endi tabiiy va oqova suvlarning 
eng muhim tavsiflarini k o‘ rib chiqamiz. Nazariy K K T va tarkibida 
aniqlanadigan bir necha turda mavjud: masalan, nazariy KKTni 
buni hisoblash u ch u n oksidlanish reaksiyaning stexiom etrik 
ten g la m a si b o ‘ y ic h a h isob la n a d i (b u n in g u ch u n aralash 
moddalarning kim yoviy tarkibi aniq boMishi kerak), eksperimental 
K K T perm anganat y o k i kah’y yodat eritm alari yordam ida 
aniqlanadi. С N O N tarkibli organik moddalarning nazariy yoki
Х
у
л
hisob-kitobli K K Tsi quyidagicha hisoblanadi. Avval moddaning 
oksidlanish tenglamasi tuziladi, so Migra 1 mg moddani oksidlash 
uchun zarur boMgan kislorod miqdori topiladi (uni M jO^/mg 
shaklida yoziladi);
C v H .O ,N + х + ^ - 1 - í l O , = X C O , +
'X* * y '-'z
198
4 
2 
4
H .O + NH
3 ’

---

K K T =
y z 3 '
.’'^'4 2 4.
I 2 x + y l 6 z + 1 4
Eksperimental K K T ko‘ p hollarda nazariy KKTdan kichik 
boMadi, chunki ba’ zi turdagi organik birikmalar (b o ‘ yoqlar, 
SSFMIar, murakkab uglcvodorodlar va hokazo organik moddalar) 
K K T ni aniqiash sharoitida bixrom at va kaliy yodat ta’ sirida 
oksidlanm ay qoladi. Masalan, tolu oln in g hisob-kitobli K K T
C^Hj-CHjCmg O^/mg) quyidagicha hisoblanadi.
Q H
5C H 3+ 9 OÍ -> 7 C O 2 + 4 M .0 ,
KKT,^H
3C„3 = T
y ^
= 3,14
Toluolningtajribadaaniqlangan K K T = l
,86 mg O^/mggatcng‘ . 
Bu qiym atlarning bir-biriga teng boMmaganliklarining sababi 
shundaki, K K Tni aniqiash vaqtida benzol halqa oxiriga qadar 
yemirilmaydi.
Pcrm anganatning oksidlanuvchanligi. KMnO^ning oksid- 
lovchilik qobiliyati K^Sr^O, yoki K JO
3 lam ing oksidlovchilik 
qobiliyatiga qaraganda ancha kichik boMganligi sababli, aniqiash 
sharoitida organik moddaning hammasi oksidlanisliga uígurmaydi, 
oksidlanish reaksiya oxiriga qadar borm aydi. Bu kabi aniqlashning 
ahamiyati u qadar yuqori emas, shunga qaramasdan bu usul 
suv bilan la ’ minlash amaliyotida keng tarqalgan, chunki bu usul 
juda sod da ; undan foydalanilganda tez natijaga erishiladi. 
Permanganat bilan oksidlashning bir nccha ko'rinishlari mavjud: 
oksidlashni ishqoriy, kislotali, sovuq muhitda va biroz qizdirilgnn 
sharoitda amalga o.shirish mumkin. Lckin bu ko'rini.shlarning har 
birida ham sulfidlar, nitritlar, ikki valentli tcmir, ba’ zi gumin 
kislotalar kabi suvda oson oksidlanadigan moddalarning borligini 
aniqlashda bu usul yaxshi natijalar bcradi. Deyarli barcha tabiiy 
yoki oqova suvlar uchun pcrmanganat oksidlanuvchanlik KKTdan 
kichik boMadi.

