Mahalliy xomashyolar asosida nafis keramika buyumlarini ishlab chiqarish

2. Maxsus keramika materiallari
Ushbu material asosan nozik nazorat qilish jarayoni bilan hosil qilingan va sinterlangan yuqori toza sintetik xom ashyolardan tayyorlanadi va turli ehtiyojlarni qondirish uchun ba'zi maxsus xususiyatlarga ega.
Asosiy komponentlar oksidli keramika, nitridli keramika, metall keramika va boshqalar. Turli xil foydalanishga ko'ra, maxsus keramika materiallarini strukturaviy keramika va funktsional keramikaga bo'lish mumkin.
(1) Strukturaviy keramika
Strukturaviy keramika asosan alumina keramikasi, kremniy nitridili keramika, kremniy karbidli keramika va olti burchakli bor nitridi keramikasini o'z ichiga oladi. Ushbu keramika asosan strukturaviy qismlarni tayyorlash uchun ishlatiladi. mexanik
Sanoatdagi ba'zi muhrlar, podshipniklar, pichoqlar, balli klapanlar, silindrli liniyalar va boshqalar tez-tez ishqalanishga duchor bo'lgan va kiyinish oson bo'lgan qismlardir.
Vaqt o'tishi bilan u buziladi va ilg'or konstruktiv keramika qismlari bu "sinov" ga bardosh bera oladi.
(2) Funktsional keramika
Funktsional keramika dielektrik keramika, optik keramika, magnit keramika va yarim o'tkazgichli keramika. Funktsional keramika - bu elektromagnit maydonda ishlatiladigan keramik materiallar, masalan, integral mikrosxemalar asoslarini yaratish.
panellar, quyosh batareyalari va boshqalar.
3. Nanokeramika
Hozirgi vaqtda ilg'or keramika tanlangan xom ashyo va tayyor donalar jihatidan ham mikron, shuning uchun ular mikronli keramika deb ham ataladi; xom ashyo va tayyor donalar nanometrga yetganda
O'lchovni oshirganda, u keramik materiallarni tayyorlash faniga, keramika va keramika texnologiyasiga keskin o'zgarishlar kiritadi va shu bilan keramika materiallaridan foydalanishning keng doirasini ochadi.
Silikat va qiyin eruvchan nometall materiallar kimyoviy texnologiyasi 3 ta
katta sohadan iborat:


81
-Keramika va oʻtga chidamli materiallar kimyoviy texnologiyasi;
-Shisha va sitallar (shishadan olinadigan mayda kristall strukturali zich va
mustahkam materiallar) kimyoviy texnologiyasi;
-Bogʻlovchi moddalar kimyoviy texnologiyasi.
Keramika va shishalar asosida olingan material va buyumlar nihoyatda xilma
xildir. Ular tashqi koʻrinishi boʻyicha monolit holda olinishi (yigʻma konstruksiya,
gʻisht, chinni-sopol, shisha va sitall buyumlari), turli soha- texnika, qurilish va
xoʻjalikda ishlatilishi, turli uslubda ishlov olgan boʻlishi va qolaversa turli-tuman
kimyoviy tarkibga ega boʻlishi mumkin.
Shunday boʻlishiga qaramay keramika va shisha mahsulotlarining deyarli
asosiy belgilari, ayniqsa ishlatiladigan xomashyo turi, ishlab chiqarish usuli va
texnologik parametrlari jihatidan bir-biriga oʻxshab ketadi. Bunday deyish, albatta,
materiallarni kimyoviy tarkibi, ishlash vositalari va usullari bobida hech qanday
oʻzgarish yoʻq, degan xulosani keltirib chiqarmaydi. Ammo farq koʻproq, ishlab
chiqarilgan materiallarning kimyoviy-mineralogik tarkibi, minerallarning oʻzaro
jipslashishi hamda ularga bogʻlik boʻlgan xossalarga kelib taqaladi. Olingan
modda kimyoviy muhitga beqaror va barqaror, oʻtga nisbatan bardoshli yoki
chidamsiz, xira va shaffof boʻlishi mumkin.
Yangi keramika va yangi shisha mahsulotlarining koʻplab ishlab chiqarilishi,
ularga jahon bozoridagi talabning kun sayin oshib borishi, ishlab chiqarishning
xomashyo bazasini ham kengaytirish zaruriyatini tugʻdirdi. Kaolin, bentonit, dala
shpati, qum, magnezit, oxaktosh, dolomit, soda, potash kabi an’anaviy moddalar
oʻz mavqeini saqlab qolgan holda xomashyo bazasi koʻp sonli tabiiy va sun’iy
birikmalar BeO, Y₂O₃, A1₂0₃, ZnO, SnO,MgO, TiO,, ZrO, Fe₂O₃, ZnS, BaS, CeS,
BeS, CdS, SnO, SiC, TiC, Si₃N₄, ThO₂, TiB₂, ZrB₂, ZnB₂, B₄C, BN, TiN, UO₂,
ThS, UC, WC, US, va hokazolar hisobiga oshdi.
Keramika va shisha texnologiyasi tarkibiga kiruvchi xomashyolarni qidirib
topish va ular asosida yangi texnologiyalar joriy etish va chiqarilayotgan
mahsulotlar sifatini yaxshilash hozirgi kunning dolzarb muammolaridandir[1].
Keramik mahsulotlar, xususan sanitar-texnik buyumlar ishlab chiqarish
texnologiyasi 2 qismdan iborat: 1) keramik mahsulotning tana qismini ishlab
chiqarish; 2) keramik mahsulotning yuza qismini ishlab chiqarish.
Keramik mahsulot tana qismiga gil tuproq, kaolin, dala shpati, kvars qumi
ishlatiladi va quyidagi jadvalda keltirilgan. Jadval-1
Xom ashyo nomi
Kimyoviy tarkibi
Zararli qoʻshimchalar
Gil
Al₂O₃*2SiO₂*2H₂O
*Kvars; TiO2; Fe2O3
Kaolin
Al₂O₃*2SiO₂*2H₂O
Kvars; montmorillonit
Dala shpati (albit)
Na₂O*Al₂O₃*6SiO₂
Kvars; K₂O; MgO; CaO
Dala shpati (ortoklaz)
K₂O*Al₂O₃*6SiO₂
Kvars;Na₂O; CaO; MgO
Nefelin
K₂O*Na₂O*Al₂O₃*6SiO₂
Kvars; CaO; MgO
Aluminiy oksid (glin)
Al₂O₃
Na₂O
Kvars
SiO₂
TiO₂; Fe₂O₃
*gillarda kvars miqdori 35 % gacha boʻlishi mumkin


