Magnit maydanindagi jaqtiliq spektrinin quramalasiwi. Zeeman effekti temasinda jaz

I.Tiykarǵı bólim
Magnit maydan — háreketlenip atırǵan elektr zaryadlarǵa hám magnit momenpish denelerge tásir etetuǵın kúsh maydanı. M. Faradey birinshi ret 1845-jılda pánge kirgizgen. Ol elektr óz-ara tásirinler de, magnit óz-ara tásirinler de birden-bir materiallıq maydan járdeminde ámelge asadı, dep esaplaǵan. Elektromagnit maydandıń klassik teoriyasın J. Maksvell jaratqan (1873). Ózgeriwshi Magnit maydan ózgeriwshi elektr maydan menen ajıralmas baylanısqan. Magnit maydan háreketdegi elektrlanǵan deneler, elektr júzimli ótkeriwshiler hám magnitlanǵan deneler átirapında payda boladı (rayemga q.). Elektr tokı payda etetuǵın Magnit maydan Bio— Savar — Laplas nızamına, Magnit maydan dıń elektr tokına tásiri bolsa Amper nızamına tiykarlanıp anıqlanadı [6].
Magnit maydan mikrodunyo hádiyselerinde, kosmik ob'yektlarda da baqlanadı. Mikrodunyo hádiyselerindegi Magnit maydan, tiykarlanıp, barlıq bóleklerdiń magnit momentke ıyelewligine, háreketleniwshi elektr zaryadına Magnit maydan kórsetetuǵın tásirge baylanıslı. Bular bolsa elementlardaǵı paramagnetizm, diamagnetizm, ferromagnetizm, antiferromagnetizm, magnit rezonans, magnitooptika hádiyseleri, Faradey effekti sıyaqlı hádiyselerdi júzege keltiredi [11].
Háreketleniwshi elektr zaryadı Magnit maydan de tegis aylanba (vint sızıǵı boyınsha ) háreket etedi. Magnit maydandıń ayırım jaylarında elektr zaryadlardıń háreket baǵdarı kerisine ózgeriwi múmkin. Magnit maydandıń bunday jayları magnit aynalar dep ataladı. Magnit maydan tásirinde atom ishindegi elektronlar qosımsha háreket etedi. Atomning nurlanıwı Magnit maydan tásirinde ózgeredi (qarang Zeyeman effekti). Denede tarqalatuǵın jaqtılıqtıń polyarlanıw tegisligi Magnit maydan tásirinde málim múyeshka búriladi (Faradey effekti). Jer, Quyash sıyaqlı kóplegen materiallıq sistemalar Magnit maydan ǵa iye. Quyash daqları kúshli Magnit maydan menen baylanısqan. Quyash daǵı ózgerisler nátiyjesinde Jer Magnit maydandıń kúshli qozǵalańlanıwı — magnit dúbeleyleri ónim boladı. Kosmostı ózlestiriw, yadrolardı sintez qılıw, plazma fizikasi hám basqa tarawlar daǵı pán hám texnika máseleleri Magnit maydan ni úyreniw menen baylanıslı. Magnit maydan, tiykarlanıp, kúsheiz (500 Gs), ortasha (500 Gs den 40 kGs ge shekem ), kúshli (40 kGs den 1 MGs ge shekem ) hám oǵada kúshli (1 MGs den joqarı ) xillarga bólinedi. Kúshsiz hám ortasha Magnit maydannan elektronika, elektrotexnika radiotexnikada, sonıń menen birge, 500 Gs den 40 kGs ge shekem bolǵan Magnit maydannan zaryadlı bólekler tezlatkichlari, vilson kamerası, kóbikli kamera, mass-spektrometr sıyaqlı kurilmalarda paydalanıladı. Kúshli hám oǵada kúshli Magnit maydan, tiykarlanıp, qattıjismlar fizikasida, ferromagnetizm hám antiferromagnetizm ózgesheliklerin úyreniwde, magnitogidrodinamik generator hám basqalarda isletiledi. Kúsheiz hám ortasha Magnit maydan turaqlı magnitlar, elektr magnitlar, oǵada ótkeriwshi magnitlar, solenoidlar (elektr tokı utkazgichi) járdeminde, kúshli Magnit maydan jóneltirilgen portlatish usılında alınadı (aqırǵı usılda mıs truba ishinde aldınan kúshli impulyeli Magnit maydan payda etinadi hám ol kúshli jarılıwdıń radial basımına dus etiledi) [1].