---

КВТ. K B Tni aniqlashda oksidlovchilik rolini bakteriyalar 
bajaradi. Bakteriyalarning ko‘ pgina turi — obligiil — aeroblar va 
fakultativ anaeroblar — ovqat sifatida suvdagi iHosliklar hisobiga 
yashaydi. Buning natijasida suvdagi organik moddalarning bir qismi 
energetik ehtiyojlar uchun sarflansa, qolgan qismi bakteriyalar 
tanasida hujayralar sintezi uchun sarflanadi. Energetik ehtiyojlar 
uchun sarflanadigan m odda qismi hujayra ta’sirida oxiriga qadar 
oksidlanadi, ya’ ni SO^, N jO , 
kabi m oddalar hosil b o lish i 
uchun ishlatiladi. Oksidlanish mahsulotlari — m etabolitlar 
hujayralardan tashqi muhitga ajralib chiqadi. Flujayra moddasining 
sintezi jarayon i ham kislorod ishtiroki bilan sodir boMadi. 
Mikroorganizmlarning barcha sikllardagi sintez reaksiyalari va 
energiya talablari uchun kerak boMadigan kislorod miqdori aynan 
KBTga tengdir.
Bakteriyalarning hayotiy jarayonlari oqibatida Oqova suv 
dastlabki organik q o ‘shimcha!ardan tozalanadi, lekin bakteriyalar 
o ‘ zlashtira olmaydigan ba’ zi organik moddalar suvda qolib ketadi, 
bundan tashqari, suv organik va nooi'ganik moddalar ko‘ rinishida 
yangi q o ‘shim chalar metabolitlarni qabul qiladi.
KBTni analitik oMchashning bir qancha usullari mavjud. Ular 
jumlasiga suyultirish, nitmllash, xloratlash, rcspirometrik va boshqa 
usullar kiradi. A m aliyotda k o‘ pincha suyultirish usulidan foyda­
laniladi. Oqova suvdan I qism olib, uni 
n
qtsm suv bilan suyul- 
tiriladi. Hosil qilingan aralashmani oxiriga qadar kislorod bilan 
to ‘ yintiriladi; buning uchun suyuqlikka kislorod pullanadi yoki 
kislorodga to‘ yingan suv bilan chayqatiladi; so ‘ ngra tayyorlangan 
eritma inkubatsion shisha idishlarga solinib, shishaning o g ‘ zini 
havo oMmaydigan darajada mahkam berkitiladi. Bu yoM bilan 
tayyorlangan shisha idishlarni 25"С da vishlab turadigan tcrmostatda 
5 sutka va undan k o ‘ proq vaqt qoldiriladi. Shisha idishlar ichida 
mikroorganizmlar hir-bivlari bilan to'dalashadi, bu to ‘ dalashuv 
rivojlanishi natijasida shisha ichidagi kislorodning miqdori kamayadi. 
Agar kamayish qiym atini suyultirish darajasiga k o‘ paytirilsa, 
KBTning son qiymati kelib chiqadi.
Kislorodning suvda mumkin boMgan maksimal eruvchanligi 
haroratga bogMiq ravishda o ‘ zgaradi. Masalan, harorat 20*C ga

---

teng b o ‘ lgan¡da distillangan suvda kislorodning eruvchanligi 9,1 7 
m g/I ga ten g boMadi. In k u b a tsio n shishada n isbatan o z
q o ‘ shim chalar boMsa, ularning borligi K BT kattaligiga ta’ sir 
etmaydi. Agar inkubatsion shisha idishdagi aralashmada ishning 
pirovardida 3,5 mg 
0J\
kislorod qolsa, K B T to ‘g ‘ ri aniqlangan 
hisoblanadi. Agar inkubatsiya oxirida 4 m g /l dan kamroq kislorod 
yutilgan boMsa, navbatdagi aniqlashlarda kamroq suv qo'shiladi, 
agar kislorodning yutilishi 
6 m g/l dan oitiq boMsa, k o‘ proq suv 
q o ‘ shiladi. Agar aniqlanishi kcrak boMgan K BT taxminan maMum 
boMsa, suyultirish darajasini sodda yoM bilan hisoblash qiyin 
emas. Ishlatiladigan kislorodning o ‘ rtacha m iqdori taxm inan 
5 m g/l boMishi kerak. Kiitilgan K BT katlaligini 5 ga boMish natijasida 
tekshiriluvchi namunadagi suyultirish darajasi topiladi. KBTsi 5 
mg/1 dan kichik boMgan toza suviarni yana suyultirishga zaruriyat 
y o ‘ q. K B T so 'z i tagiga uning qiym ati yozib q o ‘ yilishi kerak. 
Masalan, agar K B T 5 boMsa, uni 5 sutkada (inkubatsiyada) 
sarflangan kislorod miqdori d cb tushunm oq kerak. Agar K B T
so‘ zi yozilgan boMsa, bu belgi rsutkada sarflangan kislorod m iq d o ­
rini ko‘ rsatadi. Ba’ zan l / ( « + i ) nisbat shaklida suyultirish darajasi 
k o ‘ rsatiladi, bunday qilganda n am u n a t o ‘ g ‘ ri olin ga n ligin i 
tekshirish qulay boMadi. M asalan, agar K B T , (1:100) shaklli 
belgi q o ‘ yilgan boMsa, bu belgi tarkibida I qism oqova suv va 99 
qism suyultiruvchi toza distillangan suvdan iborat besh .sutkalik 
KBTni k o‘ rsatadi.
Suyultirish uchun distillangan suv ishlatiladi, bunda suvga 
fosfatli va am m oniyli tuzlar, temir (III) xlorid, kalsiy xlorid va 
magniy sulfat q o ‘ shiladi. Bu tuzlarning yigMndisi barqaror bufcr 
sistemani tashkil qiladi. Bu sistem adagi pH qiym ati istagan 
inkubatsiya davom ida va eritm adan CO^ chiqishi bilan ham 
o ‘ zgarmaydi. Fosfatli va am m oniyli tuzlar bufcr muhit hosil 
qilishdan tashqari, agar tarkibida bu elementlar y o ‘ q boMgan 
ishlab chiqarish suvlari yoki tabiiy suvlar analiz qilinadigan 
boMsa, fosfatli va ammoniyli luzlar ovqat elementlari sifatida 
ham xizm at qiladi.
Suyultiruvchi suvning m uhim qism i (elem en ii) bakterinl 
xam irturush (a ch itq i) deb ataladigan m oddadir. Bakterinl

