Mahalliy xomashyolar asosida nafis keramika buyumlarini ishlab chiqarish

Silikatlar (lot. silex chaqmoqtosh) — silikat kislotalarning tuzlaridan iborat murakkab moddalar. Kristallar shaklidagi silikatlar tabiiy birikmalar ichida juda koʻp uchraydi. Tabiiy silikatlar ning kimyoviy tarkibi va tuzili shi juda murakkab boʻlganligidan ularni faqat rentgen analizi yordamida oʻrganish mumkin. Silikatlarning struktura nazariyasiga koʻra, barcha kristall shakldagi Silikatlar asosini [SiOJ4~ tarkibli tetraedrlar tashkil qiladi. Tetraedrning markazida Si4+ ioni boʻlib, uni 4 ta kislorod ioni qurshab olgan. Silikatlar tabiatda turli sharoitlarda hosil boʻlishi mumkin. Silikatlar otqindi va metamorfik togʻ jinslarni tashkil etuvchi minerallardir; baʼzi Silikatlar (mas, gillar, seolitlar) nurash natijasida hosil boʻladi. Silikatlarning xossalari ularni tashkil etuvchi tetraedrlarning xiliga, tarkibida suv boryoʻkligiga va boshqa omillarga bogʻliq. Koʻpchilik Silikatlar kimyoviy jixatdan barqaror; ular kislotalar taʼsiriga chidamli. Ularning rangi tarkibidagi kationlar tabiatiga boglik,. Silikatlarning qattiqligi Mos shkalasi boʻyicha 4 dan 7 gacha, zichligi 2—4 g/sm³. Silikatlarda izomorfizm xrdisasi keng tarqalgan; shunga kura, turli Silikatlar oʻzaro izomorf aralashmalar (maye andaluzit, sillimanit, kianit va b) hosil qiladi. Silikatlar tabiatda keng tarqalgan boʻlib, Yer pusti massasining 3/4 qismini tashkil etadi. Barcha maʼlum minerallarning taxminan 1/3 qismi Silikatlardir. Silikatlarning sanoat miqyosidagi ahamiyati katta. Ularning baʼzilari xom ashyo, ruda (nikelning silikatli rudalari, berilliy, litiy Silikatlar va h.k.), baʼzilari nometall foydali qazilma (mas, slyuda, talk, gil, dala shpatlari, asbest) va qurilish materiali (granit, bazalt va boshqalar), qimmatbaho va ziynat toshlari (zumrad, topaz, granat, berill va boshqalar) sifatida ishlatiladi. Silikatlar parchalanishi natijasida kvars (qum) SiO2 hosil boʻladi; alyumosilikatlar parchalanganida esa, kum va kaolin H4Al2Si20 hosil buladi.
Tabiiy Silikatlar bilan bir qatorda sunʼiy Silikatlarning ham ahamiyati juda katta. Tabiatdagi deyarli barcha silikatlar, shuningdek, tabiatda uchramaydigan yoki kam uchraydigan Silikatlar sunʼiy usulda olingan. Sunʼiy Silikatlar tarkibi va tuzilishi jihatdan maʼlum darajada bir xil boʻlganligi uchun ularning xossalarini oʻrganish osonroq. Sunʼiy Silikatlar dan, ayniqsa, shisha, sement, keramika, sir, olovbardosh materiallar va boshqalarning ahamiyati muhim.
Nafis keramika buyumlari Mayda donador tuzilishga ega bo`lgan, zich pishgan va sirti shishasimon sirning yupqa qavati bilan qoplangan buyumlar nafis keramika buyumlari deb ataladi. Hozirgi zamonda keramika buyumlari asosan ishlab chiqarish soxalariga va tavsiyalanishiga ko`ra turli guruxlarga turkumlanadilar. Nafis keramika buyumlari materialning pishish darajasiga qarab 2 ta guruxga bo`linadilar: 1) zich pishgan sopolakka ega buyumlar. 2) g`ovakli, qisman pishgan sopalakka ega buyumlar. Birinchi guruxga kirgan buyumlarning siniqlari chig`anoqsimon yaltiroq bo`lib, suyuqlik va gazlarni o`tkazmaydilar, oq yoki barobar tarzda bo`yalgan bo`lib, chertilganda uzoq vaqt so`nmay turadigan jarangdor tovush chiqaradilar. Ularning suv yutuvchanligi 5 % dan yuqori bo`lmaydi. Ular sirlangan va sirlanmagan bo`lishi mumkin. Ikkinchi guruxga kirgan buyumlar sinig`i mayda donador tuzilishga ega bo`lib, bo`zargan ko`rinishga ega bo`ladi, hamda suyuqlik va gazlarni o`tkazib yuboradi. Ularning suv yutuvchanligi 5% dan ortiq bo`ladi. Bunday buyumlarni chertganda tezda so`nuvchi past tovush chiqadi. Buyumlar yupqa qavatda shaffof bo`lmaydi, ular oq yoki bir tekis bo`yalgan xolda bo`lishi mumkin.Zich pishgan buyumlar tarkibiga chinni, nafis tosh buyumlari va issiqlikka bardosh buyumlar kiradi. G`ovakli qisman pishgan buyumlar qatoriga yarim chinni, fayans va sopol kiradi. Tavsiyalanishi bo`yicha nafis keramika buyumlari xo`jalikda ishlatiladigan va texnika uchun tavsiyalanadigan buyumlarga bo`linadi (19.1-rasm). Texnik keramika buyumlari deb alohida xususiyatga ega bo`lgan, sun`iy ravishda kimyoviy sintez qilish usulida olingan materiallarga aytiladi. Bunday materiallarni ishlab-chiqarish uchun asosan sun`iy xoldagi, kimyoviy toza materiallar ya`ni alyuminiy, magniy, kal`tsiy, tsirkoniy, vannadiy va boshqa elementlarning oksidlari, silikatlar, kislorodsiz birikmalar va boshqalar ishlatiladi. Chinnining turkumlanishi va turlari. Chinni deb, oq rangli, pishgan, yupqa qavatda shaffoflikni yuzaga keltiradigan, suyuqlik va gazlarni o`zidan o`tkazmaydigan hamda tuproq, dala shpati, kvarts qumi va boshqa Alyumosilikatlarning nafis aralashmasi asosida olinadigan materialga aytiladi. Chinni texnik material sifatida yuqori mexanik va elektrik mustahkamlikka, kimyoviy va termik bardoshlikka egadir. Chinni umumiy xolda 2 turga bo`linadi: a) qattiq chinni; b) yumshoq chinni. Nafis keramika buyumlari Xo`jalik uchun nafis keramika buyumlari Texnika uchun tavsiyalanadigan nafis keramika buyumlari Zich g`ovakli Elektrotexnika buyumlari (izolyatorlar, radiodetallar va boshqalar), radioelektronika uchun buyumlar Chinni, nafis tosh buyumlari Yarim chinni, fayans, sopol Uy ro`zg`or buyumlari Umumiy ovqatlanish uchun buyumlar Badiiy bezak buyumlari Ichi bo`sh buyumlar Yassi buyumlar Mayda buyumlar Yirik buyumlar 1-rasm. Nafis keramika buyumlarining turkumlanishi Qattiq chinni 1380-1460oC da pishirilib, uni ng tarkibida kaolinning miqdori ko`p va dala shpatining miqdori kam bo`ladi. Yumshoq chinnining pishirish temperaturasi 1350oC dan past bo`ladi. U ning massasi tarkibida dala shpatining miqdori ko`proq bo`ladi. Yumshoq chinni uchun yuqori darajadagi oqlik va shaffoflik xos bo`lsa, qattiq chinni uchun yuqori ko`rsatkichga ega bo`lgan mexanik mustaxkamlik va issiqlikka bardoshlik xosdir. Qattiq chinnidan asosan kimyoviy sanoat uchun apparat va buyumlar, termopara uchun trubkalar, elektroizolyatsiya materiallari ishlab chiqariladi. Lekin qattiq chinnidan badiiy-bezak buyumlari va chinni servislari ham olinadi. Yumshoq chinni asosan turli tuman xo`jalik va badiiy buyumlar olishda qo`llaniladi. Yumshoq chinni tarkibiga frittali chinni, suyakli chinni, parian chinnisi, yumshoq ko`p kvartsli chinni, yumshoq dala shpatili chinni va boshqalar kiradi. Frittali chinni tarkibiga ishqorga boy shisha frittasi qo`shiladi. Suyakli yumshoq chinni massasining tarkibiga yirik shohli xayvonlar suyagining kuli kiritiladi. Parian chinnisi sirsiz chinni bo`lib, uning tarkibida 80% ga yaqin shisha fazasi bo`ladi. Yumshoq ko`p kvartsli chinni tarkibida shisha fazasining miqdori 73-78% gacha boradi. Yumshoq dala shpatili chinni Zeger chinnisi deyiladi, uning massasi tarkibida dala shpatining miqdori 30-40% ga etadi. Chinnisimon keramikaning maxsus turlari. Asosan korund (-Al2O3), kianit (Al2O3 .SiO2), tal`k (3MgO . 4SiO2 .H2O), tsirkon (ZrO2 .SiO2) va VeO asosida olinadilar. Bunday maxsus turdagi materiallar noyob xususiyatlarga ega bo`lib, ular yangi texnika materiallari, elektr izolyatsiya materiallari, odam organizmi uchun implantant modda sifatida ishlatiladilar. Tsirkoniyli chinni – masca tarkibiga tsirkon yoki tsirkonatlar va ishqo-riy er metallarining tsirkonosilikatlari qo`shiladi. Bunday chinnining mustahkamligi juda yuqori bo`lib, u elektr izolyatsiyalash xususiyatlariga ega bo`ladi. Litiyli chinni - chinni pishirish temperaturasini va termik kengayish koeffitsientini pasaytirish maqsadida massa tarkibiga litiy birikmalari, jumladan spodumen (Li2O .Al2O3 . 4SiO2), petalit (Li2O .Al2O3 . 8SiO2), lepidolit (LiKF2 .Al2O3 .SiO2) qo`shiladi. Berelliyli chinni – berilliyli chinni yadro reaktorlarida, vakuum-zich izolyatorlar sifatida, termopara g`iloflarida, uran, toriylarni suyuqlantirish uchun ishlatiladigan tigellarda qo`laniladi. Fayansning turkumlanishi va turlari. Fayans deb, oq va oqish rangdagi, mayda donador tuzilishga ega bo`lgan va sirlanmagan holda suyuqlik va gazlarni o`zidan o`tkazib yuboradigan materialga aytiladi. Fayansli xo`jalik buyumlarining tashqi ko`rinishini yaxshilash va ularni suv o`tkazmasligini ta`minlash maqsadida ular sirtiga sir tortiladi. Xo`jalik fayansidan tashqari fayansli koshinlar, sanitariya-qurilish buyumlari va boshqa buyumlar ham ishlab chiqariladi. Fayans massalarining turiga qarab fayans 3 turga bo`linadi: 1) tuproqli qadimgi fayans, u asosan tuproqdan va maydalangan kuydirilgan holdagi kremen` yoki kvartsdan olinadi; 2) ohaktoshli yoki yumshoq fayans (o`rta asr fayansi), u tuproq, kuydirilgan kremen` yoki kvarts va mergeldan, hamda bo`rdan tayyorlanadi. 