Mahsulot — faoliyat yoki jarayon natijasi

Ifodalanish miqdori bo`yicha: 

yakka ko`rsatkichlar; 

kompleks ko`rsatkichlar. 

Xususiyatlari bo`yicha: 

Iste’molga yaroqlilik darajasini ifodalovchi; 

ishonchliligini baholovchi; 

foydaliligini baholovchi; 

tejamliligini ifodalovchi; 

to`yimliligini baholovchi; 

---

mustahkamligini baholovchi; 

texnologik parametrlarini baholovchi; 

ekologik xavfsizligini baholovchi va boshqalar.  

Ifodalash usuli jihatidan: 

natural ko`rsatkichlar (%, sm, kg va boshqalarda); 

qiymat ko`rsatkichlari. 

Ko`rsatkichlarni aniqlash bosqichlari jihatidan: 

prognoz ko`rsatkichlari; 

loyihaviy ko`rsatkichlar; 

ishlab chiqarish ko`rsatkichlari; 

iste’mol ko`rsatkichlari. 

Yakka ko`rsatkichlar mahsulot sifatining alohida olingan biror-bir xususiyatini baholash uchun 

qo`llaniladi. Masalan, paxta xomashyosidan tola chiqish darajasi. 

Kompleks ko`rsatkichlar mahsulot sifatini baholashga imkon beruvchi bir qator xususiyatlarni 

qamrab oladi. Masalan, paxta xomashyosida uning navlari, turi, namlik va ifloslanish darajasi, tola va 

chigit chiqish nisbati, tolaning uzunligi va pishiqligi kabi ko`rsatkichlar mahsulot sifatini kompleks 

baholashga imkon beradi. 

Mahsulotning iste’molga yaroqliligi ko`rsatkichlari laboratoriya sharoitida davlat standartlari 

talablari asosida baholanadi. Bunda har bir mahsulotning xususiyatlaridan kelib chiqib, tayyorlangan 

maxsus ko`rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bu ko`rsatkichlar tizimi mahsulotni sertifikatlashtirish 

uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Masalan, sut mahsulotini tekshirishda uning yog`liligi, tarkibida 

xolestirin moddasi mavjudligi darajasi, tozaligi va ekologik jihatdan xavfsizligi kabi bir qator 

ko`rsatkichlardan foydalaniladi. 

Oziq-ovqat mahsulotlari sifatini baholashda uning tarkibiga kiruvchi vitaminlar, mikroelimentlar va 

to`yimliligi asosiy ahamiyat kasb etadi. Bulardan tashqarii mahsulotning iste’molchilar uchun 

ishonchliligi, ya’ni laboratoriya tekshiruvidan o`tganligi va iste’mol uchun xavfsizligi ham muhim 

ko`rsatkichlar hisoblanadi. 

Ma’lumki qishloq xo`jaligi mahsulotlarining bir qismi qayta ishlash sanoati uchun xomashyo 

sifatida ishlatiladi. Bunga paxta, don, meva va sabzavotlar, sut, ipak, qorako`l va boshqa bir qator 

mahsulotlarni misol qilib keltirish mumkin. Iste’molchi sifatida chiqadigan qayta ishlash korxonalari 

nuqtai nazaridan yondoshganda «xomashyo sifatida ishlatiladigan qishloq xo`jaligi korxonalarining sifat 

ko`rsatkichlari birinchi navbatda ularning texnologik parametrlari bilan o`lchanadi1». Bunda asosiy 

e’tibor yaratilishi lozim bo`lgan mahsulotga qo`yiladigan talablar xomashyoda mavjudligiga qaratiladi va 

uning texnologik jarayonlarga mos kelishi e’tiborga olinadi. 

Mahsulot sifatini aniqlashga imkon beruvchi ko`rsatkichlar tizimida iqtisodiy ko`rsatkichlar ham 

muhim o`rin tutadi. Iqtisodiy ko`rsatkichlar mahsulot sifatini uni ishlab chiqarish tannarxi, sotish bahosi, 

material va resurs sig`imi, rentabelligi darajasi va kapital xarajatlar qiymatiga nisbatan baholashga imkon 

yaratadi. Shu bilan birga mahsulot sifatining joriy va bazis davrlardagi darajasini solishtirishga imkon 

---

beruvchi nisbiy sifat ko`rsatkichidan ham foydalaniladi. Mahsulot sifatini belgilab beruvchi iqtisodiy 

ko`rsatkichlar yuqorida keltirib o`tilgan barcha sifat ko`rsatkichlari bilan uzviy bog`liqlikka ega. 