---

xamirturush deganda tekshirilayotgan suvdagi organik moddalarni 
yemirishgaqobil b o ‘ lgan bakteriyalar urug‘ i yoki bakterial urug'lar 
aralashmasini tu sh u n m oq kerak. Agar shahar suvlari analiz 
qilinadigan boMsa, unga bakterial xamirturush solish kerak emas, 
chunki shahar suviarida har doim , q o‘shimcha moddalar hisobiga 
rivojianadigan saprofitlar k o ‘ p miqdorda uchraydi. Kimyoviy toza 
moddalar ishlab chiqarish jarayonining oqova suvlari yoki tabiiy 
va k o ‘ p tozalangan o q o v a suvlar analiz qilinadigan b o ls a , suvni 
sun’ iy usulda „iilosla m oq “ zarur. Odatda, “ ifloslovchi suv“ sifatida 
birmuncha tozalangan xonaki suvdan (ya’ ni, 1 litrida 0,5— 1 mg 
iflos moddalar boMgan oq ov a suvdan) foydalaniladi. Xamirturush 
suv bilan birga q o ‘ shilgan iflos moddalarni oksidiash uchun sarf 
boMadigan k islorod m iq dori umumiy sarflanadigan kislorod 
miqdoridan ayirib tashlanadi, binobarin, q o ‘ shimcha suvdan kelib 
chiqqan iflos m oddalarni oksidiash uchun sarflanadigan kislorod 
m iqdori tekshirilayotgan suvning KBT qiymatiga kirmaydi.
Suyultiruvchi suvning yana bir elementi sifatida nitrifikatsiya 
jarayonining ingibitori ishtirok etadi. Nitrifikatsiya (ya’ ni ammiak 
azotini oksidiash) uchun sarflanadigan kislorod miqdori KBT 
qiymatiga kiritilmaydi. Lekin tarkibida С boMgan moddalarning 
konsentratsiyasi kichikligi bilan tavsiflanadigan, kam darajada 
ifloslangan oqova suvlarni analiz qilishda, inkubatsiya davrining 5- 
sutkasi oxirida bu iflos m oddalar batamom sarflanib kelib, shisha 
idish ichida avtotrof mikroflora tomonidan amalga oshiriladigan N — 
oksidlanish jarayonlari sodir boMadi. Yuqorida aytib oMilganidck, 
tarkibida azot boMgan moddalarni oksidiash uchun ko‘ p miqdorda 
kislorod sarflanadi, Ickin tarkibida S boMgan ifios moddalarning 
konsentratsiyasi kichikligi sababli ularni oksidiash uchun kislorod 
kam sarflanadi. Shu sababdan nitrifikatsiya tufayli kislorod 
sarllashni hisoblashda katta xatoga yoM q o ‘ yilishi mumkin. Bu 
xatodan qutilish uchun inkubatsion shisha idishga mikrofioraning 
S — oksidlanishiga qarshi turadigan, mikroflora (N i trosomonas 
va Nitrobacter)larning N oksidlanishini ingibirlaydigan moddalar 
q o ‘ shiladi. Ingibitoriar sifatida mctilen-zangori, tiokarbamid va 
boshqa moddalar ishlatiladi. Lekin N — oksidlanish ingibitorlari 
d oim o S — oksidlanish jarayonlarini susaytiruvchi vosita sifatida

---

ta’ sir etadi. Bu hodisalarning 
oqibati tarzida sinalayotgan 
m odda uchun topilgan K BT 
qiymati uning haqiqiy qiyma- 
tidan kichik boMadi, chunki 
inkubatsion sliisha idishlarda C — 
oksidlanishiga o lib boruvchi 
bakteriyalar kuchsiz rivojlanadi. 
Shu sababdan k o‘ pincha tajri- 
baiami ingibitor kiritmay amalga 
oshiriladi, faqat KBTning vaqt 
bo'yicha o ‘ zgarish dinamikasini 
o ‘ rganish asosida, grafikdan 
foydalanib zaruriy K BT qiymati 
hisoblab topiladi (1 8 - rasm).