Mahsulotlar sifati va gigiyenasi


-Mavzu: Oziq-ovqat mahsilotlarida toksik komponent


Download 0.53 Mb.
bet6/11
Sana09.02.2023
Hajmi0.53 Mb.
#1180874
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
Maxsulot sifati gigienasi. Amaliyot qo\'llanma (2)

3-Mavzu: Oziq-ovqat mahsilotlarida toksik komponent
sinflanishi va xarakteristikasi

Hozirgi vaqtda oziq-ovqat mahsulotlari assortimentini uzluksiz kengayishi, ovqatlanish xarakterini o’zgarishi, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, saqlash va taqsimlashda yangi texnologik jarayonlarni tadbiq etilishi, ko’p miqdorda turli kimyoviy birikmalarni ishlatilishi va boshqalar ro’y bermoqda. Bularni hammasi ko’p hollarda inson organizmi uchun befarq emas. Toksik moddalarni oziq-ovqat mahsulotlariga kelib tushishi nuqtai nazaridan ma’lum xavflarni atrof-muhitni sanoat chiqindilari bilan ifloslanilishi, shuningdek qishloq xo’jaligida ximikatlar ishlatilishini o’sib borishi yuzaga keltirmoqda.


Oziq-ovqat mahsulotlari bilan bog’liq turli xavflarni bir necha guruhlarga birlashtirish mumkin. Har bir ushbu guruhlardagi xavf-xatar uchta asosiy mezonlar: og’irligi, qaytarilish chastotasi va effektni yuzaga kelishi vaqti asosida baholanadi. Xavfni og’irligi kuchsiz namoyon bo’lgan va vaqtinchalik noxushlikdan jiddiy qaytuvchan, hattoki qaytmas oqibatlargacha (jumladan, o’lim holati ham) o’zgaradigan effektni turi bilan bog’lanagn. Qaytarilish chastotasi ushbu effektni paydo bo’lishi holatlarining soni yoki intensivligiga tegishli. Xavfni yuzaga kelishi vaqti esa xavf ta’siridan keyin effektni paydo bo’lishi vaqtini ko’rsatadi.
Ushbu xavf-xatar mezonlarini miqdoriy baholash bir xil qiyinchiliklar bilan kechmaydi. Ba’zi hollarda inson organizmini bevosita kuzatish mumkin, ko’pgina hollarda esa epidemiologik tadqiqotlar, laboratoriya hayvonlaridagi tajribalar va boshqa tahlil tizimlariga asoslangan ma’lumotlar mavjud bo’ladi.
Xavf-xatar mezonlaridan foydalanib, xavf turlari beshta sinflarga guruhlansa, xavf-xatarlarni minimaldan maksimalgacha bo’lgan quyidagi taqsimlanishini hosil qilish mumkin:

  • kelib chiqishi mikrobli bo’lgan xavflar;

  • oziqaviy moddalar xavflari;

  • tashqi muhit tomonidan ifloslanish bilan bog’liq bo’lgan xavflar;

  • kelib chiqishi tabiiy bo’lgan xavflar;

  • oziqaviy qo’shimchalar va bo’yoqlar xavflari.