3) dala shpatili yoki qattiq fayans, u tuproq, kremen` yoki kvarts va dala shpatidan hosil qilinadi. Ushbu fayans birinchi bor XYIII asr boshida Germaniyada ishlab chiqarilgan. Birinchi 2 turga kirgan fayans materiallari yumshoq hisoblanib, ularning g`ovakligi anchagina, suv yutuvchanligi 19-22% ga teng. Qattiq fayansning esa g`ovakligi kamroq bo`lib, suv yutuvchanligi 9-12% ni tashkil etadi. Fayans chinnidan o`z massa tarkibida tuproqning miqdori ko`pligi bilan farqlanadi. Xo`jalik chinni-fayans buyumlarining turkumlanishi. Xo`jalik chinni-fayans buyumlari quyidagi belgilariga qarab turkumlanadilar: material tarkibi va ishlab chiqarish texnologiyasiga ko`ra, tavsiya etilishiga ko`ra, shakli va o`lchamlariga ko`ra. Material tarkibi va ishlab chiqarish texnologiyasiga ko`ra buyumlar chinni, yarim chinni, suyakli chinni, fayans va sopol buyumlar kabi turlarga bo`linadilar. Tavsiya etilishga ko`ra buyumlar oshxona, choy ichish, kofe ichish buyumlariga va badiiy-bezak buyumlariga (guldonlar, vazalar, xaykallar va boshqalar) bo`linadilar. Buyumlar shakliga ko`ra ichi bo`sh va yassi buyumlarga bo`linadi. O`lchamlariga ko`ra buyumlar mayda (diametri yoki uzunligi 175 mm gacha va sig`imi 500 sm3 gacha), yirik (diametri yoki uzunligi 175 mm dan 250 mm gacha va sig`imi 500 sm3 dan 1000 sm3 gacha), hamda alohida yirik(diametri yoki uzunligi 259 mm dan katta va sig`imi 1000 sm3 dan yuqori) turlarga bo`linadilar. Chinni va fayans materiallarining tarkibi, tuzilishi va xossalari. Chinni-fayans massalarining tarkibi. An`anaviy qattiq chinni massasining tarkibi quyidagicha: 50% tuproq komponentlari (asosan kaolin), 25% kaliyli dala shpati, 25% kvarts qumi. Bunda uning sirti qiyin suyuqlanadigan dala shpatili sir bilan qoplanadi. Ushbu chinnini kuydirish temperaturasi 1380-1430oC, kuygandan keyin uning suv yutuvchanligi 0,03-0,06% ga teng bo`lib, uning oqligi yuqori darajada, yupqa qatlami yorug`likni o`tkazadi. Yumshoq chinnining turlari ko`p. Dala shpatili yumshoq chinnining tarkibida 50- 45% tuproq komponentlari, 32-38% kaliyli dala shpati va 32-25% kvarts bo`ladi. Ushbu chinni 1300-1320oS da kuydiriladi, u oq bo`lib yorug`likni qattiq chinnidan ko`ra yaxshiroq o`tkazadi, lekin issiqlikka bardoshligi va mustahkamligi kamroq bo`ladi. Yarim chinni – mustahkamligi yuqori lekin qimmatbaho bo`lmagan material bo`lib, u keng miqyosda umumiy ovqatlanish muassasalari uchun idish-anjomlar va sanitariya-texnika buyumlari ishlab chiqarish uchun qo`llaniladi. Yarim chinnining suv yutuvchanligi 0,5-5% ga teng bo`lib, kuydirish temperaturasi 1230-1280oS bo`ladi. Chet el yarim chinni massalarining tarkibida dala shpatining miqdori 36% gacha etadi, tuproq komponentlari esa oz bo`ladi. Fayans massalarining chinnidan farqi, ularning tarkibida tuproqning miqdori 75-85% gacha etadi, kuydirish temperaturasi past bo`ladi (950-969oS), suv yutuvchanligi 19-20 % ga teng bo`lib, mustahkamligi katta bo`lmaydi. 19.1-jadvalda eng namunali chinni-fayans massalarining tarkibi berilgan. Evropa keramika sanoatining ish tajribasi shuni ko`rsatadiki, uch-to`rt xil kaolin va bir necha tuproqlar asosida tuzilgan massalar yaxshi natija-lar beradi. Chunki bu sharoitda xom-ash`yoning minerologik va kimyoviy tarkibidagi o`zgarishlarning ta`siri uncha katta bo`lmaydi. Odatda chinni massalari tarkibiga 3% miqdorida birinchi kuydirish va 5% miqdorida ikkinchi kuydirishda hosil bo`lgan chiqitlar qo`shiladi. Chinni massalarining shixta tarkibini kimyoviy tarkibda ifodalanganda xar bir oksidning miqdori haqida so`z yuritish mumkin. Qoniqarli bo`lgan xo`jalik chinnisining tarkibida (Fe2O3 va TiO2) larning miqdori 0,8% dan oshmasligi, SiO2: Al2O3 nisbati 3 ga yaqin, ishqoriy oksidlarning yig`indisi 4,2% dan oshmasligi lozim. Keyingi yillarda fayans buyumlarining tarkibiga turli sanoat chiqindilari, ko`pincha shisha chiqitlari yoki shlaklar kiritilayapti. 1-jadval Namunali chinni–fayans massalarining tarkibi Massa Tarkibi Kuydirish temperaturasi, oS Tupro q modd asi Kva rts Dal a shp ati Ohak, dolomit , suyak kuli, tal`k Birinchi Ikkinchi Qattiq an`anaviy chinni 50 25 25 850-900 1380- 1430 Elektrotexnika chinnisi 40-50 22- 40 20- 28 1320 Xo`jalik chinnisi 47-52 12- 35 18- 25 900- 1010 1320- 1380 Kimyoviy chinni 60-68 10- 15 17- 30 900- 1040 1410 Yumshoq chinni 25-35 10- 45 30- 55 900- 1010 1200 Yarim chinni 20-55 22- 28 9- 30 1230- 1280 1100- 1120 Nafis tosh buyumlari 50-58 25- 26 17- 25 0,5-2 900- 1040 1120 Dala shpatili fayans 40-60 30- 50 3-8 1230- 1280 1000- 1120 Sopol 35-40 30- 40 - 20-35 950- 1050 880- 1060 Qattiq chinnidan yumshoq chinniga o`tish bilan massalarning kislotalik koeffitsienti ortib boradi. Qattiq chinnida bu ko`rsatkich 1,1 - 1,3 bo`lsa, yumshoq chinnida esa 1,68- 1,75 ga teng. Ko`pincha xo`jalik chinnisi massalarining kislotalik koeffitsienti ularning o`rtasida bo`ladi, uning ortib ketishi chinnining o`tga bo`lgan bardoshligi kamaytirib, uning mo`rtligini oshiradi. Chinni materiallarining tuzilishi va fazalar bo`yicha tarkibi. To`liq va normal xolda pishirilgan chinnining tuzilishi quyidagicha ta`riflanadi: kvarts donachalarining miqdori 8-12% bo`lib, ular yaxshigina yumshab eriy boshlagan, o`lchamlari 12 - 30 mkm, donalari chetida 2 - 3 mkm ga teng bo`lgan erigan xoshiya sifat qavat hosil bo`ladi. Dala shpati donalari erib, o`z kiyofalarini yo`qotadilar, ularda uzunligi 2 dan 6 gacha va eng maksimal tarzda 10-12 mkm ga teng bo`lgan mullitning ignasimon kristallari to`planadilar. Strukturadagi g`ovaklar yopiq bo`lib, dumaloq shaklga ega bo`ladi, diametri 10 mkm ga teng bo`lib, ularning miqdori 5% dan oshmaydi. Birlamchi mullitning kristallari massada barobar taqsimlanadi, ularning o`lchami 2-4 mkm, ba`zida 6 mkm gacha etadi. Shisha - mullit qismning umumiy miqdori 72-78% ga etadi, uning nur sindirish ko`rsatkichi 1,501-1,504 ga teng. Suyakli chinnining tarkibida anortit hamda kal`tsiy ortofosfat ya`ni viklokit hosil bo`ladi, shisha fazasini esa mikroklin vujudga keltiradi. Fayansda degidratlangan tuproq moddasi va kaolin, tuproq va kvarts asosida hosil bo`lgan suyultma yordamida bir-biri bilan qotishib bog`lanib turadi. 2.Chinni va fayans materiallarining asosiy xossalari. Oqlik darajasi. Chinnifayans materiallarining asosiy xususiyatlaridan biri oqligi va shaffoflik darajasidir. Materialdan qaytayotgan nurning tarqalish jadalligini xarakterlab beruvchi fizik xodisa oqlik deb ataladi. Yorug`lik nurining qaytish koeffitsienti ko`zga ko`rinuvchi spektrning ixtiyoriy maydonida bir xil va birga teng bo`lgan yuza oq yuza deb ataladi. Bunda yangi cho`ktirilgan bariy sul`fatining yuzasini 100% li oq yuza deb qabul qilinadi va u chinnining oqligini aniqlovchi fotometr uchun oqlik etaloni sifatida ishlatiladi. Oqlik ham turli tuslarda bo`lishi mumkin. Juda och sariq tusli oq rang chinniga bir oz iliqlik bersa, havo rang tus chinnining oqligiga sovuqlik kiritadi, g`ovaklar yorug`likning tarqalishiga ko`mak beradi, shu sababli fayansning oqligi chinnining oqligidan yuqori bo`ladi (78- 82%). Rang beruvchi oksidlar (Fe2O3 va TiO2) chinni va fayansning oqligini pasaytirib, uning sifatini tushirib yuboradi, TiO2 chinnining to`q ranglar bilan ifloslanishini ko`paytiradi. Shaffoflik darajasi. Chinni-fayans buyumlarining shaffoflik darajasi materialdan o`tib ketgan yorug`lik tezligining unga tushayotgan yorug`lik tezligiga bo`lgan nisbati bilan aniqlanadi. Agar chinnining 13200S da kuydirilgandan keyingi shaffofligi 1,510,390; 1,510,666; 1,550,501 bo`lsa, 1390oS dan keyin u 1,520,590; 1,470,90; 1,550,790 gacha ortadi. Bu ko`rsatkichlarning suratida chinni plastinkasining qalinligi ko`rsatilgan, maxrajida esa shaffoflikning qiymati berilgan. Demak, shaffoflik materialning qalinligiga bog`liq bo`ladi. Chinnining shaffof bo`lishida kvartsning tuzilishi muxim rol o`ynaydi. U shisha fazasida qancha oson eriy olsa, chinnining yorug`lik o`tkazishi shuncha yaxshi bo`ladi. Bunga esa kvartsning maydalanish darajasi ham ta`sir ko`rsatadi. Shaffoflik darajasiga kaolin zarrachalarining maydalanish darajasi ham ta`sir ko`rsatadi. Yirik kristalli kaolin yorug`likni yaxshi o`tkazadigan chinnini vujudga keltiradi. Chinni massasiga shisha fazasining qovushqoqligini pasaytiradigan qo`shimchalarning kiritilishi uning shaffofligini oshiradi. Chinnini yuqori temperaturada uzoq vaqt ushlash uning yorug`lik o`tkazishini pasaytiradi. Chiziqli termik kengayish koeffitsienti. Chinnining t.k.k. temperaturaning oshishi bilan quyidagicha o`zgaradi. Temperaturaning ortishi bilan t.k.k.ning kamayib borishi kvartsning erishi natijasida uning miqdorini kamayib borishi bilan sodir bo`ladi. Kvartsning polimorf o`zgarishlari chinni materialida kuchlanganliklarni vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Mexanik xususiyatlari. Odatda chinni siqilish kuchiga ko`proq bardosh berib, egilish kuchiga chidamsizroqdir. Chinnining mustahkamligiga turli qo`shimchalar ta`sir ko`rsatadi. Ularga chinni siniqlari, ZrO2, BeO, BaO, tal`k va kianit, apatit, MgO, CaO va boshqalar kiradi. Massaning maydalanish darajasi ham mustahkamlikka ma`lum darajada ta`sir ko`rsatadi. Lekin, bunda dala shpatini yirikroq tarzda, kvarts qumini esa maydaroq qilib maydalash lozim, ya`ni dala shpati bilan kvarts donachalarining solishtirma yuzasi 1:3 nisbatda bo`lsa, yaxshi natijalar beradi. Chinnini kuydirish temperaturasini oshishi mustahkamlikka katta ta`sir ko`rsatadi, aksincha g`ovaklikning esa 1% ga oshishi, mustahkamlikni 4% ga kamaytiradi. Chinni tarkibidagi shisha fazasiga kristall fazalarni kiritilganda, uning mustahkamligi oshadi, bunda kristall faza taranglik modulining (E) kattaligi muxim rol uynaydi. Chinnining mustahkamligini oshirishning samarador usullaridan biri uning tarkibiga ipsimon monokristallarni kiritishdir. Masalan, chinni tarkibida 10-20% mullitning ipsimon kristallarining bo`lishi uning mustahkamligini 5 martta va issiqlikka bardoshligini 6 barobar ko`paytiradi. Issiqlikka bardoshligi. Chinnining issiqlikka bardoshligini oshirish uchun uning t.k.k.ni kamaytirish, buyumlar qalinligini katta qilmaslik, buyumlardagi temperatura o`zgarishini pasaytirish, taranglik modulini pasaytirish, issiqlik o`tkazuvchanligini oshirish va mustahkamlikni ko`paytirish lozim. Issiqlikka bardoshlikka sir qatlamining qalinligi ham ta`sir ko`rsatadi, sir qatlamining qalinligi 0,1-1,14 mm bo`lgan xolda, u juda yuqori bo`ladi. Massa tarkibiy qismlarining chinni-fayans massalarining xossalariga bo`lgan ta`siri. Kaolinning ta`siri. Chinni hosil bo`lishida kaolinning roli asosan unga mexanik, termik va kimyoviy mustahkamlik, hamda oqlik berishidir. Degidratlangan kaolin 1150oC atrofida nuqtali tangasimon xolda kristallanadigan birlamchi mullitni hosil qiladi. U 1400oC gacha o`zgarmas xolda saqlanib, keyin sulyutmada erib ketishi mumkin. Bundan tashqari, metakaolinitdan alyuminiy ionlari suyultmaga diffiziyalanib o`tadilar va u erda ularning kontsentratsiyasi osha boshlaydi. Keyin suyultmadan ignasimon tarzda kristallanuvchi mullit hosil bo`lib, u dala shpati suyultmasi tomchisining o`rtasidan o`sa boshlaydi. Bu jarayon 1050oS da boshlanib, 1200-1250oC da tezlashadi. Mullitning hosil bo`lish jarayoniga kaolinning maydalanish darajasi ham ta`sir ko`rsatadi. Mullit qancha ko`p va jadal sur`atda hosil bo`lsa, chinnining barcha xususiyatlari shuncha yuqori bo`ladi. Kvartsning ta`siri. Chinni pishish jarayonida kvartsning bir qismi erib ketadi, bir qismi esa yoriqlar bilan qoplangan, emirilib ketgan zarrachalar va donalar sifatida saqlanib qoladi. Chinnini kuydirish jarayonida 1200oC da kvarts donachalarida darzlar paydo bo`ladi. Kvartsning dala shpati suyulmasida erishi uning qovushqoqligini oshiradi va buyumlarni deformatsiyalanishdan saqlaydi. Kvarts buyumlarga shaffoflikni bag`ishlaydi. Kvartsning maydalanish darajasi oshirilsa, chinnining t.k.k. ortadi, bunda kvarts kristobalitga o`tadi. Eng optimal bo`lib, kvarts donalarining o`lchami 15-30 mkm deb xisoblanadi. Erkin xoldagi kremnezem chinnida struktura kuchlanganliklarini tug`dirish manbai xisoblanadi. Umumiy xolda, kvarts donachalarining asosiy qismi saqlanib qolib, chinni hosil bo`lishida sinch vazifasini o`taydi va buyumlarning deformatsiyalanishidan saqlaydi. 