82
Gil va kaolinlar keramik mahsulotlarni olishda asosiy xomashyolar
hisoblanadi. Ular bir-biridan zarralarining katta-kichikligi, plastikligi va
tarkibidagi Al₂O₃ miqdori bilan farq qiladi. Gillarda kaolinlarga nisbatan Al₂O₃
miqdori ozroq boʻlganligi va zarralari kichikroq boʻlgani uchun plastikligi yuqori
boʻladi. Keramik mahsulotlarda gillar loyning mustahkamligi uchun xizmat qiladi.
Keramik buyumlar tana qismini ishlab chiqarishda dastlab loy tayyorlanadi va
gips qolipga quyiladi. Keramik mahsulot gipsni qalinlik olishi hisobiga tayyor
boʻladi. Aynan shu qalinlikni beradigan xomashyo kaolin hisoblanadi. Uning
zarralari gillarnikidan katta boʻlganligi sabab qalinlik tezroq olinadi[2].
Keramik mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladigan dala shpati 2 xil
boʻladi: kaliyli dala shpati(ortoklaz) va natriyli dala shpati(albit).Kaliyli dala shpati
yoki ortoklaz, K₂O*Al₂O₃*6SiO_{2 ,}oq, sargʻish, kulrang, qizgʻish-jigarrang yoki toʻq
qizil, suyuqlanish harorati 1200 ̊C ga teng.Natriyli dala shpati yoki albit,
Na₂O*Al₂O₃*6SiO₂ , oq rangli, qizil va sariq rangda ham boʻladi, suyuqlanish
harorati 1160-1190 ̊C ga teng.
Fayans keramik buyumlar olish uchun material tarkib Jadval-2
Nomi
Yonish temperaturasi, ̊C
Massa tarkibi, %
Oxakli-shpatli fayans
900-950 dan
1150-1200 gacha
Giltuproq
Kvars qumi
Kaolin
Bo’r
Qadimgi gilsimon
fayanslar (yumshoq)
920-960
Qiyin suyuqlanuvchan
olovbardosh gil
Kvars
Ingliz yumshoq chinnisi
1230 (chiqindi)
1080-1140 (sirli)
Kaolin
Kvars qumi
Dala shpati
Suyak uni (shoxli
hayvonlarning
kuydirilgan suyaklari)
Farfor keramik buyumlar olish uchun massa tarkib Jadval-3
Nomi
Massa tarkibi, %
Klassik qattiq chinni
Kaolin-50
Dala shpati-25
Kvars-25
Klassik yumshoq chinni
Kaolin-42-45
Dala shpati-30-33
Kvars-25
Yumshoq suyak chinni
Kaolin
Suyak uni
Yuqoridagi jadvallardan koʻrinib turibdiki, keramik buyumlar olishda turli
tarkib hamda haroratlar muhim ahamiyat kasb etadi[3].


83
Mahalliy xom ashyolardan dolomit, BaCO₃, suyuq shishani, keramik
mahsulotga aralashtirishni maqsadga muvofiq deb hisoblayman. Albatta ularni
yurtimizdan yetarlicha topishimiz, ishlab chiqarishda keng foydalanishimiz
mumkin.
Dolomitni keramik mahsulotlarni pishirishda pishish haroratini pasaytirish
uchun energiya tejamkor mahsulot sifatida, BaCO₃ ni loy tarkibidan zararli
qoʻshimchalarni kamaytirish maqsadida, suyuq shishadan loyni qovushqoqligini
tushirishda foydalansak boʻladi.
Hozirda keramik moddaga metallarning nano kukunlarini qoʻshish orqali
yuqori mustahkamlikga ega birikmalar, xususan kermetlar olinyapti. Kermetlar -
bu sun’iy kompozit material boʻlib, u keramik modda va metalldan tashkil topgan.
Bu material yuqori haroratda aluminiy oksid, bor karbid, bor nitrid, kremniy
karbid, kremniy nitrid, titan karbid, metall va oksidlarni yuqori erishga chidamlilik
xususiyatiga asoslanib hosil qilinadi. Kermetlar yuqori issiqlikka chidamli, qattiq,
kimyoviy inert, yuqori oʻtkazuvchanlikka va yaxshi issiqlik oʻtkazuvchanlikka ega
boʻlgan material. Misol uchun, radiotexnika sanoatida kermetlarning teng
miqdordagi kremniy va xrom asosidagi materiallari ishlatiladi va bu yoʻnalish