Oziq-ovqat mahsulotlari ko’pgina kasalliklarni patogen va toksigen agentlarini tashuvchilari hisoblanishi mumkin. Oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilinishi bilan bog’liq kasalliklar qo’zg’atuvchilari o’zlarini turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Ularni ba’zilarini ta’siri oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilishga qadar, unda mikroorganizmlarni rivojlanishida hosil bo’lgan toksik metabolitlar bilan belgilanadi (masalan, stafilokokkli oziqaviy zaharlanishlar va botulizm). Boshqalarini ta’siri esa tirik mikroorganizmlarga ega bo’lgan mahsulotlarni iste’mol qilinishidan kelib chiqadi (masalan, salmonellalar). Ba’zi hollarda ko’p miqdorda tirik mikroorganizmlar iste’mol qilinganda, ularni ovqat hazm qilish traktida sporalar hosil qilishi va toksin ajratilishi kuzatiladi.
Mikroorganizmlar keltirib chiqaradigan oqibatlar og’irligi vaqtinchalik noxushlikdan, botulizmdagi o’tkir toksik effektgacha o’zgarishi mumkin. Ushbu kasalliklarni qaytarilishi chastotasi yil davomida bir necha ming holatlarni tashkil etishi mumkin.
Oziqaviy omillar bilan bog’liq bo’lgan oziq-ovqat masulotlarini xavflari oziqaviy moddalarni yetishmasligi va me’yoridan yuqoriligi nuqtai nazaridan qaralishi mumkin. Oziqaviy moddalarni yetishmasligi singa, pellagra, raxit, beri-beri kabi kasalliklarni yuzaga keltirishi ma’lum. Ammo, oziqaviy moddalarni, jumladan yog’da eruvchi vitaminlarni va ba’zi mikroelementlarni me’yoridan yuqoriligi ham zararli. Bu muammolardan tashqari yomon ovqatlanish bilan bog’liq turli masalalar ham mavjud. Masalan, yomon ovqatlanish natijasida organizmni yuqumli kasalliklarga, oziq-ovqat mahsulotlari keltirib chiqargan kasalliklarga, shuningdek atrof-muhitdagi ifloslanishlar ta’siriga yuqori moyilligi yuzaga keladi. Bundan tashqari, hozirgi paytda vitaminlar, mikroelementlar va boshqa moddalarni ko’p miqdorda qabul qilinishini odam sog’ligiga salbiy ta’sir qilishi haqida ham ma’lumotlar mavjud. Oziqaviy moddalar xavflarini qaytarilish chastotasini miqdoriy belgilash ancha qiyin. Shuni ta’kidlash mumkinki, oziqaviy moddalarni yetishmasligi, vitaminlar va mineral moddalarni toksikligi bilan bog’liq kasalliklarni yuzaga kelish holatlari unchalik yuqori emas.
Tashqi muhitdan kelib tushadigan ifloslanishlarga mikroelementlar, metall organik birikmalar (mishyak, simob, kadmiy, qo’rg’oshin va qalay) va qator organik birikmalar (polixlordifenollar, pestisidlar) tegishli. Tashqi muhitdan kelib tushayotgan ifloslanishlar oziqaviy zanjirga bioakkumulyasiya qilinishi va biotransformasiyaga uchrab toksiklikni oshirishi mumkin. Ushbu xavflarni og’irligi ularni ta’sir muddati va darajasiga ko’ra keng chegaralarda o’zgaradi. Tashqi muhitdan kelib tushayotgan ifloslanishlar effektini paydo bo’lish chastotasini miqdoriy baholash qiyin. Buni faqat bilvosita, ya’ni toksiklik haqidagi ma’lumotlarni ushbu moddalarni oziq-ovqat mahsulotlarida aniqlashda olingan ekspozisiya ma’lumotlari bilan solishtirish yo’li bilan ifodalash mumkin.
Tabiiy sharoitda oziq-ovqat mahsulotlarida mavjud bo’lgan bir necha yuz ming birikmalarni qisman kelib chiqishi mikrobli moddalarga va qisman tashqi muhitdan kelib tushayotgan ifloslanishlar guruhiga tegishli deb topilishi mumkin. Ammo, ularni oziq-ovqat mahsulotlaridagi muhim ahamiyatini hisobga olgan holda alohida xavf guruhiga jamlash ma’quldir. Bunday moddalarni unchalik katta bo’lmagan qismi ma’lum bo’lib, ularni ichida ham o’tkir va surunkali tksik ta’sirga ega bo’lgan birikmalar mavjud.
