Ma`deniyat taniw uzb

Amaliy bezak san`ati. 20 - asrning 20-yillaridan keyin o`zbek bezak san`ati qo`shni xalqlar 
san`ati bilan bir oqimda rivojlandi. G`oyaviy-badiiy jihatdan bu davr tushkunlik an`analarini engib 
o`tish, o`tmishning yaxshi an`analariga tayangan xolda yangi taraqqiyot yo`llarini izlash davri 
bo`ldi.
1920-30 yillarda O`zbekistonda maxalliy badiiy san`at vujudga keldi. Badiiy 
hunarmandchilikning ko`plab sohalari (ipakchilik, kashtachilik, zardo`zlik va boshqalar) tiklandi. 
30 - yillarning o`rtalarida amaliy bezak san`atining sanoat taraqqiyoti boshlandi. Badiiy san`atning 
dastlabki korxonasi – Toshkent to`qimachilik kombinati ishga tushdi (1934), chitga gul bosishning 
yangi tarmog`i yuzaga keldi. 
Ikkinchi jahon urushi yillarida to`qimachilik va kulollik taraqqiy etdi. Marg`ilon shoyi 
to`qish kombinati ishga tushdi (1943-47). Xalq ustalari Usta Shirin Murodov, Mahmud Usmonov, 
Abdulla Boltaev va b. binolarni bezashda faol qatnashib, milliy ganchkorlik, naqqoshlik va yog`och 
o`ymakorligining noyob namunalarini yaratdi. 
Buyumlarida an`anaviy va zamonaviylik uyg`unlashgan zargarlik sanoati vujudga keldi 
(Toshkent zargarlik zavodi, 1963). Chinni sanoati yaratildi. Respublikada birinchi chinni zavodi 
1953 yilda ochildi. 
1960-70 yillardan boshlab O`zbekistonda amaliy bezak san`atining noan`anaviy shakllari 
yuzaga keldi. Badiiy mato, an`anaviy bo`lmagan chinni, shisha, kulollik, zargarlik buyumlari 
ko`rgazmalarda namoyish etildi. 
1970-yillarda badiiy shishasozlik noan`anaviy amaliy bezak san`atining gobelen, batik kabi 
turlari ham 70 - 80 yillarda paydo bo`ldi. Kashtachilik, gilamchilik, kigizchilik, naqqoshlik 
bo`yicha ustalar kasabachilik guruhiga birlashgan. 1978 yilda Rassomlar uyushmasi qoshida 
tuzilgan «Usto» birlashmasi mohir xalq ustalarini birlashtirgan. Bu uyushma tizimida ustaxona 
ochilib, Ch.Ahmarov boshchiligida qadimgi san`at turlaridan bo`yama naqshli buyumlar tayyorlash 
yo`lga qo`yildi. 
Bu davrda ma`muriy - buyruqbozlik tizimining qattiq tazyiqlariga qaramasdan 
qo`shiqchilik - musiqiy san`at ham rivoj topdi. 1928 yili Samarqandda O`zbekiston xalqlari 
musiqiy madaniyatini o`rganish bo`yicha maxsus ilmiy - tadqiqot instituti barpo etildi. Bu yillarda 
ijodkorlarimiz tomonidan «O`zbeklar musiqasi» va «Farg`ona, Buxoro va Xiva qo`shiqlari»
nomli turkum tadqiqotlar yaratildi. 
20-30-yillarda musiqa ta`limi, ijrochiligi va ilmida ma`lum o`zgarishlar sodir bo`ldi. 
Toshkentda Turkiston xalq konservatoriyasi (1918), musiqa texnikumi (1924,1936 yildan musiqa 
bilim yurti), davlat konservatoriyasi (1936), ilk o`rta maxsus (1927, keyinchalik R.Glier nomidagi) 
va boshlang`ich musiqa maktablari kabi evropa tizimidagi muassasalar ochilgan. Samarqanddagi 
O`zbekiston musiqa va xoreografiya instituti (1928) ham o`quv, ham ilmiy dargoh bo`lgan. 
Bu davrda o`zbek ijrochilari chet el gastrollarida bo`lishgan: Tamaraxonim va 
M.Qoriyoqubovlar Parij va Berlin(1925), Tamaraxonim, Usta Olim Komilov, To`xtasin Jalilov va 
Abduqodir Ismoilovlar London (1935)da katta muvaffaqiyat qozonishgan. O`zbek davlat 
filarmoniyasining tashkil etilishi (1936) ijrochilik san`atining ma`lum darajada tizimlanishiga asos 
bo`ldi. 