2-jadval Nafis keramika buyumlarining xossalari Dala shpatining ta`siri. Dala shpati va boshqa suyuqlanib ketuvchi komponentlar shisha fazasini hosil qilib, massaning boshqa tarkibiy qismlarini o`zlarida erib ketishi uchun imkoniyat yaratib beradilar va kuydirish jarayonida barcha fazalarni bir yagona bo`lak shaklida ushlab turadilar. Shisha fazasi hosil qilish uchun ortoklaz ko`proq foydalidir, chunki u qovushqoqligi yuqori bo`lgan va kremnezemga boy suyuq fazani vujudga keltiradi. Dala shpati tarkibida natriy va kal`tsiy ionlarining bo`lishi uning suyuqlanish temperaturasini pasaytirib, suyultmaning qovushqoqligini pasaytiradi. Dala shpatini xaddan ortiq darajada maydalab yuborish mumkin emas, eng optimal xolatda 009 sonli elakda 0,3% qoldiq qolishi kerak. 3. Chinni va fayans buyumlarini ishlab chiqarishda xom ashyo materiallari va ularni boyitish Xom-ashyo materiallarining turlari. Xossalar Qattiq chinni Yarim chinni Fayans (dala shpatili) Sopol Tosh keramika Suv yutuvchanlik,% 0-0,04 3-8 9-12 9-12 0,1-9,5 Mexanik mustahkamlik, MPa Egilish kuchiga Siqilish kuchiga 65-114 392-647 38-45 120-300 14,7-9,4 98-197,8 29-49 60-90 10-50 25-500 T.k.k., . 10-6 1oS 4,0-6,5 6 6 5- 6 Kuydirish temperaturasi, oS: Sirsiz buyumlar Sirlangan buyumlar 850-900 1380-1430 1230-1280 1100-1120 1230-1280 1000-1120 950- 1050 880- 1060 900- 1040 1120- 1430 T.k.k., . 10-6 1oS 4,0-6,5 6 6 5-6 Chinni-fayans buyumlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xom ash`yo materiallari umumiy xolda plastik va plastik bo`lmagan turlarga bo`linadilar. Plastik materiallarga tuproq, kaolin va bentonitlar kiradi. Ular suv bilan birikish davrida plastik massani hosil qilib, kuydirishdan keyin tosh kabi mustahkam bo`lib qoladilar. Plastik bo`lmagan materiallarga kvarts qumi, maydalangan kvarts, sirlanmagan va kuydirilgan buyumlarning maydalangan siniqlari, degidratlangan tuproq kiradi. Ushbu materiallar plastik massani yovg`onlashtirib, buyumlarni quritish va kuydirish vaqtidagi qisqarishini cheklaydi. Suyuqlanib ketadigan materiallar qatoriga kuydirish temperaturasi sharoitida suyultma hosil kilib, massaning boshqa komponentlari bilan birikib, mustaxkamligi yuqori bo`lgan materialni hosil bo`lishiga olib keluvchi silikatlarni vujudga keltiruvchi moddalarga aytiladi. Suyuqlanib ketadigan materiallar ham massani shakllash davrida yovg`onlashtiradi. Ularga dala shpatlari (al`bit, ortoklaz, anortit), kvarts-dala shpatili xom-ash`yo, pegmatitlar, sienitlar va boshqalar kiradi. Sir ishlab chiqarish uchun xom-ash`yo sifatida dala shpatlari, kvarts, pegmatit, tal`k, vollastonit, dolomit, kaolin, sirlangan buyumlarning siniqlari, rux oksidi, borat rudasi, strontsiy karbonat, texnik bura, bor kislotasi, qizdirilgan soda, natriy sul`fat, magnezit, oxak va boshqalar ishlatiladi. Tuproqli materiallar, ularning xossalari. Tuproq va kaolinlar – tabiiy polimineral materiallar hisoblanib, ular alyumosilikatli tog` jinslari bo`lmish dala shpatlari, pegmatitlar, granitlarni shamol ta`sirida emirilishi natijasida hosil bo`lganlar. Tog` jinslarining emirilishi (suv, shamol, muzliklarning ta`siri) fizik, (qizdirish, sovitish ta`sirida) kimyoviy (namlik, kislorod, karbonat angdrit hamda havo va suvda bo`ladigan boshqa gazlar ta`sirida) va bakteriologik (organik aralashmalarning chirishi) jarayonlar asosida sodir bo`ladi. Dala shpatili tog` jinslarining emirilib, kaolinit hosil kilish jarayonini quyidagi sxema yordamida ifodalash mumkin: K2O . Al2O3 . 6SiO2  CO2  2H2O  Al2O3 . 2SiO2 . 2H2O  K2CO3  4SiO2 Dala shpati (ortoklaz) Kaolinit tuz kvarts Asosiy tuproq minerallariga quyidagilar kiradi: Al2O3 . 2SiO2 . 2H2O – kaolinit (Ca, Mg)O Al2O3 . 4-5SiO2 .XH2O- montmorillonit K2O MgO 4Al2O3 . 7SiO2 . 2H2O- gidroslyuda (illit). Barcha tuproq minerallari 4 sinfga bo`linadilar: kaolinlar, tuproqlar, suxarlar va slanetsli tuproqlar hamda tuproqli slanetslar. Kaolin deb, - asosan kaolinit va kaolinit guruxiga kiruvchi nakrit, dikkit va galluazit hamda oz miqdorda boshqa minerallarning aralashmasidan hosil bo`lgan tuproq jinsiga aytiladi. Kaolinlar yaqqol kristallangan tuzilishga egadir. Tuproqlar – kaolinga qaraganda ularning minerologik va kimyoviy tarkibi bir xil bo`lmaydi. Ularda aralashma sifatida kvarts donalari, dala shpati, slyudalar, temir va marganets oksidi va gidroksidi, oxaktosh va gips qo`shimchalari, organik qo`shimchalar va boshqalar bo`ladi. Hosil bo`lish sharoitiga qarab tuproq minerallari birlamchi va ikkilamchi bo`ladilar. Agar emirilayotgan materiallarning hosilalari o`z joylarida qolsalarda, ulardan faqat suvda eriydigan tarkibiy qismlar yuvilib ketsa, unda birlamchi tuproq konlari hosil bo`ladi, ularga kaolin konlari kiradi. Agar emirilayotgan jinslarning hosilalarini yomg`ir, qor suvlari, muzliklar va shamol boshqa joyga ko`chirib o`tsa, unda ikkilamchi tuproq konlari vujudga keladi. Tarkibida kvarts qumining miqdori ko`p bo`lgan tuproqlar suglinkalar deb ataladi. Agar tuproq tarkibida oxaktosh, dolomit va gipsning miqdori yuqori bo`lsa, unda tuproq mergel` deb ataladi. Tuproq minerallari, kvarts, dala shpati va oxaktoshning mayda dipspers xoldagi aralashmasi less deb ataladi. Mineralogik tarkibiga ko`ra tuproqlar monomineral va polimineral bo`ladilar. Kaolin tuproqlari asosan kaolinit guruxiga kiruvchi minerallardan va qo`shimcha ravishda kvarts, dala shpati, beydellitdan tashkil topadilar. Tuproqlarning kimyoviy tarkibi turlicha bo`ladi, tarkibida albatta Al2O3, SiO2 va H2O hamda qo`shimcha ravishda Fe,Ca, Mg, Ti, K, Na birikmalari bo`ladi. Bulardan tashqari tuproq tarkibida organik birikmalar ham bo`ladi. Tuproq tarkibida Al2O3 ning miqdori ko`p bo`lsa, u o`tga chidamli bo`ladi, agar Na2O va K2Oning miqdori ko`p bo`lib, Al2O3 ning miqdori past bo`lsa, tuproq oson suyuqlanuvchan bo`ladi. Tuproq tarkibidagi temir birikmalari uning o`tga chidamliligini pasaytirib, unga oqish-krem rangdan qizil-olcha rangigacha tus beradi. Bu esa nafis keramika buyumlari uchun noxushliklar keltiradi. Tuproq tarkibida 0,5% dan ortiq ishqoriy metallarning sul`fatlari va karbonatli tuzlarning bo`lishi hamda 1-2,5% miqdorda ishqoriy-er metallarining sul`fat va karbonatlarining mavjudligi, uning barcha xususiyatlariga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Tuproqning granulometrik tarkibi uning texnologik xossalariga katta ta`sir ko`rsatadi. Tuproq zarrachalari kolloid yoki psevdokolloid xolatda bo`lib, ular yuqori dispers (1-0,01 mkm) kristallardan tuzilgan bo`ladilar. Tuproq minerallarining quyidagi xususiyatlari mavjud: Plastiklik- tuproq materiallarining suv bilan birikkanda tashqi kuch ostida ixtiyoriy shaklni egallashga qodir bo`lgan hamirsimon massani yorilish va darzlarsiz hosil qila olish va tashqi kuchni olib tashlanganda shu shaklni saqlab qolish qobiliyatiga aytiladi. Plastikligi bo`yicha tuproqlar 5 ta guruxga bo`linadi: yuqori plastik, o`rta plastik, mo``tadil plastik, kam plastik va plastik emas. Ularning plastiklik sonlari massani oqish va uvalanish xolatidagi namliklari farqi asosida topilib, 25 dan ortiq, 25-15, 15-7, 7 dan kam kattaliklarga ega bo`ladi. Plastik bo`lmagan modda plastik hamirni hosil qila olmaydi. Bog`lanish qobiliyati – bu tuproqga plastik bo`lmagan materiallarni ya`ni qum, shamot va boshqalarni kiritilganda plastiklik qobiliyatini saqlab qolish xususiyatidir. Tuproqlarning suyulishi – tuproqlarning mumkin qadar kam miqdorda suv bilan aralashib, kerakli oquvchanlikni egallash xususiyati. Bu xususiyat tuproq suspenziyasi tarkibiga elektrolit qo`shish bilan hosil qilinadi. O`tga chidamlilik – tuproqni suyuqlanmay yuqori temperatura ta`siriga bardosh berishidir. O`tga chidamlilikka tuproqning kimyoviy-mineralogik tarkibi ta`sir ko`rsatadi. Pishish –tuproqning yuqori temperatura ta`sirida suv yutuvchanligi 5% dan kichik bo`lgan toshsimon materialga aylanishidir. Havoda qisqarish – buyumlarning quritish jarayonida ulardan namlikni chiqib ketishi va zarrachalarning yaqinlashishi sababli chiziqli o`lchamlarining kamayishidir. Olovdagi qisqarish – kuydirish jarayonida buyumlar chiziqli o`lchamlarining kiskarishi. Tuproqlarning asosiy konlari. Chinni-fayans sanoati uchun ishlatiladigan kaolin tuproklari kuyidagi konlarda joylashgan: Prosyanov – Ukraina, Gluxovets – Ukraina, Alekseevsk – Kozog`iston, Kishtim – Rossiya. Tuproklarning konlari: Drujkovsk – Ukraina, Troshkovsk – Rossiya. Bentonit tuproqlarining konlari – OglanlinTurkmaniston, Pijevsk – Ukraina. O`zbekistonda Angren kaolinlari mavjud, lekin ularning kimyoviy va minerologik tarkibi chinni-fayans buyumlari olish uchun qo`yilgan talablarga javob bermaydi. Shu sababdan, yaqinda Angren kaolinlarini boyitish bo`yicha nemis mutaxassislari bilan birgalikda “Kaolin” nomli qo`shma korxona ishga tushdi. Suyuqlanib ketadigan materiallar. Bunday materiallar sifatida dala shpati, pegmatit, perlit, dolomit, tal`k, nefelin sienit, spodumen va boshqa materiallar, minerallar va jinslar ishlatiladi. Ularning massa tarkibida yuqori temperatura sharoitida o`zini tutishi bir xil emas. Masalan, dala shpati, pematit va boshqalar suyuqlanib ketgach shisha fazasini hosil qilsalar, boshqalari ya`ni dolomit va tal`k, kvarts, tuproq va boshqalar bilan birga suyultma hosil qiladilar. Suyuqlanib ketadigan materiallar massa tarkibiga 5- 30% gacha miqdorda kuydirish temperaturasini pasaytirish maqsadida qo`shiladi. Dala shpatlari kaliy, natriy va kal`tsiylarning alyumosilikatlari bo`lib, tabiatda ortoklaz yoki mikroklin K2O Al2O3 6SiO2, al`bit Na2O Al2O3 6SiO2, anortit CaO Al2O3 2SiO2 sifatida tarqalganlar. Chinni-fayans sanoati uchun eng sifatli bo`lib, kaliy- natriyli dala shpatlari xisoblanadi, yana ularda ortoklazning miqdori ko`proq bo`lishi kerak. Dala shpatlari tarkibida noxush aralashma sifatida slyuda va temir oksidi bo`ladi. Dala shpatlarining toza turlari kamyob bo`lgani uchun ularning o`rniga pegmatitlar, plagioklazlar (al`bit va anortitning izomorf aralashmasi), perlitlar, nefelin sienit ishlatiladi. Pegmatit – kvarts kristallari bilan qo`shilib ketgan dala shpati. Ularda 30-35% kvarts va 65-70% dala shpati bo`ladi. Nefelin sienit – tog` jinsi bo`lib, uning tarkibiga nefelin mineralidan (K2O3 . Na2O . 2Al2O3 . 9SiO2) tashqari mikroklin, al`bit, slyuda, magnetit va boshqalar kiradi. Perlit – shishasimon vulqon jinsi bo`lib, u kvarts, dala shpati va boshqa minerallarning aralashmasidan iboratdir. Yovg`onlashtiruvchi materiallar. Massaga yovg`onlashtiruvchi materiallarni kiritish bilan chinni-fayans massalarining va shlikerlarning texnologik xususiyatlari boshqariladi. Ular massaning plastikligini kamaytirib, buyumlarni quritish va kuydirishdagi qisqarishini kamaytiradi va ularning deformatsiyalanishidan saqlaydi. Yovg`onlashtiruvchi materiallar sifatida maydalangan tomirsimon kvarts, kvarts qumi, kaolinni boyitishdan hosil bo`lgan kvarts chiqindilari, shamot va degidratlangan tuproq ishlatiladi. Shamot – bu kuydirilgan sirsiz buyumlarning maydalangani yoki tuproq va kaolinni 800oC dan yuqori temperaturada kuydirish natijasida hosil bo`lgan keramik materialdir. Tuproqni 700-750oCS da kuydirib, uni degidratlantiriladi. Massa tarkibida yovg`onlashtiruvchi materiallarning miqdori 40% gacha boradi. Bunday materiallar sifatida kaolinlashgan kvartsitlar yoki Gusev toshlari (chinni toshlari) ham ishlatiladi. Ular 50% miqdorida massaga kiritilsa, qisman dala shpatini, kaolinni, kvartsni va kvarts qumini o`rnini bosib, chinnining shaffofligini va oqligini oshiradi. Xom-ashyo materiallarini boyitish. Chinni-fayans buyumlari olishda ishlatiladigan kaolin, tuproq, dala shpati va kvartslar o`z tabiatlari bo`yicha polimineral bo`lib, ularning tarkibida turli xildagi minerallarning aralashmasi bo`ladi. Shu sababdan, xom-ash`yoga avvaldan ishlov berib olmasdan turib, uni ishlab chiqarishda to`g`ri qo`llab bo`lmaydi. Tabiiy xom-ash`yoga uning tarkibidan mineral aralashmalarini chiqarib tashlash va undagi asosiy foydali mineral miqdorini oshirish maqsadida ishlov berish boyitish deb ataladi. Boyitish jarayonida mineralning ajralishi va bo`linishi ro`y beradi, bunda ajralib chiqqan xar bir mineral o`zicha sof xolda sanoatda ishlatilishi mumkin. Ba`zi xollarda boyitish jarayonida xom-ash`yoning sifati va xossalarini pasaytiruvchi noxush aralashmalar yo`qotiladi. Foydali aralashmalar ya`ni ajratib olinganidan so`ng keramika sanoatida ishlatiladigan aralashmalar qatoriga kvarts, slyuda va granitlar kiradi. Noxush aralashmalar qatoriga temir, titan va oltingugurt birikmalari kiradi. Boyitish jarayonining asosida fizik-kimyoviy, kimyoviy va fizik jarayonlar yotadi, ularga koagulyatsiya, peptizatsiya, suvli va havoli separatsiya, flotatsiya, elektromagnit va magnit separatsiya va boshqalar kiradi. Mineral xom-ash`yo materiallarini boyitish quyidagi bosqichlarni o`z ichiga oladi:  mineral zarrachalarini hosil qilib olish;  zarrachalarni ajratishga tayyorlash;  turli minerallar xossalarining gradientini yaratish;  boyitish mahsulotlarini ajratib olish. Mineral zarrachalarini hosil qilib olish dezintegratsiya, yiriklik bo`yicha turkumlash hamda mayda zarrachalarni selektiv ravishda agregatlash yordamida amalga oshiriladi. Zarrachalarni ajratishga tayyorlash kimyoviy reagentlar bilan ishlovni, yuvishni, yuzani elektr zaryadlashni, termik ishlovni, kimyoviy ajratishni yoki erigan shaklga o`tkazishni o`z ichiga oladi. Xossalar gradientini yaratish suyuqlik, gaz va boshqalar hosil qilish yordamida fazalar va fazalar aro chegara, kuch maydonini berish, xarakatlanishning turli tezliklarini qo`llash, mujassamlangan usullar yordamida bajariladi. Boyitish mahsulotni ajratib olish jarayonining uzluksizligini saqlagan xolda jinsning boyigan qismiga kerakli tozalikni berishni ta`min etishi lozim. Boyitila olish darajasi – bu asosiy foydali mahsulotdan aralashmalarni ajratib olib tashlash samarasidir. Materialni boyitish texnologiyasini yaratishda muxim rol o`ynaydigan fizik xossalar qatoriga mineralning qattiqligi va mo`rtligi, elektrik va magnit xususiyatlari, minerallarning zichligi va tabiiy dispersligi, gidrofilligi, gidrofobligi kiraladi. Boyitishning asosiy usullari quyidagilardir: 1. gravitatsiya usuli; 2. flotatsiya usuli; 3. magnit va elektroseparatsiya usuli; 4. kimyoviy usul; 5. mujassamlangan usul. Tuproq minerallarini boyitish. Odatda, birlamchi kaolin tuproqlarining tarkibida kaolinitning miqdori 45% dan oshmaydi, shu sababdan kaolinlar boyitilmasdan turib nafis keramika massalarida ishlatilmaydilar. Boyitilgan kaolinda asosiy mineral bo`lib kaolinit qoladi, kvarts aralashmalarining miqdori esa 0,3-1,3 % ga teng bo`lib, rang beruvchi moddalarning miqdori 2 barobarga kamayadi. Boyitish natijasida tuproq minerallarining tarkibi turg`unlashadi va ularning texnologik xususiyatlari ortadi, mahsulotning sifati ko`tariladi. Gravitatsiya usuli. Kaolin tuproqlarini boyitishda xo`l gravitatsiya usuli (elektrolit va gidrotsiklon) va havo-gravitatsiya yoki quruq usul qo`llaniladi. Ko`pincha birinchi usul qo`llaniladi. Bunda kaolin suvga bo`ktirilib, uning tarkibidagi zichligi bo`yicha og`irroq bo`lgan minerallar cho`ktiriladi. Bu minerallarga kvarts –SiO2, rutil va anatazTiO2, sfen –CaO TiO2 SiO2, il`menit- FeO TiO2, gematit –Fe2O3, magnetit- Fe3O4, piritFeS2, granat va boshqalar kiradi. Oddiy bo`ktirishdan tashqari elektrolitli boyitishda suspenziyaga peptizator sifatida ishqoriy elektrolitlar, ya`ni natriy silikati va kal`tsiy gidroksidi qo`shiladi (42-rasm). Ushbu usulning avzalliklari – suspenziyaning yuqori zichligi, texnologik tasvirning soddaligi va jixozlarning murakkab emasligi. Kamchiligi – etarli darajada to`liq bo`lmagan tozala-nish, reagentlarni yuqori aniqlikda dozirovka etilishini talab qilinishi va boshqalar. Flotatsiya usuli. Bu usul kaolinitning miqdori kam bo`lgan kaolin jinslarini boyitishda qo`llaniladi. Bunda bo`ktirishdan keyingi kaolinga ammoniy sul`fat, mineral tashuvchi sifatida changsimon mramor hamda xo`llovchi va emul`siyalovchi reagent ya`ni tallo yog`i qo`shiladi. Bunda 90% dan ko`p miqdordagi TiO2, yo`qoladi, lekin oktaedr pozitsiyasidagi temir yo`qola olmaydi. Kamchiligi jarayonning texnik jixatdan murakkabligi.Kimyoviy usulda xo`l boyitish. Kaolin tarkibidagi Fe3 ni Fe2 ga qaytarib, uni suyuqlantirilgan kislotalarda eritib olib, erigan temir ionini chiqarib olish asosida kimyoviy boyitish usullari bir nechtadir. Bunda kaolinni kuchsiz xlorit kislotasi, natriy gidrosul`fiti bilan ishlash tavsiya etiladi. Toshsimon materiallarni boyitish. Toshsimon materiallar bo`lmish kvarts qumi va dala shpatlari asosan ular tarkibidagi rang beruvchi oksidlarning miqdorini pasaytirish va ularning kimyoviy va minerologik tarkibi bo`yicha bir jinsli qilish maqsadida boyitiladi. Dala shpatlari va pegmatitlar elektromagnit separatsiya, flotatsiya, og`ir muxitlarda ajratish, tanlab maydalash va kimyoviy usulda boyitiladilar (43-rasm). Toshsimon kvartsni boyitish uchun avval u 30-50 mm gacha maydalanadi, keyin barabanda yuviladi, keyin 850-900oC da kuydiriladi. Kvarts qumlarini temir birikmalaridan tozalash uchun elakli separatsiya, tuproqli qumlarni yuvish, flotatsiya, elektromagnit separatsiya usullari qo`llaniladi. 4. Chinni-fayans buyumlarini ishlab chikarish uchun ishlatiladigan xomashyo materiallariga ishlov berish va massa tayyorlash 1. Toshsimon materiallarni tayyorlash. Nafis keramika olish uchun ishlatiladigan xom-ash`yo materiallari quyidagi tartib asosida tayyorlab olinadilar: birlamchi xolda saralash, dag`al va o`rta tarzda maydalash, dag`al va yuqori darajada tuyish. Toshsimon materiallar qumdan tashqari odatda bo`lak-bo`lak xolda keltiriladi. Bo`laklarning o`lchamiga qarab maydalanish 44-rasmda ko`rsatilgan tartibda bajariladi. Materialni maydalash jarayoni yuqori darajadagi tuyish bilan yakunlanadi. Maydalash uchun ishlatiladigan jixozlarni tanlash materialning xossalariga va qo`yilayotgan talablarga qarab bajariladi. Yirik maydalash va dag`al tuyish. Bo`lak-bo`lak xolda keltirilgan toshsimon materiallar, ya`ni kvarts, dala shpati, pegmatit maydalanishdan avval yuvib olinadi va kuydiriladi. Bo`lak-bo`lak xoldagi xom-ashyoni shpat yuvgichda yuviladi (45-rasm). Materialni avvaldan kuydirib keyin keskin sovitilsa, uning maydalanish xususiyati ortadi, chunki bunda material bo`laklari ulanish tekisliklari bo`ylab yorilib ketadilar va ular tarkibidagi mavjud bo`lgan aralashmalar ya`ni slyuda, temir birikmalari va boshqalar ko`zga ko`rinib qoladi. Xom-ash`yoni saralash tasmali konveyerlarda olib boriladi. 