Bu birikmalarga o’simlik mahsulotlarida uchraydigan moddalarni katta sinfi tegishli (shpinatdagi oksalatlar, kartoshkadagi glikoalkoloidlar, zamburug’ zaharlari va boshqalar). Bu moddalarga, shuningdek mikroelementlar va zamburug’lar bilan zararlanishga moyil bo’lgan don va boshqa mahsulotlarda uchraydigan toksikologik muhim mikotoksinlar ham tegishli (masalan, aflatoksinlar, oxratoksinlar, patulin, zearolenon va boshqalar). Kelib chiqishi tabiiy bo’lgan boshqa muhim ifloslanishlarga pirolizidinli alkoloidlar va kosalilarni falaj etuvchi zahari tegishli. Bundan tashqari, mahsulotlarni saqlash, ishlov berish va tayyorlashda ham ko’pgina birikmalar (masalan, nitrozoaminlar, ko’p yadroli aromatik uglevodorodlar) hosil bo’lishini ta’kidlash zarur.
Zararlanishni og’irligi nuqtai nazaridan bu birikmalar sinfi yuqori toksik moddalar, shuningdek kuchli kansoregenlarga ega. Ushbu komponentlar ta’sirida kuzatiladigan effektlarni paydo bo’lishi chastotasini aniq o’lchash qiyin, ammo oziq-ovqat mahsulotlarida aflatoksinlarni mavjud bo’lishi ularga nisbatan diqqatni qaratish zarurligini taqozo etadi.
Oziqaviy qo’shimchalar va bo’yoqlar sinfi 2000 dan ortiq to’g’ridan-to’g’ri, 1000 ga yaqin bilvosita solinadigan qo’shimchalarni qamrab oladi. Ammo, ko’pgina bilvosita qo’shimchalar, ehtimol yakuniy mahsulotlarda saqlanib qolinmaydi. Ushbu kategoriyaga qishloq xo’jalik hayvonlari rasioniga kiruvchi bir necha yuz dorivor preparatlarni ham kirgizish zarurdir.
Ko’pgina to’g’ridan-to’g’ri solinadigan oziqaviy qo’shimchalar umumqabul qilingan xavfsiz moddalar hisoblanadi. Bu moddalar asosan ziravorlar va ta’m beruvchi moddalar bo’lib, ularni ba’zilari, masalan, osh tuzi va qator ziravorlar ming yillar davomida ishlatilib kelinmoqda. Shuni ta’kidlash lozimki, umumqabul qilingan xavfsiz moddalarni 90 % odamlar tomonidan iste’mol qilinganda, ular uchun unchalik xavfli emas. Bilvosita qo’shimchalar ishlab chiqarishdagi ishlov berish va qadoqlashda ishlatiladi va oziq-ovqat mahsulotlariga tushishi mumkin. Bu qo’shimchalar ko’p sonli guruhni tashkil etadi va ular mahsulotlarda mavjud bo’lgan hollarda ham ularni miqdori juda kam. Ushbu guruh komponentlarini xavf-xatar mezonlari bo’yicha tadqiqot etish, ularni unchalik yuqori bo’lmagan xavf darajasidan dalolat beradi.
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan bog’liq xavflarni tahlili xavfsizlik tushunchasiga ta’rif berishga imkon beradi. Oziq-ovqat mahsulotlarini xavfsizligi, ushbu mahsulotlarni oddiy foydalanish sharoitlarida xavfsizligi, hozirgi va kelajak avlodlar sog’lig’i uchun xavf tug’dirmasligi to’g’risidagi asoslangan ishonchli holatdir.
Yuqorida keltirilgan xavflar tahlili shuni ko’rsatadiki, oziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilinganida odam sog’ligi uchun eng yuqori xavf, asosan, mahsulot tarkibida zararli kimyoviy birikmalar borligi va uni kasallik tug’diruvchi mikroorganizmlar bilan zararlanganligi bilan bog’liq bo’ladi. Oziq-ovqat mahsulotlari iste’molchilari sog’ligi uchun toksik elementlar (qo’rg’oshin Pb, mishyak AS, kadmiy Cd va simob Hg), mikotoksinlar (aflotoksin B1, dezoksinivalenol), pestisidlar (, , γ – geksaxlorsiklogeksan, DDT va uni metabolitlari) va radionuklidlar (seziy – 137, stronsiy - 90) eng xavfli hisoblanadi. Iste’molchilar uchun xavfsiz deb tan olingan mahsulotda yuqorida qayd etilgan barcha kimyoviy elementlar va birikmalarni miqdori sanitariya-epidemiologiya nazorati organlari tomonidan belgilangan yo’l qo’yiladigan me’yorlardan oshmasligi lozim. Ishlab chiqarilgan mahsulotni ushbu me’yorlarga mos kelishi Davlat sanitariya-epidemiologiya xizmati organlari tomonidan nazorat qilinadi.
Quyida (1.4, 1.5, 1.6, 1.7, 1.8-jadvallar) ba’zi oziq-ovqat mahsulotlarini sanitar xavfsizlik me’yorlari va mikrobiologik ko’rsatkichlariga qo’yiladigan talablar keltirilgan.
1.4-jadval
Sut va sut mahsulotlarini xavfsizlik me’yorlari

