Magmatik konlarning hosil bo‘lish jarayonlari

Pegmatitlar (yunoncha pegmatos – bog‘lanish, aloqa) – otqindi, aksari er tomir nordon tog‘ jinslari. Pegmatitlar tarkibidagi ortoklaz va kvarslar o‘ziga xos o‘sishga ega, agar bu o‘simtalar juda ham ingichka bo‘lsa ular mikropegmatit deb ataladi.
Pegmatitlar pnevmatolit bosqichida qoldiq magmalardan hosil bo‘ladi, ular magma temperaturasi pasayganda gaz va bug‘simon moddalar bilan to‘yinadi.
“Pegmatit” terminini dastlab fransuz olimi R.J.Ayui (1801) xozirgi yozma granit, grafikali pegmatit yoki yaxudiy toshini belgilash uchun kiritgan.
Magmatik jarayonning oxirgi etaplarida uchuvchi komponentlarga boy bo‘lgan qoldiq qotishmalarining shakllanishidan hosil bo‘ladigan birikmalar pegmatit deb yuritiladi.
Pegmatitlardan nodir metallar – berilliy, litiy, niobiy, tantal, sirkoniy, qalay; siyrak elementlar – rubidiy, seziy, grafniy; qimmat toshlar – zumrad, sapfir, berill, topaz va ruda emas xom ashyolar – muskovit, dala shpati, kvars, korund kabilar qazib olinadi.
Ko‘pchilik pegmatitlar yuqori temperaturada (A.E.Fersman bo‘yicha 700 – 400^oS oralig‘ida), bir necha 1000 atmosfera bosim ostida va sezilarli chuqurlikda (A.Ginzburg bo‘yicha 2 - 7 km) bo‘lib o‘tadigan magmatik jarayonning mahsulidir.
Pegmatitlar intruziv jinslar bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ulardan o‘lchamlarining kichikligi, shakllarining tomir va uyasimon, ichki tuzilishi, tog‘ jinsi hosil qiluvchi minerallarning kattaligi, uchuvchan birikmali minerallarning bo‘lishligi bilan ajraladi.
Tabiatda eng ko‘p tarqalgan pegmatitlar nordon magmatik jinslar bilan bog‘liq bo‘lib, granit pegmatitlari deb nom olgan. Ishqoriy, asosiy va o‘ta asosiy jins pegmatitlari esa kamdan - kam uchraydi (1 - jadval).
1 - jadval

Struktura	Bosqi ch	Magmatik jins formatsiyasi	Pegmatit tipi	Tarqalish darajasi
	Erta O‘rta Kech	O‘rta asosiy va asosiy plagiogranit Senit granodiorit Granit Kichik intruzivlar	Asosiy Ishkoriy Granit Granit Granit	Juda kam Kam Kam Juda ko‘p tarqalgan Kam
	- - -	Granit Asosiy Ishqoriy	Granit Asosiy Ishqoriy	Kam Kam Keng tarqalgan