---

117 
1958 y. O`zdavestrada tarkibida, 1963 yilda esa O`zteleradio qoshida estrada orkestrlari 
tashkil etilganidan so`ng estrada qo`shiqchiligi jadallashdi. 
1960-80-yillarda an`anaviy mumtoz musiqa ijodining badiiy madaniyatdagi mavzu qayta 
tiklanib, ko`tarildi. I. Rajabovning milliy musiqa merosiga bag`ishlangan «Maqomlar masalasiga 
doir» (1963) ilk yirik tadqiqoti chop etildi. Buxoro Shashmaqomi (Yu.Rajabiy, 1966-75), Xorazm 
maqomlari (M.Yusupov, 1980-87)ning yangi turli nashrlari e`lon qilindi. Maqom ijrochiligi 
bo`yicha xonanda va sozandalarning respublika tanlovlari (1983 yilda) o`tkazildi. 
1970 - yillarda shahar, rayon va qishloq madaniyat uylarida fol`klor – etnografik ansambllar 
faoliyat ko`rsata boshladi. 1980 yillardan fol`klor – etnografik ansambllari, baxshi- shoirlar va
ko`rik-tanlovlarining o`tkazilishi o`zbek xalq musiqa ijodining targ`iboti, tiklanishi, yangi sharoitda 
rivoji uchun katta ahamiyat kasb etdi.
O`zbek milliy san`ati rivojida kino san`atining o`rni va ahamiyati ham juda katta. Sovet 
mustabid tuzumi kinoning mafkuraviy kurashdagi o`rnini yaxshi tasavvur etardi. Shuning uchun 
ham sovet hukumati kino rivoji uchun mablag`ni ayamadi.
Kommunistik partiya va davlat tomonidan kino san`ati omma orasida g`oyaviy - siyosiy 
tarbiya va mafkura targ`iboti uchun zarur muhim vosita deb qaraldi.
Bu davrda ommaviy axborot vositalarining kuchli tarmog`i sifatida radio, radioeshittirishga 
ham muhim e`tibor qaratildi. Sovet xukumati kommunistik dunyoqarashni shakllantirish, 
kommunizm g`oyalarini targ`ib etish, ilmiy, siyosiy-mafkuraviy bilimlarni tarqatishda radiodan 
unumli foydalandi. O`zbekistonda birinchi keng tarmoqli radiostantsiya 1927 yil 11 fevralda 
Toshkentda faoliyat ko`rsata boshlagan edi.
Xulosa o`rnida shuni ta`kidlash lozimki mustabid tuzum davrda milliy madaniyatimiz 
zaiflashib, qadriyatlar, an`analar va milliy bayramlarimiz unutila bordi. 
Har bir xalqning asrlar davomida vujudga kelgan o`ziga xos madaniyati, nodir qadriyatlari, 
an`anasi, urf-odatlari mavjud.
Lekin bu davrda tarixan ildiz otgan milliy qadriyatlarimiz oyoq osti qilinib, yot firqa 
mafkurasi va uning “dohiy”lari esa ulug`landi. Mustabid sho`ro hukumatining milliy 
madaniyatimizga, qadriyatlarimizga qarshi kurashi «Qizil imperiya»ning parchalanishi davrigacha 
davom etdi. 
Mustabid sho`ro tuzumi davrida (20-30-yillar) “din-afyun” degan shior bayroq qilib olinib 
barcha dinlar, jumladan Islom dini, u yaratgan bebaho madaniy obidalar, diniy qadriyatlar inkor 
etildi. Islom madaniyatining zamonaviy ilm-fan taraqqiyotiga qo`shgan hissasi tan olinmadi. 
Odamlarni go`yo diniy sarqitlardan xalos qilish va dahriylik ruhida tarbiyalash maqsadida tashkil 
qilingan “xudosizlar jamiyati”ning minglab faollari milliy urf-odatlarimiz, udum va 
marosimlarimizga qarshi tashviqotni avj oldirdilar. 
Yangi «madaniy hayot»ga «sovet turmush tarzi»ga tezroq ko`niktirish uchun ko`p asrlik 
tarix - ma`naviy merosimiz bitilgan alifbo ham shosha-pisha o`zgartirildi va o`zgartirilib turildi. 
Arab alifbosida asarlar “diniy” deb turli yo`llar bilan yo`q qilishga harakat qilindi. Hatto 
“hujumkor ateizm” shiori ostida muqaddas madaniy merosimiz-betakror tarixiy yodgorliklar, 
obidalar qarovsiz qoldi, ko`plab masjid va madrasalar vayron qilindi.
Sovet mustabid tuzumi sharoitida madaniyatda siyosiy badiiylik o`rniga ustuvorlik 
o`rnatildi. Badiiy jamoalar, madaniyat maskanlari, ijodiy uyushmalarning mehnat faoliyati faqat bir 
narsaga, sovet voqeligini madh etish, uning dunyoda eng nufuzli va adolatli tuzum ekanligini 
isbotlashga qaratildi.
Bu davrda ham turli mafkuraviy tazyiqlarga qaramasdan o`zbek milliy madaniyatida 
umumiy rivojlanish bo`ldi. Ammo, juda katta intellektual salohiyatga, buyuk madaniy merosga ega 
bo`lgan o`zbek xalqi bundan ham ko`ra ko`proq yutuqlarga erishishi mumkin edi. Uzoq yillar 
davomida madaniyatga sinfiylik, g`oyaviylik, partiyaviylik asosida munosabatda bo`lish milliy 
madaniyatimizga juda katta salbiy ta`sir ko`rsatdi.