Mahsulotlar guruhi

Ko’rsatkichlari

Yo’l qo’yiladigan darajalari, mg/kg, ko’p emas

Izoh

1. Sut, qaymoq, ayron, zardob, suyuq sut qatiq mahsulotlari, smetana, sut asosidagi ichimliklar

Toksik elementlar:







Qo’rg’oshin

0,1




Mishyak

0,05




Kadimiy

0,05




Simob

0,005




Mis

1,0




Ruh

5,0




Mikotoksinlar: aflotoksin M1

0,0005




Antibiotiklar:







Levomesitin

yo’l qo’yilmaydi

< 0,01

Tetrsiklik guruh

yo’l qo’yilmaydi

< 0,01 birlik/g

Streptomisin

yo’l qo’yilmaydi

<0,5 birlik/g

Penisillin

yo’l qo’yilmaydi

<0,01 birlik/g

Ingibrlovchi moddalar:

yo’l qo’yilmaydi

xom sut va qaymoq

Pestisidlar:







Geksaxlorsiklogeksan ( , , izomerlari)

0,05

sut, ayron, zardob, sut qatiq mahsulotlari

1,25

Qaymoq, smetana

DDT va uning metabolitlari

0,05

sut, ayron, zardob, sut qatiq mahsulotlari

1,0

Qaymoq, smetana

Radionuklidlar:







Seziy-137

100

Bk/l

Stronsiy-90

25

Bk/l

1.5-jadval


Sut va sut mahsulotlarini mikrobiologik ko’rsatkichlari



Mahsulotlar guruhi



KMAFAnM* KOYe/g, ko’p emas

Yo’l qo’yilmaydigan mahsulot massasi, (g, sm3)

Izoh


BGKP**

Patogen, jumladan salmonelalar

1. Xom sut:

Oliy nav

3∙105

-

25

Somatik hujayralar 1 sm3 da 5∙105 dan ko’p emas

1 nav

5∙105

-

25

Somatik hujayralar 1 sm3 da 1∙106 dan ko’p emas

2 nav

4∙106

-

25

Somatik hujayralar 1 sm3 da 1∙106 dan ko’p emas

2. Pasterlangan sut, zardob, ayron:

iste’mol idishlarida

1∙105

0,01

25

1 sm3 da S.aureus ga yo’l qo’yilmaydi; 25 sm3 da L.monocytogenes ga yo’l qo’yilmaydi

flyaga va sisternalarda

2∙105

0,01

25

1 sm3 da S.aureus ga yo’l qo’yilmaydi; 25 sm3 da L.monocytogenes ga yo’l qo’yilmaydi

3. Pasterlangan qaymoq:

iste’mol idishlarida

1∙105

0,01

25

1 sm3 da S.aureus ga yo’l qo’yilmaydi; 25 sm3 da L.monocytogenes ga yo’l qo’yilmaydi

flyaga va sisternalarda

2∙105

0,01

25

1 sm3 da S.aureus ga yo’l qo’yilmaydi; 25 sm3 da L.monocytogenes ga yo’l qo’yilmaydi

Elsatma: * - aerob fakultativ anaerob va mezofil mikroorganizmlar


miqdori;
**- ichak tayyoqchalari guruhi bakteriyalari.