2-rasm. Toshsimon materiallarni yuvish barabani (shpat yuvgich). Bo`lak-bo`lak xoldagi xom-ash`yoni dag`al va o`rtacha xolda maydalash uchun jag`li maydalagichlar ishlatiladi, ularda material xarakatlanuvchi va ko`zg`almas jag`lar orasida eziladi. Ko`pincha murakkab xarakatlanuvchi jag`li maydalagichlardan foydalaniladi, ularda odatda maydalanish darajasi 3-6 ga tengdir (46-rasm). Dastlabki dag`al maydalash bo`limida texnologik operatsiyalar quyidagi ketmaketlikda sodir bo`ladi: Ombor (250-50 mm)  yuvish  dag`al maydalash kuydirish (850-900oC)  saralash  saqlash. Dastlabki dag`al maydalashdan keyin xom-ash`yo o`rtacha maydalash va dag`al tuyishga yuboriladi. Bunda dala shpati va pegmatit 1,25 sonli (34,6 teshik/sm2 ) elakdan су в o`tgunga qadar, chiqit siniqlari, dolomit va kvarts esa 09 sonli (64 teshik/sm2 ) elakdan o`tgunga qadar maydalanadi. Materiallarni mayda xolda bo`lakchalarga ajratish va dag`al tuyish uchun choparlar ishlatiladi. Unda bir vaqtning o`zida material ham eziladi, ham ishqalanadi, natijada maydalangan material tarkibida mayda fraktsiyaning miqdori oshadi. Choparlarning gildiraklari mustahkam granitdan yasaladi, metalldan yasalgan idishi esa granit plitalari bilan qoplanadi. Toshsimon materiallar dastlabki kuydirishdan o`tgan xolda, ular o`rtacha maydalanish bosqichini o`tmay, yuqori darajadagi tuyishga yuboriladi. O`rta darajada maydalash va dag`al tuyish bosqichlari 19.7-rasmda ko`rsatilgan. 3-rasm. Oddiy tebranma jag`li maydalagich. Xo`l usulda tuyish. Xar qanday materialni tuyish jarayonida uning maydalanishi eng kuchsiz joydan, ya`ni zarrachalarning kesishish nuqtalaridan, g`ovaklardan va darz joylaridan boshlanadi. Ushbu jarayonlar suvli muxitda jadalroq sodir bo`ladi. Maydalanayotgan materialning yuqori gidrofillik xususiyati natijasida o`lchami 0,14 nm bo`lgan suv molekulalari maydalanish natijasida yangidan hosil bo`layotgan zarracha yuzalarini xo`llab borishlari oqibatida tuyish osonlashadi. Bunda 0,5-1% miqdorda yuza aktiv moddalari qo`shilsa, maydalanish jarayonidagi suvning pona sifat ta`siri yanada kuchayadi. Shu sababdan, zoldirli tegirmonlarda xo`l usulda tuyish quruq usuldan 35-45 % ga samaraliroqdir. Bundan tashqari, xo`l usulda tuyish toshsimon materiallarning reaktsiyaga bo`lgan aktivligini oshirib, ulardan noxush aralashmalarni chiqib ketishi uchun sharoitlar yaratadi va kuydirish jarayonida boradigan fizik-kimyoviy o`zgarishlarni jadallashtiradi. Buning natijasida shisha mullit fazasining hosil bo`lishi kuchayib, erimay qolgan kvartsning miqdori kamayadi va tayyor mahsulotning termik, mexanik xususiyatlari ortadi, oqligi va shaffoflik darajasi yuqori bo`ladi. Nafis keramika ishlab chiqarish korxonalarida odatda xo`l usulda ishlovchi davriy zoldirli tegirmonlar qo`llaniladi (48-rasm). Tegirmonga tushirilayotgan materialning o`lchamlari 20-40 mm dan oshmasligi kerak. Ularning ichki sirti kremniyli, steatitli, yuqori glinozemli, chinni brusli va ba`zan rezina plitali (ichki) qoplamalar bilan qoplanadi. Maydalovchi jismlar ya`ni zoldirlar bo`lib kremniy toshlari, chinni, steatit va uralit toshlari hisoblanadi. Ularning o`lchami ko`ndalangiga 30-90 mm bo`lishi kerak, agar o`lchami 30-50 mm bo`lgan toshlar 25-50%, 50-70 mm lisi 30-60% va 70-90 mm lisi 20-25% bo`lsa maydalanish samarasi yuqori bo`ladi. Tegirmonga yuklanayotgan materiallar 1,25 sonli (64 teshiksm2 ) elakdan o`tkazilishi lozim, o`lchami 30 mm dan kamayib ketgan toshlarni tegirmondan vaqti-vaqti bilan olib tashlanib turiladi. 4-rasm. Uzlukli tarzda ishlovchi zoldirli tegirmon 1-elektrodvigatel`, 2-reduktor, 3-podshipniklar, 4-stakan, 5-kojux, 6-tsapfali po`lat tub, 7-yuklash darchasi, 8-baraban Odatda tegirmonga yuklanayotgan material, maydalovchi toshlar va suvning nisbati M : T : S ya`ni 1:(1,2-1,8):1 ga teng. Tegirmonga avval toshlar, keyin patak yoki shisha paxtasidan qilingan qatlamli fil`trdan o`tkazilgan suv, keyin esa toshsimon materiallar solinadi. Kvartsning cho`kib qolmasligi uchun 5-7% tuproq yoki 1-2% bentonit ham qo`shiladi. Ko`pincha tegirmonga avval kvarts, chiqit siniqlari, tuproq solinib, keyin 2,5-3 soat o`tganidan so`ng dala shpati, pegmatit yoki birlamchi kuydirish chiqindilari yuklanadi. Tuproqsimon materiallarni tayyorlash. Tuproq materiallarini suvda yoyiltirish, ularni toshsimon materiallar bilan aralashtirish, suspenziyani muallaq holatda ushlab turish xovuzlarda ya`ni vintli parrak tipidagi aralashtirgichlarda olib boriladi (49-rasm). Aralashtirgich 75% hajmi bo`yicha suv bilan to`ldiriladi. Kaolin suspenziyasining namligi 55-60%, tuproqniki 70-78% bo`ladi. Yoyiltirish vaqti kaolin uchun qishda 3-4 soat, yozda 2-3 soat, tuproq uchun esa 5-6 soat va 3-4 soatni tashkil qiladi. Yuza aktiv moddalaridan foydalanilgan holda yoyiltirish vaqti 30-40% ga tezlashadi va suspenziyaning namligi 6-8% ga kamayadi. Kurakchali aralashtirgichlarga qaraganda parrakli aralashtirgich-lar ancha samaraliroqdirlar. 5-rasm. Parrakli aralashtirgich 1-rezervuar, 2-elektrodvigatel`, 3-vertikal val, 4-parraklar. Tuproq materiallarini zoldirli tegirmonlarda ham yoyiltirish mumkin, bunda chinni uchun namlikni 55-60%, fayans uchun 65-70% gacha oshiriladi va zarrachalarning o`lchami 3-10 mkm holda olinadi. Yoyiltirish vaqti 40-50 min dan 1,5- 2,5 soatgacha boradi, M:T:S ning nisbati 1:0,5:1,5 ga teng qilib olinadi. Tuproq materiallarini yoyiltirish samarasini oshirish uchun suyuq oqimli tegirmon yoki oqimli dezintegratorlar ishlatiladi. Bu borada frezer-irg`ituvchi tegirmonlarni va rotorli tegirmonlarni ishlatish yaxshi natijalar beradi. Chet el tajribasida diskli tez xarakatlanuvchan uzluksiz aralashtirgichlarni ishlatish natijasida suspenziyaning 40-50% namligi sharoitida yoyiltirish 10-30 min mobaynida yuqori samarada olib borilgan. Nafis keramika massalarini tayyorlash Chinni-fayans buyumlarini ishlab chiqarish texnologiyasida uch turdagi massadan foydalaniladi: 1. plastik xamirsimon 2. suyuq 3. kukunsimon Plastik massa asosida chinni, fayans, tosh keramika idishlari, izolyatorlar, quvurlar va boshqa texnika uchun tavsiyalanadigan buyumlar olinadi. Suyuq massa asosida murakkab shaklga ega bo`lgan buyumlar, masalan, sanitar va xo`jalik fayansi olinadi. Kukunsimon massadan buyumlarni presslash usulida ishlab chiqariladi. Bu usulda turli xil koshinlar, elektrotexnika chinnisining turli xillari va boshqa buyumlar olinadi. Nafis keramika massalariga olinayotgan buyumlarning turiga qarab quyidagi talablar qo`yiladi: a) massa tarkibiga kirgan barcha komponentlarning zarrachalari uning ichida barobar taqsimlanishi kerak. b) massa tarkibidagi suv yoki plastifikatorlar qattiq material zarralari orasida barobar taqsimlanib, unga kerakli bo`lgan shakllash va quyish xususiyatlarini berishi kerak. v) keramika massasi tarkibidagi aralashma holida mavjud bo`lgan havo texnologik jarayonlarni murakkablashtirib yuborishi va chiqitlar miqdorini ko`paytirib yuborishi tufayli minimal miqdorda bo`lishi kerak. Odatda massani vakuumlangandan so`ng uning ichidagi havoning miqdori 3% gacha kamaytiriladi. Plastik va shliker massasi tarkibidan havoni chiqarib yuborish ularning shakllanish xususiyatini oshiradi, tayyor mahsulotning mexanik mustahkamligini, kimyoviy bardoshligini va dielektrik ko`rsatkichlarini ko`taradi. Plastik usulda shakllanuvchi massani tayyorlash. Plastik massasining namligi uning tarkibi va shakllanish usuliga qarab 14% dan 25% gacha bo`ladi. Buning uchun avval tuproqli va toshsimon materiallar maydalanib, keyin aralashtiriladilar va suspenziya hosil qilinadi, so`ngra esa ular qisman suvsizlantirilib, bir jinsli strukturani hosil qilish maqsadida pishitiladi. Massani tayyorlab olish massa komponentlarini zoldirli tegirmonda birgalikda yoki alohida maydalash usulida olib boriladi. Birgalikda maydalash usulida tuproq materiallarini yoyiltirish jarayoni toshsimon materiallarni tuyish jarayoni bilan birgalikda zoldirli tegirmonlarda olib boriladi. Bunda tegirmonga avval toshsimon materiallar, buyum siniqlari, bentonit va 5% miqdordagi tuproq kiritiladi, keyin 8,5-10,5 soat maydalanganidan so`ng kaolin va tuproq hamda elektrolitlar yuklanadi. Birgalikda maydalash yana 2-3 soat davom etadi. Alohida maydalash usulida tegirmonga suv solinib, barcha kvarts materiallari, 5- 7% tuproq, 1-2% bentonit, tayyor mahsulot siniqlari, YuAM (yuza aktiv moddalar - sul`fat spirtli barda) 1% miqdorida kiritiladi va ularni 2,5-3 soat davomida maydalanadi. Keyin tegirmonga dala shpati va birinchi kuydirish chiqindilari solinib, ularni yana 4-5 soat davomida maydalanadi. Tegirmonni to`ldirish 85-95% xajmgacha bajariladi. Zoldirli tegirmonga tushiriladigan xom-ash`yo materiallari tegirmonnning tushirgichi tepasida joylashgan bunkerlarga to`kiladi. Bunkerlarning ostiga esa elektr tarozili aravachalar o`rnatiladi. Zoldirli tegirmonlardagi maydalash jarayoni elakdan o`tkazish orqali nazorat etiladi. Umumiy hisobda maydalash vaqti 5-8 soatni tashkil etadi. Zoldirli tegirmonlarda tayyorlangan suspenziya va yoyiltirilgan tuproq yig`ma aralashtirgichlarga tushiriladi. U erda suspenziyaning temperaturasi chinni massasi uchun 25-30 oC, fayans uchun 40-45oC qilib ushlab turiladi. Suspenziyani tashish majburiy ravishda nasoslar yordamida amalga oshiriladi. Bunda membranali, porshenli va vintli nasoslardan foydalaniladi. Suspenziyadan plastik massani hosil qilish uchun uning namligi 55-60% dan 20- 25% gacha kamaytiriladi. Bu jarayon chinni-fayans ishlab chiqarishda ko`pincha fil`trpresslar yordamida amalga oshiriladi. Fayans massasini fil`trlash uchun chinninikiga qaraganda 2-3 barobar kam vaqt ketadi. Massa tarkibiga 2-4% buyumlar sinig`i qo`shilsa, fil`trlash tezligi oshadi. Bundan tashqari, suspenziyani 35-45oS gacha isitish, suspenziyaga 0,25% miqdordagi uksus yoki chumoli kislotasini qo`shish, poliakrilatlar yoki poliakrilamidlar qo`shish ham yaxshi natijalar beradi. Korjlarning pastki va o`rta qismida yovg`onlashtiruvchi materiallar, yuza qismida esa tuproq materiallari to`planadi. Fil`trpresslarda xar 50-60 tsikldan keyin matolarni o`zgartirib turiladi. Fil`tpressning ishlash davri chinni massasi uchun 1,5-2 soatni, fayans uchun 2,5-3 soatni tashkil etadi. Fil`tpressdan chiqqan massaning plastikligi va bir jinsliligini oshirish uchun uni vintli massa myalkalardan o`tkaziladi (52-rasm). Bunda massa tarkibidagi xavoning yirik pufakchalari chiqib ketib, uning g`ovakliligi kamayadi va tayyor mahsulot sifati oshadi. 6-rasm. Vakuumli massamyalka 1-qabul kamerasi, 2-vintli press, 3-maydalagich, 4-vakuum kamerasi, 5-quyi myalka, 6- mundshtuk. Massani vakuumlar jarayonida quyidagi operatsiyalar bajariladi: -massani yupqa tasmalarga bo`linadi; -massadan havo chiqarib yuboriladi; -vakuumlangan massa monolit brus holida zichlantiriladi. Shlikerli massani tayyorlash. Chinni-fayans buyumlarini gipsli qoliplarda quyish uchun suyuq massa ya`ni shliker tayyorlanadi. Shlikerlarga quyidagi talablar qo`yidagicha: 1) shlikerning oquvchanligi uning quvurlar bo`yicha engil xarakatlanishini va gips qoliplarini to`liq to`ldirishini ta`minlashi lozim; 2) suvning miqdori mumkin qadar kam bo`lishi kerak (chinni uchun 32-39%, fayans uchun 29-36%); 3) shliker barqaror bo`lib, unda materialning cho`kib qolishi ruxsat etilmaydi; 4) shliker o`z suvini gips qoliplariga tezda bera olishi kerak, ya`ni uning fil`trlash qobiliyati yuqori bo`lishi kerak. Suyuq shliker massasi ikki xil usulda: presslash va nopresslash usulida tayyorlanadi. 5.Mineral bog`lovchi xakida asosiy ma`lumotlar va ularning turlari Bog`lovchi mineral moddalar deb, sun`iy ravishda xosil kilingan kukunsimon mayda zarrachali materiallarga aytiladi. Ularni suv bilan korilganda qovushok xamir olinadi. Fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida xamir qotadi, ya`ni toshga o`xshash xolatga o`tadi. Bog`lovchi mineral moddalarning bu xossasi kurilish korishmalari va beton tayyorlash uchun, shuningdek, pishirilmaydigan sun`iy tosh materiallar, buyumlar va detallar, elimlovchi va bo`yovchi tarkiblarni ishlab chikarish uchun keng ko`lamda foydalanishga imkon beradi. Bog`lovchi mineral moddalar xavoda qotadigan va gidravlik bog`lovchi moddalarga bo`linadi. Xavoda qotadigan bog`lovchilar-kotishi o`zining mustaxkamligini fakat xavoda uzoq vaqt saklash va oshirish xususiyatiga ega bo`lgan moddalardir. Xavoda qotadigan bog`lovchilar jumlasiga oxak, gips va magnezial bog`lovchilar, suyuq shisha va boshqalar kiradi. Gidravlik bog`lovchilar deb, qotish xamda o`zining mustaxkamligini faqat xavoda emas, balki suvda xam uzoq muddat saklash va oshirish xususiyatiga ega bo`lgan moddalarga aytiladi. Bular jumlasiga gidravlik oxak, romantsement, portlandtsement, glinozem tsement, kengayuvchi va suv o`tkazmaydigan tsement va boshqalar kiradi. Anorganik yoki mineral bog`lovchi materiallar kukunsimon bo`lib, mayda va yirik to`ldirgichlar bilan suvda qorilganda suyuq yoki plastik qorishma xosil kiladi va asta-sekin kotishi natijasida sun`iy toshga aylanadi. Anorganik bog`lovchilarni ishlatilishi va xossalariga ko`ra quyidagi gruppalarga bo`lish mumkin. Xavoda qotadigan bog`lovchi materiallar: oxak, gips va kaustik magnezit. Gidravlik bog`lovchilar. Bunday materiallar fakat xavoda emas balki suvda va namlikda xam kotish xususiyatiga egadir. Kislotalarga chidamli bog`lovchilar. Bunga kislotaga chidamli eruvchan suyuq shisha, ishqor va fosfor kislotasi va ularni tuzlari asosida olinadigan tsementlar va qorishmalar misol bo`ladi. Qurilishlarda buyum xossalarini va bog`lovchi materiallarni tejash maqsadida quyidagi maxsus qo`shimchalar xam ishlatiladi: Bog`lovchi materiallarni chuchuk xamda sulfat tuzlariga to`yingan suvlar ta`sirida chidamliligini oshirish maqsadida ishlatiladigan gidravlik yoki aktiv mineral ko`shilmalar-trepel, opoka, diatomit, trass, penza, vulkon kuli va tufi, aktiv kremniy chiqindilari, kuydirilgan gil, gliej, kuygan jinslar, toshqollar, TES kullari va boshqalar. 1. Bog`lovchi materiallarni tejash uchun to`ldirgichlar sifatida mayda qilib to`yilgan qum, oxaktosh, dolomit tabiiy changsimon kvarts qumi, shlak. 2. tsementlarning tishlashuvini tezlatuvchi va susaytiruvchi materiallar: tezlatuvchilar-kal`tsiy xlorid, natriy xlorid, xlorid kislota, eruvchan shisha, soda; susaytiruvchilar-gips, sulfat kislota, sulfit oksidli temir va boshkalar. 3. Tsementning kotishini tezlatuvchi va mustaxkamligini oshiruvchi ko`shimchalar kaltsiy xlorid va xlorid kislota. 4. Beton va kotishmani sovukka chidamliligini, plastikliligini oshirish uchun ishlatiladigan organik va anorganik ko`shilmalar, sulfat spirt bardosi (SSB), etmak (ko`pirtiradigan daraxt ildizi), sovun chikindisi, gil, beton, trepel va boshkalar. Bog`lovchi materiallarni ishlatishda ular kuyidagi talablarga javob berishi lozim: korishmaning tishlashish davri, normal korishma olish uchun suv mikdori, suvning korishma bilan birikish darajasi, tishlanishdagi issiklik mikdori va xokazolar. Bog`lovchi material suv bilan korishtirilganda fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida kuyuklasha boshlaydi, uning ko`zg`aluvchanligi kamayadi. Bunga bog`lovchi modda tishlashishning boshlanish davri, ko`zg`oluvchanligi butunlay yo`kolgandan keyin esa oxirgi davri (kotish) deb ataladi. Tishlashish davriga karab bog`lovchilar uch gruppaga bo`linadi. a) tez tishlashuvchi-tishlanishining boshlanish davri 3-10 minut b) normal tishlashuvchi-tishlashishning boshlanish davri 30 minutdan keyin, oxiri esa 12 soatgacha davom etadi. v) sekin tishlashuvchi-tishlanishning oxirgi davri 12 soatdan keyin boshlanadigan materiallar. 6.Xavoda qotadigan bog`lovchi materiallar Gipsli bog`lovchi moddalar. Gipsli bog`lovchi moddalar kuydirilgan gips-toshini mayda qilib tuyib xosil qilinadi. Gips-toshining ko`ydirilish temperaturasiga va sharoitiga karab kurilish gipsi, juda mustaxkam gips xamda angidridli tsement xosil bo`ladi. Tarkibida ikki molekula suvi bo`lgan kaltsiy sulfatli cho`kindi tog`-jinsi gipsni (CaSO4•2H2O) va ayrim Sanoat chikindilarini pishirib gipsni suvsizlantirib bog`lovchilar olinadi. Tabiiy gips-tosh oq rangli, qattikligi 2 (Maos shkalasi bo`yicha) zichligi 2200- 2400 kg/m3 bo`lgan jinsdir. Gips-tosh zapaslarining eng kattasi O`zbekistonda Buxora viloyatida mavjud. 150-170oS temperaturada kuydirilgan gips toshni tuyib maydalab olingan maxsulot qurilish gipsi deb ataladi. Ikki molekula suvi bo`lgan kaltsiy sulfatni 650S da qizdirilganda u o`z xususiyatini o`zgartiradi va tarkibidagi suv asta sekin yo`qolib, digidratatsiyalana boshlaydi. CaSO4•2H2O = CaSO4•0,5H2O +1,5H2O Tabiiy kaltsiy fosfatlarini fosfat kislota hamda kontsentratsiyalangan fosfor o`g`itlariga gidro-kimyoviy usulda aylantirish natijasida olingan chiqindi-fosfogips sanoat uchun yirik xom ashyo manbai xisoblanadi. Asosiy ishlab chikarilaetgan maxsulot bilan birgalikda xosil bo`ladigan fosfogips mikdori kayta ishlatilaetgan xar tonna fosforit yoki apatitga nisbatan 1,4 – 1,6 tonna bo`ladi. O`zbekistonda fosfogips Olmalik va Samarqandda ko`p mikdorda to`plangan va to`planmoqda. Ikki suvli gips sifatida chiqadigan kaltsiy sulfat suvda deyarli erimaydi, shuning uchun fosfat kislota eritmasi oson ajratib olinadi, fosfat kislota eritmasi ma`lum temperaturada kontsentratlanguncha qadar bug`latiladi. Fosfogips tarkibida 75 - 95% ikki suvli gips bor. Fosfogipsdan ftoridlar yoki kremniy ftoridlar ikkinchi darajali tarkibiy kism xisoblanadi. Bu xol oddiy texnologiya asosida fosfogipsdan olinadigan gipsli bog`lovchi moddalarning xossasini yomonlashtiradi. Birok maxsus ishlab chiqilgan usullar asosida fosfogipsdan sifati eng yaxshi tabiiy xom ashedan xosil qilinadigan mahsulotdan qolishmaydigan tayer bog`lovchi modda olish mumkin. Gips ishlab chikarish. Kurilish gipsi uch xil usulda ishlab chikariladi: 1. Gips-toshni kukunlab tuyiladi va pishiriladi. 2. Gips-toshni maydalab pishirib, so`ng tuyiladi. 3. Gips-toshni maydalab, yukori bosimli suv bug`ida ishlanadi va quritilib tuyiladi. Gips-toshni shaxtali va aylanma xumdonlarda yoki bug`lash qozonlarida pishiriladi. Shaxtali xumdonlarga 15 mm gacha bo`lgan yiriklikda, bug`lash kozonlariga esa 25 - 50 mm yiriklikda solinadi: qozonlarda pishirganda esa gips-tosh kukun qilib tuyilgan xolda solinadi. Gips-tosh bolg`ali maydalagichlarda yoki po`lat sharli tegirmonlarda maydalanadi. Amalda gipsni kaynovchi deb ataluvchi qozonlarda pishirib olish usuli keng tarqalgan. Po`lat tsilindr va vertikal o`qqa o`rnatilgan qorgichdan iborat bo`lgan qozonga kukun qilib tuyilgan gips solinadi. Kozonning diametri bo`ylab to`rtta isitgich trubalari o`tkazilgan. Ular solinaetgan xom gipsni pishiradi va tayer maxsulot qozon tagidagi g`alvir orqali gips yig`uvchi bunkerga tushadi. Kozonning 2 m3 xajmining ish unumi 2 soatda 1000 kg ga teng. Gips kukunining qozonda pishish vaqti 1 - 1,5 soat. Asosan yarim suvli gipsdan iborat bo`lgan va gips-toshdan iborat termik ishlash yo`li bilan tayerlanadigan qurilish gipsi deb ataluvchi maxsulotni fosfogipsdan xam olish mumkin. Buning uchun fosfogips tarkibidagi fosfor kislotasini yuvib tashlash kerak. Aks xolda birinchidan, fosfogips tarkibidagi fosfat kislota tayer maxsulotning tishlashish muddatini uzaytirib yuboradi, ikkinchidan, kurilish fosfogipsining mexanik mustaxkamliklari juda past darajada bo`lib u fakat kurilish gipsiga ko`shimcha sifatida ishlatilishi mumkin. Gipsning xarakteristikasi. O`z kristall strukturasiga ko`ra gipsning kuyidagi asosiy xillari bo`ladi: sharsimon sinik mayda donali zich gips yoki bo`shlikda tartibsiz yo`naladigan yirik donoli gips (alebastr); ipaksimon tovlanadigan, to`g`ri joylashgan, ipsimon kristallardan tarkib topgan tolali jins xamda katlam strukturali yassi tinik kristallar tarzida joylashgan plastinkasimon gips. Tarkibida ikki molekula suv bo`lgan gips monoklin singoniyaga mansub. Uning kristalli to`ri Sa2+ ionlar xamda SO4 2- sulfat tetroedralarini o`z ichiga olingan suv molekulalaridan iborat katlamlar bilan bo`lingan kavatlardan tarkib topgan. Odatda gips kukunsimon va tabletkasimon shakllarda kristallanib, ko`pincha kaldirg`och dumini eslatuvchi qo`shayrilar xosil qiladi. Shuningdek, qirralari qiyshiq va yuzasi silliq yostiqsimon kristallar xam gips uchun xos. Gips-toshning zichligi undagi aralashmalarga bog`lik bo`lib 2200 - 2400 kg/m3 ni tashkil qiladi. Gipsdan tayerlangan shag`alning xajmiy massasi 1300-1600 kg/m3 dan iborat bo`lib, namligi keskin ravishda 3-5 % va undan ko`p chegarada o`zgarib turadi. Gipsning suvda eruvchanligi 180S temperaturada - 0,21 va 1000C da - 0,17 %. Shuni aytish kerakki, temperaturaning 320C dan 410C gacha oralig`ida gipsning eruvchanligi eng yuqori bo`ladi. Gipsning suvda eruvchanligi gipsning o`ta to`yingan eritmalar xosil qilish qobilyatiga, shuningdek uning kristallarining katta kichikligiga bog`lik, 250C da gipsning eruvchanligi, kaltsiy oksid xisobida 2 mkm kattaligidagi kristallar uchun 2,08 g/l ga etadi, kristallar kattaligi 0,3 mkm bo`lganda esa eruvchanlik 2,47 g/l ga teng. Agar kaltsiy oksid gidrati ishtirok etsa, kaltsiy sulfatning eruvchanligi susayadi. Gipsning suyultirilgan xlorid kislota va azot kislotalardagi, shuningdek ayrim tuz eritmalardagi eruvchanligi suvdagiga nisbatan yuqori. Gipsning qotish jaraeni uning gidratatsiyalanishi bilan boshlanadi, ya`ni bunda yarim molekula suvli gips kaytadan kristall xolatidagi ikki molekula suvli gipsga aylanadi: CaSO4•0,5H2O +1,5H2O= CaSO4•2H2O Aslida gipsning qotishi uchun kam suv talab kilinsa xam gips qorishmasini ishlatish qulay bo`lishi uchun suv ko`proq solinadi. Buyumning mustaxkamligini oshirish uchun undagi ortiqcha suv kuritish yo`li bilan yo`qotiladi. Bog`lovchi moddani tejash va oxakning ketishini yo`kotish uchun gips va oxak aralashmasiga 1-3 xajm kum yoki uning o`rnini bosadigan boshka modda (toshkol, pemza, yog`och kipig`i va kirindi singari narsalar) ko`shiladi. Fosfogips va so`ndirilmagan oxakdan suvok korishmasi olish mumkinligi adabiyotdan ma`lum. Buning uchun umumiy namligi 45% ni tashkil etadigan yuvilgan fosfogips ishlatiladi. Fosfogips suvok korishmasining tarkibiy kismlaridan biri sifatida ishlatilganda, undan fosfor kislotasini yuvib tashlashning keragi yuk. Asos kilib olingan materiallarining xususiyatiga ko`ra, gips-oxak korishmasida bog`lovchi moddalarning nisbiy mikdori kuyidagicha: 50-70% fosfogips va 30-50% oxak. Xosil bo`lgan maxsulotni ma`lum vaktgacha barcha jaraenlar to`la tugallanishi uchun tinitib ko`yish lozim. Gipsli bog`lovchilarni tashish va saklashda ularga nam ta`sir etmasligi kerak. Ochik joyda gipsni bir oydan ortik saklash mumkin emas. Aks xolda uning mustaxkamligi 20% gacha kamayadi. Gips saklaydigan omborlarning pollari yog`ochdan kurilgan bo`lishi kerak. Yuqori mustaxkamlikka ega bo`lgan gips. Ikki molekulali suvli tabiiy gips-toshni 750-8000S temperaturada pishirgandan sung tuyiladi va unga natriy sulfat, alyuminiy va boshka tuzlar ko`shib yukori mustaxkam gips olinadi. Bunday gips sekin kotuvchi, ammo sikilishdagi mustaxkamligi 30MPa gacha, rangi esa ok bo`ladi. Yukori mustaxkam gips juda muxim inshoatlarni kurishda, shuningdek metallurgiya va chinni Sanoatida koliplar tayerlashda ishlatiladi. Angidrit sement. Tabiiy gips-toshni yoki angidritni 600-7500C da pishirib, so`ng tuyib, xavoda kotadigan bog`lovchi modda-angidrit tsement olinadi. Tsement aktivligini oshirish maqsadida unga katalizator sifatidagi ko`shilmalardan oxak,pishirilgan dolomit, domna shlagi va yonuvchan slanets kuli ko`shiladi. Angidrit tsement sekin tishlashuvchi bog`lovchidir. Tishlashishning boshlanishi 1-1,5 soatdan keyin boshlanadi, oxiri esa 24 soatgacha davom etadi. Qurilish gipsiga nisbatatan suvga chidamli. Siqilish mustaxkamligi bo`yicha 50, 100, 150 va 200 markalarga bo`linadi. Zichligi 2800…2900 kg/m3. Uyum tarzidagi xajmiy massasi 850…1100 kg/m3 , zichlantirilgandagi xajmiy massasi 1200…1500 kg/m3 . Fosfogipsdan angidrit tsement olish uchun bog`lovchi moddaning qotish jarayonida katalizatorlar sifatida natriy sulfat va natriy bisulfat yoki kaltsiy sulfat va bisulfat kabi moddalardan foydalaniladi. Magnezial bog`lovchilar. Cho`kindi tog` jinslari-magnezit va dolomitni shaxtali yoki aylanma xumdonlarda 700…9500C temperaturada pishirib magnezial bog`lovchilar olinadi. Kaustik magnezit (MgCO3) ni pishirish jaraenida unda karbonat angidrid gazi (SO2) ajralib chikadi, kolgan magniy oksid (MgO) esa moddaga bog`lovchi xususiyatini beradi. Olingan maxsulot tuyiladi va tunuka bochkalariga joylab, kurilishlarga yuboriladi. 7.Портландцемент, хом-ашёлари, минералогик таркиби, турлари. Qisman erib qovushib qolguncha kuydirilgan klinkerni gips, ba`zi xollarda esa maxsus qo`shimchalar bilan birgalikda tuyishdan xosil bo`lgan gidravlik bog`lovchi modda portlandtsement deb ataladi. Kuydirish maxsulotida kaltsiy silikatlar ko`p bo`ladi (70-80%). Qisman erish natijasida qovishib qotib qolgan mayda-yirik tosh bo`laklar klinker deyiladi. Portlandtsement xossalarini o`zgartirib turish, shuningdek, uning tannarxini kamaytirish maksadida aktiv va inert mineral ko`shimchalar ko`shishga ruxsat etiladi. Inert qo`shimchalar (oxaktosh, dolomit, kvars kum va boshkalar) miqdori 10% dan, aktiv (trepel, dolomit, vitrofir, trass, shlak, gliej va boshkalar) qo`shimchalar miqdori esa 15% dan oshmasligi kerak. Biroq gidravlik qo`shimchalar 20% va undan ortiq bo`lishi xam mumkin. U xolda maydalangan maxsulot nomi qo`shilganiga qarab boshqa, ya`ni qo`shilma sifatida donador domna shlagi ishlatilsa shlakoportlandtsement deb, tabiiy gidravlik qshilmalar ishlatilsa putstsolan portlandtsement deb ataladi. Klinkerni tuyayotganda unda odatda ko`pi bilan 3% gips (sulfat kislota angidridiga nisbatan xisoblaganda) ko`shiladi. Bu bilan sementning tishlashish muddati uzaytiriladi. Bu esa xossalariga yaxshi ta`sir kiladi. Portlandtsement klinkeri o`lchamlari 10-20 mm dan 50-60 mm gacha mayda va yirik donalar ko`rinishda olinadi. Qovushib pishgan klinker o`zining mikrostrukturasiga ko`ra murakkab zarrachasimon turli kristallar va qisman shishasimon maxsulotlar aralashmasidan iborat. Klinker sifati asosiy oksidlar miqdori, mineralogik tarkibi, asosiy oksidlarning o`zaro nisbatiga karab baxolanadi. Portlandtsement klinker ishlab chikarish uchun xom ashyo materiallari sifatida gil yoki lyoss va oxaktosh jinslar ishlatiladi. Gil yoki lyoss jinslar turli moddalardan tashkil topgan. Ulardan asosan uchta oksid bor: SiO2; Al2O3 va Fe2O3. Lyossda 15-25% atrofida SaSO3 bor. O`zbekiston tsement zavodlarida asosan lyoss ishlatiladi. Oxaktoshlar asosan kaltsiy karbonatdan iborat. Kaltsiy karbonat eSa ikki oksid - SaO va SO2 dan iborat. Klinker kuydirilganda SO2 gazi ajraladi; SaO, SiO2, Al2O3 va Fe2O3 asosiy oksidlar va asosiy klinker minerallarini xosil qiladi. Magniy oksid (MgO), ishkorlar (Na2O va K2O), titan ikki oksid (TiO2), fosfor angidrid (R2O5) ma`lum darajada ta`sir ko`rsatuvchi oksidlar xam bor. Asosiy va qo`shimcha oksidlar miqdori qo`yidagicha SaO 63-67%, SiO2-21-24%, Al2O3-4-8%, Fe2O3-2-4%, MgO-0,5-5%, SO3-0,3-1%, Na2O va K2O–0,4-1%, TiO2-0,2-0,5%, P2O5- 0,1-0,3%. 15000S temperaturada kuydirilgan erkin magniy oksid suv ta`sirida so`nish kobiliyatini yo`kotmasa xam, u juda sust so`nadi. Uning so`nish jaraeni qotib qolgan tsementoshda xam davom etishi mumkin. Natijada qorishma va beton yoriladi. Bunday xavfli xolning oldini olish uchun portlandtsement tarkibidagi erkin magniy oksid mikdori standart tomonidan chegaralanadi va 4,5% dan oshmasligi zarur. Portlandtsementda kaliy va natriy oksidlar bo`lmasa yaxshi, chunki ular portlandtsementning tishlanish muddatiga ta`sir qiladi. Bundan tashqari, ishqorlar betonda to`ldirgichlar bilan o`zaro kimyoviy ta`sir etishi mumkin. Natijada qotgan betonning darz ketishiga sababchi bo`ladigan natriy va kaliy silikatlar xosil bo`ladi. Bu reaktsiya atrof muxit etarlicha nam bo`lsa, juda tez ketadi. Shu sababli gidrotexnik betonlar uchun tsement va to`ldirgichlar tanlayotganda tsementda qancha ishqor borligi xisobga olinishi lozim va to`ldirgichlarda amorf qumtuprokdan qancha borligi aniqlanadi. Ishqoriy metal oksidlar bo`lsa, beton yuzasida shur dog`lar xosil bo`ladi. Standartga ko`ra, portlandtsement tarkibida ishqor 1-2% mikdorda bo`lishi mumkin, ammo gidrotexnik betonlar uchun 0,6% dan, er usti konstruktsiyalarini qurishda ishlatiladigan qorishma va betonlar uchun esa 1% dan ortiq ishqor bo`lgan portlandtsement ishlatish tavsiya etilmaydi. Fosfor angidrid 1,5-2% dan ortsa, portlandtsementning qotish jaraeni sekinlashtiriladi. Tsementda 4% gacha titan ikki oksidi bo`lsa, yomon ta`sir ko`rsatmaydi, ammo ko`p bo`lsa mustaxkamligi kamayadi. SaO, SiO2, Al2O3 va Fe2O3 oksidlar klinkerda birikib kaltsiy silikat, kaltsiy alyuminat va kaltsiy alyumoferritlarni xosil qiladi. Kaltsiy silikatlar oralig`ida shishasimon amorf oraliq moddalar deb ataluvchi alyuminat va alyumoferritlar joylashadi. Minerallar quyidagicha yoziladi: 45-60%-3CaO∙SiO2 yoki C3S-alit 15-37%-2CaO∙SiO2 yoki C2S-belit 7-15%-3CaO∙Al2O3 yoki C3A–uchkal`tsiy alyuminat 10-18%-4CaO∙Al2O3∙Fe2O3 yoki C4AF–to`rtkal`tsiy alyumoferrit 8.Kuydirish jarayonining fizik-kimyoviy asoslari, tsement pechining ishlash printsipi Portlandtsement xom ashyo aralashmalarining reaktsiyaga kirishishi qobiliyatining eng muxim parametri qumtuprokli tarkibiy qismning dispersligidir. Reaktsiyaga moyil CaCO3da va uning donalarida SA, CS va boshkalardan iborat kobiklar xosil bo`lishi mumkin, bu esa CO2 ning ajralib chikishiga va tuzning parchalanishiga moyillik kiladi. Fakat kobik qayta kristallangandan keyingina jarayonning kechishi yana tezlashadi, ya`ni CaCO3 ning parchalanishi ikki boskichda bo`lishi va u jaraenning kechishiga ijobiy ta`sir kilishi mumkin, chunki u CaO ning kayta kristallanishiga to`skinlik kiladi, bu xolda aktivligi kam bo`lgan CaCO3 ning bir boskichda dissosiasiyalanishi kuzatiladi. Kuydirilayotgan aralashmada dastlabki eritma 580-6800S temperaturada xosil bo`ladi va kattik fazali reaktsiyalarning kechishini tezlashtiradi. Masalan, yirik dispersli shixtalarda belit ikki boskichda xosil bo`ladi: birinchisi 1115-11250S temperaturada kuzatilib, bundan SiO2 donalarida C2S dan iborat kobik xosil bo`ladi: ikkinchisi 1150-11650S temperaturada ro`y beradi, bundan ana shu kobiklar buzilib C2Sning yangi kristallari xosil bo`ladi. Aralashmalar ishtirokida past temperaturali boskichda kuyidagi oralik birikmalar xosil bo`ladi: 2/2CaO∙SiO2/∙CaCO3 - spurrit; 2CaO.SiO2∙CaF2; 3/CaO∙Al2O3/∙CaSO4; 2CaO∙SiO2; 2/2CaO∙SiO2/∙CaSO4; 7-rasm. Portlend sementni nam usulda ishlab chiqarishning texnologik sxemasi Bir kancha xromit-xromatlar va kaltsiy frsfatlar, shuningdek SaSO3 ning ishkor sulfatlari bilan tutashgan joylarida ikkilamchi tuzlar xosil bo`ladi. Tarkibi murakkab bo`lgan oralik birikmalarning xosil bo`lishi SaSO3 va SiO2 ning o`zaro ta`sirlashish temperaturasini 38-800S ga pasaytirib yuboradi. Yukori temperaturali boskichda (13000S dan yukori) nordon va asosiy ishkoriy eritmalar kushilib ketadi, birok klinker donalarning kizib zich yopishgan ayrim kismlarida tarkibi farklanadigan eritma tomchilari mavjud bo`lishi extimol. C2S va SaO dan iborat kobiklar oralig`idagi eritmada Sa2+ ionlarining asosan (SiO2) ionlariga diffuziyalanishi yo`li bilan kristallari xosil bo`la boshlaydi. Agar C3S kristallar o`sgan zonaga Sa2+ kira olmasa, bunda nordon C2S kristallarini C2S va SaO ga kadar parchalab emirilishi mumkin. Klinker zonalarida 14500S temperaturada xosil bo`lgan eritma kuyidagicha xossalarga ega; kovushkokligi 0,1-0,3 Pa.s, sirt tarangligi 350-480.10-3 n/m. U xolda kaltsiy ionlarining diffuziya koeffitsienti D Sa2+(53…86). 10-5 , temirniki D Fe3+-(5,7…14,2), alyuminiyniki D Al3+-(2,3…7,1). 10-6 va kremniyniki D Si4+-(4,7… 15,8). 10-7 sm2 /s. Ko`rsatib o`tilgan mikdorlarning o`zgarib turishga Na, K, Cr, P, F aralashmalar sababchidir. SaO donalarining 14500S temperaturadagi eritmada erish tezligi(16-8). 10-6; C2S donalarining erish tezligi esa (2…3).10-6 sm/s, yani SaO ning erish tezligi C2S ning erish tezligidan 3-4 marta ko`p. Birok jaraenda eritmani mikrolikvatsiyaga olib keluvchi ko`plab Na va K ishtirok etsa, C2S ning erish tezligi keskin ortadi, xatto C2S ning erish tezligidan bir necha marta o`zib ketishi mumkin. Oz mikdorda fosfor, xrom va oltingugurt (0,1…0,3%) xamda bariy, ftor, xlor, marganesning anchagina mikdori (1% dan ortikrok) muayyan sharoitlarda klinker xosil bo`lish jaraeniga yaxshi ta`sir ko`rSatadi. Sovush jaraenida C3S, C3A, C2S parchalanishi mumkin; parchalanishining kanday kechishi bir kancha faktorlarga bog`lik; sovish tezligi, aralashmalarning turi va miqdori, gaz atmosferasining xususiyati va boshkalar. Eritma shisha sifatida qotayotganda xajman kichrayadi. Mg, Cr ishtirokida esa kristallanish jarayonining kechishi tufayli turli temperatura intervallarida belgi o`zgartiruvchi deformasiya kuzatiladi. C3S, C3A va S4AG‘ minerallarining 25…6000S temperaturada chiziqli termik kengayish koeffitsienti (10-13). 10-6 . C2S termik kengayishning chizikli koeffisienti 15,5. 10-6 gradga teng, ya`ni C2S ning termik kengayish koeffitsienti boshqa mineral kristallarinikiga nisbatan taxminan ikki marta katta, bu xol klinker donalarida fizik kuchlanishlarga sabab bo`lishi mumkin. Portlandtsement ishlab chiqarilishida asosiy uskunalaridan biri bu aylanma pech bo`lib, aylanadigan pech bir oz qiyaroq o`rnatiladi, shunga ko`ra uning korpusi umumiy R kuch ta`sirida o`q yo`nalishida surilishi mumkin, bu kuch esa Rw o`qqa nisbatan tik yo`nalgan va Ro o`q bo`yicha yo`nalgan ikki tuzuvchidan tashkil topadi. Korpusning bo`yiga siljishi nazorat roliklari vositasida kuzatiladi; mazkur roliklar tugunning har ikkala tomoniga, pechning gardishli shesternya-si yonidagi tayanchga o`rnatiladi. Katta pechlarda ikki-uchta tugun yoniga nazorat roliklari o`rnatiladi. Pech korpusi to`g`ri turganida tugunlar qirrasi yuqorigi rolikka ham, pastki rolikka ham tegmaydi, chunki ikki rolik o`rtasida bo`shliq bor, roliklar orasidagi tirqish 20-60 mm ga teng. Tirqishning kengligi shu chegaradan chetga chiqmasa, korpus tayanch roliklar bo`yicha yuqoriga va pastga siljigan vaqtda tugun nazorat roliklariga tegmaydi. Katta diametrli pechlarda zichlovchi moslama sifatida po`lat plastinkasimon kompensator qo`llaniladi. Pechning qizimaydigan tomonini zichlash maqsadida rezina aralash tasmalardan keng foydalaniladi. Bunday tasmalarni tayyorlash oson bo`lishi bilan birga, ular ko`ngildagidek natija beradi. Bu zichlama shundan iboratki, ikki qator qilib joylashtirilgan tasma bo`laklari chang to`planadigan kameraning po`lat shaybasiga biriktiriladi. Pech korpusi ishlayotganda minutiga 0,5-1,2 marta aylanadi. Asosiy yuritmaning uzatma soni 140-180. Quvvatli pechlarni aylantirish uchun ikki tomonlama ishlaydigan va sinxron bog`langan dvigatellari bo`lgan harakatlantirish mexanizmi o`rnatiladi. Pechning aylanish tezligini o`zgartirish uchun elektr dvigatel o`qining aylanishlar sonini o`zgartirish talab qilinadi. Harakatlantiradigan asosiy mexanizmdan tashqari, yordamchi mexanizm ham o`rnatiladi; yordamchi mexanizm pechni juda sekin soatiga 1-4 marta aylantiradi. Pechni ishga solish va to`xtatish, pech korpusini yoki uning ichki qoplamasini tuzatish. Pechni muayyan burchakka burish zarurati tug`ilganda, elektr energiya berilishi to`satdan to`xtab qolganda, qizigan pechni sekingina burish talab qilinganda va korpusning salkiligini aniqlash kerak bo`lganda ana shu yordamchi mexanizmdan foydalaniladi. Buning uchun yordamchi mexanizm elektr generator yoki dizel harakatlantiradi. Chinni, xususan, idishlarni ishlab chiqarish texnologiyasida pardozlashning ikkita usuli mavjud. Bu mahsulotning shakliga bog'liq: tekis yoki yumaloq. Birinchi usul - dekorni gips qolipidan tortib to ko'zgu qilishdir ichki yuzasi Mavzu. Ushbu usul tekis mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun maqbuldir: plitalar va saucerlar. Dumaloq buyumlarni (dekanterlar, stakanlar, vazalar) ishlab chiqarish uchun ikkinchi usul qo'llaniladi - qoliplarni qo'lda yoki qisman mexanizatsiyalashgan ichki qadoqlash, bunda yumshoq loy gips qolipining devorlari bo'ylab teng ravishda yotqiziladi.
Chinni uchun "xamir" oldindan tayyorlanadi. Xom ashyo eziladi va suv bilan aralashtiriladi, so'ngra hosil bo'lgan massa elakdan o'tkaziladi, ba'zan esa undagi temir oksidi tozalanadi. Keyin material rulonlarga o'raladi va ma'lum vaqt yoshi. Va shakllarga qadoqlashdan oldin, qo'shimcha namlik kerak bo'lsa, xamir suv bilan namlanadi. Materiallar qoliplarga yotqizilgandan so'ng, mahsulotlar quritiladi. Va loydan barcha namlik gipsga o'tganda, blankalar qolipdan chiqarilishi mumkin.
Chinnidan haykalchalar, kublar, turli xil haykalchalar ishlab chiqarish uchun quyish texnologiyasi qo'llaniladi, ular quyidagilarga bo'linadi: yopiq holda quyish va quyma ochiq shakllar. Ochiq quyma, ichi bo'sh gipsli qolipni chinni massasi bilan quvur orqali to'ldirishni o'z ichiga oladi. Ushbu protsedura kulolning g'ildiragida amalga oshiriladi, shunda massada yoriqlar hosil bo'lmaydi. Quritgandan so'ng, mahsulot pastki qismidagi mantar orqali qolipdan osongina chiqariladi. Yopiq quyma tovoqlar va idishlarni qadoqlash uchun ishlatiladi. Chinni massasi gipsli qolipning ikkita devori orasiga quyiladi.
Chinni idish-tovoqlarni ishlab chiqarishning yana bir bosqichi - sirlash. Mahsulotlar uchun asoslar quriganidan so'ng, sirli eritma katta idishga quyiladi va har bir mahsulot navbat bilan bir necha soniya davomida unga botiriladi va ortiqcha namlik tayyor mahsulotda tomchilar yoki chiziqlar bo'lmasligi uchun olib tashlangan

Barcha mahsulotlar sirlanganidan so'ng, kelajakdagi idishlar quritgichda quritiladi, so'ngra ular boshqa ustaxonaga o'tkaziladi, u erda ular ishdan chiqariladi. Idishlar solingan aravalar birin-ketin 70 metrli ulkan pechga joylashtiriladi, u erda harorat 1200-1400 darajaga etadi. Va agar bizga oq va bo'lmagan mahsulotlar kerak bo'lsa turli logotiplar, keyin idishlarni ishlab chiqarishning bu bosqichi yakuniy bo'ladi.

Agar idishlarga bo'yoq yoki logotip qo'llash kerak bo'lsa, bosib chiqarish jarayonidan keyin tayyor mahsulotlar yana bir marta pastroq haroratda, pishirish uchun o'choqqa (kichikroq o'lchamda) joylashtiriladi.

Chinni buyumlarni bezash uchun siz ikki xil turdagi dekorlardan foydalanishingiz mumkin: bo'rttirma (tepaga yopishtirilgan) va bo'yash. Relyef usulida buyum relyef bilan birga qoliplarga quyiladi yoki uning plastik qoliplari alohida quyiladi va keyin yopishtiriladi.
Overglaze bo'yash texnikasi eng qadimiy hisoblanadi. Emal bo'yoqlari bilan tayyorlangan.
Chinni idishlarni ishlab chiqarishning deyarli barcha bosqichlari qo'lda amalga oshiriladi. Shuning uchun sifat tayyor mahsulotlar ko'p jihatdan bu jarayonda bevosita ishtirok etuvchi ustalarga bog'liq.