Mahsulot sifatiga tabiiy-iqlimiy, texnik, texnologik, ijtimoiy-psixologik va tashkiliy iqtisodiy 

xaraktyerdagi bir qator omillar o`z ta’sirini ko`rsatadi. Shuning uchun mahsulot sifatini ta’minlashda 

korxona tomonidan bir qator usullar va dastaklardan foydalanish lozim. Ularni shartli ravishda uchga 

bo`lish mumkin: 

- mahsulot sifatini ta’minlash usullari; 

- mahsulot sifatini rag`batlantirish usullari; 

- mahsulot sifatini boshqarish natijalarini nazorat qilish usullari. 

Mahsulot sifatini ta’minlash usullarining ko`pchiligini sifat darajasini aniqlash ko`rsatkichlari 

tashkil etadi. O`z navbatida ular ikki guruhga bo`linadi. Axborot olish usuli bo`yicha – o`lchov, ro`yxatga 

olish, organoleptik va hisoblash usullari mavjud. Axborot olish manbalari bo`yicha: an’anaviy, eksport va 

sotsiologik usullardan foydalaniladi. 

O`lchov usuli – texnik o`lchov vositalaridan foydalanish natijasida Aniqlangan sifat 

ko`rsatkichlarini baholashda ishlatiladi. Masalan, sutning yog`lilik darajasini o`lchovchi, paxta 

xomashyosining namliligi va iflosliligini o`lchovchi asboblar bularga misol bo`ladi. 

Ro`yxatga olish usuli – mahsulotni ishlab chiqarish yoki sinov jarayonlarida olingan axborotlarni 

muntazam jurnalga qayd etib borish asosida olingan xulosalarga tayanadi. Masalanб paxta yangi 

urug`ining unib chiqish tuplari soni, tupdagi ko`saklar soni, ekilgandan so`ng unib chiqish muddati kabi 

bir qator ko`rsatkichlarni sinov-tajriba uchastkalarida muntazam qayd etib borish natijasida uning sifat 

ko`rsatkiсhlari aniqlanadi. 

Organoleptik usulda insonning sezgi organlari: ta’m bilish, ko`rish, eshitish, hid bilish organlari 

orqali olingan axborotlardan mahsulot sifatini aniqlashda foydalaniladi. Masalan, ular yordamida 

mevalarning shirinligi darajasi, pishib etilganligi, toza yoki ayniganligini aniqlash mumkin. Organoleptik 

usulning aniqlik darajasi ko`p jihatdan bu ishni bajaruvchi shaxsning malakasi, qobiliyat va ko`nikmalari 

hamda maxsus texnikalardan (lupa, mikroskop va h.) foydalanish darajasiga bog`liq. Bu usul ko`pincha 

oziq-ovqat mahsulotlari sifatini aniqlash jarayonida qo`llaniladi. 

Hisob-taqqoslama usul – mahsulot sifati ko`rsatkichlarining uning parametrlariga bog`liq nazariy 

va empirik ma’lumotlarga tayanib amalga oshiriladi. Bunda aynan shu mahsulot sifatining tarmoqda 

belgilangan standart ko`rsatkichlari asos qilib olinadi va erishilgan natija ular bilan solishtiriladi. 

An’anaviy usul – maxsus tajriba xo`jaliklari va laboratoriyalarda ixtisoslashgan malakali 

mutaxassislar tomonidan tajriba o`tkazish orqali olingan ma’lumotlarga tayanadi. 

Ekspert usulida mahsulotning sifat ko`rsatkichlari maxsus tashkil etilgan mutaxassis-ekspertlar 

ishchi guruhi tomonidan aniqlanadi. Bunday guruhga tarmoq xususiyatlari va qaralayotgan mahsulotning 

texnologik parametrlarini yaxshi biluvchi yetakchi olim va mutaxassislar jalb etlishi lozim. 

Sotsiologik usul mavjud yoki potentsial iste’molchilarning mahsulot sifati to`g`risidagi fikrlari 

yig`ish va tahlilga tayanadi. Buning uchun anketa so`rovlari, sotsiologik tadqiqotlar, konferensiyalar, 

ko`rgazmalar yoki auksionlar o`tkaziladi. 

---

 

 

Mahsulot sifati darajasini baholash uchun differentsial, kompleks va aralash usullardan 

foydalaniladi. 

Differentsial usulda mahsulot sifatining alohida yoki kompleks xususiyatlari erishilgan natijani 

asosiy daraja bilan solishtirishga asoslanadi. Mahsulot sifatining ko`rsatkichlarini kompleks tarzda 

ifodalashga imkon beruvchi ko`rsatkichlardan biri mahsulot sifati indeksidir. Bu ko`rsatkich quyidagi 

formula bilan aniqlanadi: 

 

; 

bu yerda: Qi.j, Qi.b lar mahsulot sifatining ko`rsatkichining mos ravishda joriy va asosiy darajasi.