1.6-jadval


Meva va sabzavot mahsulotlarini xavfsizlik me’yorlari

Mahsulotlar guruhi

Ko’rsatkichlari



Yo’l qo’yiladigan darajalari, mg/kg, ko’p emas

Izoh

1. Yangi va muzlatilgan sabzavotlar, kartoshka, mevalar, zamburug’lar

Toksik elementlar:

Qo’rg’oshin

0,5




0,4

Mevalar

Mishyak

0,2




0,5

Zamburug’lar

Kadimiy

0,05




Simob

0,02




0,05

Zamburug’lar

Mis

0,5




Ruh

0,02




Nitratlar:

Kartoshka

250




Karam (1 sentyabrgacha)

900




Kechki karam

500




Sabzi (1 sentyabrgacha)

400




Kechki sabzi

250




Pomidor

150




300

Himoyalovchi tuproq

Bodiring

150







400

Himoyalovchi tuproq

Oshxona lavlagisi

1400




Ko’k piyoz

80




Tarvuz

60




Qovun

90




Pestisidlar:

Geksaxlorsiklogeksan ( , , izomerlari)

0,1

Kartoshka, qand lavlagisi

0,5

Sabzavotlar, zamburug’lar

0,05

Mevalar, uzum

DDT va uning metabolitlari

0,1




Radionuklidlar:

2. Kartoshka, topinambur

Seziy-137

120

Bk/kg

Stronsiy-90

40

Bk/kg

3. Sabzavotlar

Seziy-137

120

Bk/kg

Stronsiy-90

90

Bk/kg

4. Mevalar, uzum

Seziy-137

40

Bk/kg

Stronsiy-90

30

Bk/kg

1.7-jadval
Meva va sabzavot mahsulotlarini mikrobiologik ko’rsatkichlari

Mahsulotlar guruhi



KMAFAnM KOYe/g, ko’p emas

Yo’l qo’yilmaydigan mahsulot massasi, (g, sm3)

Achitqilar, KOYe/g, ko’p emas

Zamburug’lar, KOYe/g ko’p emas

Izoh

BGKP

Patogen, jumladan salmonelalar

1. Yangi va muzlatilgan sabzavotlar, kartoshka va ularni qayta ishlash mahsulotlari

Yangi butun blanshirovka qilingan tez muzlatilgan sabzavotlar

1∙104

1,0

25

1∙102

1∙102

25 g mahsulotda L.monocylogenes ni bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi

Ko’k va bargli tez muzlatilgan sabzavotlar

5∙105

0,01

25

5∙102

5∙102

25 g blanshirovka qilingan mahsulotda L.monocylogenes ni bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi

Kartoshka asosidagi tez muzlatilgan yarim tayyor mahsulotlar

4∙104

0,01

25

1∙103

-




Sabzavotli pyuresimon yarim tayyor mahsulotlar

5∙104

0,1

25

2∙102

2∙102

1 g mahsulotda sulfit redusiya qiluvchi klostridiyalar bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi

2. Tez muzlatilgan mevalar va ularni qayta ishlash mahsulotlari

Tez muzlatilgan siliq donakli va urug’li mevalar

5∙105

0,1

25

2∙102

1∙103




Tez muzlatilgan vakuum ostida qadoqlangan butun yangi mevalar

5∙104

0,1

25

2∙102

5∙102




Ezilgan yoki maydalangan tez muzlatilgan mevalar

1∙105

0,01

25

5∙102

1∙102




1.8-jadval
Don, un, yorma va non mahsulotlarini xavfsizlik me’yorlari

Mahsulotlar guruhi

Ko’rsatkichlari

Yo’l qo’yiladigan darajalari, mg/kg, ko’p emas

Izoh

1. Donlar, jumladan, bug’doy, qora bug’doy, arpa, tariq, gurunch, makkajo’xori

Toksik elementlar:

Qo’rg’oshin

0,5




Mishyak

0,2




Kadimiy

0,1




Simob

0,03




Mis

10,0




Ruh

50




Mikotoksinlar:

aflotoksin V1

0,005

bug’doy

Dezoksinivanlenol

0,7

arpa

T-2 toksin

1,0




Oxratoksinlar

0,005


Zearalenop

0,1




Pestisidlar:

Geksaxlorsiklogeksan ( , , izomerlari)

0,5




DDT va uning metabolitlari

0,02




Geksaxlorbenzol

0,01

Bug’doy

Simoborganik pestisidlar

Yo’l qo’yilmaydi




2,4 D kislota, uning tuzlari, efirlari

Yo’l qo’yilmaydi




Radionuklidlar:

Seziy-137

70

Bk/kg

Stronsiy-90

40

Bk/kg

Zararli qo’shilmalar:

Sporыnya

0,05




Fuzarioz donlar

1,0

Qora bug’doy, bug’doy, arpa

Pushti rangli donlar

3,0

Qora bug’doy

Yorqin sariq-yashil fluoresensiyali donlarni mavjudligi

0,1

Makkajo’xori

Ifloslanganligi va zararkunandalar bilan zararlanganligi

15,0

Tirik va o’lik zararkunandalarni umumiy zichligi, ekz/kg, ko’p emas

2. Yorma, tolqon

Toksik elementlar:

Qo’rg’oshin

0,5




Mishyak

0,2




Kadimiy

0,1




Simob

0,03




Miss

10,0




Ruh

50,0




Mikotoksinlar:

Aflotoksin V1

0,005




Dezoksinivanlenol

0,7

Bug’doy

1,0

Arpa

T-2 toksin

0,1




Oxratoksinlar

0,003




Zearalenop

0,2

Bug’doy, arpa, makkajo’xori

Pestisidlar:

1.8-jadvalni 1 bandiga mos




Radionuklidlar:

Seziy-137

50

Bk/kg

Stronsiy-90

30

Bk/kg

Ifloslanganligi va zararkunandalar bilan zararlanganligi

Yo’l qo’yilmaydi




3. Non, kulcha mahsulotlari

Toksik elementlar:

Qo’rg’oshin

0,35




Mishyak

0,15




Kadimiy

0,07




Simob

0,015




Miss

5,0




Ruh

25,0




Mikotoksinlar:







Zearalenon

0,2

bug’doy, makkajo’xori, arpa unlari

Qolganlari

1.8-jadvalni 1 bandiga mos




Pestisidlar:

1.8-jadvalni 1 bandiga mos




Radionuklidlar:

Seziy-137

60

Bk/kg

Stronsiy-90

20

Bk/kg

1.9-jadval


Don, un, yorma va non mahsulotlarini mikrobiologik ko’rsatkichlari



Mahsulotlar guruhi



KMAFAnM KOYe/g, ko’p emas

Yo’l qo’yilmaydigan mahsulot massasi, (g, sm3)




BGKP

Patogen, jumladan salmonelalar

Proteus jinsidagi bakteriyalar

S.aurens

Zamburug’lar, KOYe/g ko’p emas

izoh

1. Non-kulcha mahsulotlari (jumladan, pirog, meva, sabzavotli quymoqlar)

1∙103

1,0

25

-

1,0

50




2. Suzma, pishloq solingan non-kulcha mahsulotlari

1∙103

1,0

25

0,1

1,0

50




3. Qaymoq kremli non-kulcha mahsulotlari

5∙103

0,01

25

-

1,0

50





Download 0.53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling