Mahsulotlar sifati va gigiyenasi

5-Mavzu: Sanitar gigiyenik meyorlar va qoidalar

Insoniyat bugungi kunda juda katta miqdordagi fizikaviy, kimyoviy,

biologik va ijtimoiy-gigiyenik omillar ta’sirida yashamoqda, bu omillarning tabiati va ta’sir etish darajasi u yoki bu ko‘rinishdagi patologiyaning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Masalan, Jahon Sog‘liqni saqlash Tashkilotining bergan ma’lumotiga ko‘ra 80% kasalliklarning kelib chiqishi sifatsiz ichimlik suvini iste’mol qilish bilan bog‘liqdir. Shuning uchun aytish lozim-ki, ko‘pchilik kasalliklarni oldini olishda atrof-muhit omillari inson organizmi uchun muvofiq yoki juda bo‘lmasa befarq bo‘lishi lozim. Atrof-muhitning bunday parametrlari gigiyenik me’yorlar, qoidalar, reglamentlar
hisoblanadi va ularni umumlashtirib “gigiyenik normativlar” deb nomlanadi.
Ammo shuni hisobga olish kerak-ki, keltirib o‘tilgan barcha gigiyenik normativlarning o‘z xususiyatlari mavjuddir.
Gigiyenik me’yorlar, qoida bo‘yicha doimo ta’sir ko‘rsatuvchi va inson uchun kerakli omillar hisoblanadi. Masalan, ovqatlanishning gigiyenik me’yorlari, mikroiqlim me’yorlari, suv iste’moli me’yorlari mavjud.
Gigiyenik (sanitar) qoidalar - tabiatda bor bo‘lgan u yoki bu omilga bo‘lgan gigiyenik talablarning og‘zaki ta’rifi hisoblanadi. Masalan, sanitariya qoidalariga suv manbaini tanlashga bo‘lgan talablar yoki suv manbai atrofiga o‘rnatiladigan sanitariya himoya zonalarini aytish mumkin.
Sanitariya qoidalari ko‘pincha ularning tarkibiga muayyan gigiyenik me’yorlarni yoki reglamentlarni kiritilishini taqozo qiladi. Shundan kelib chiqib, eng muhim gigiyenik normativlardan biri bo‘lgan sanitariya qoidalari va me’yorlar (San Q va M) ni keltirish mumkin. Gigiyenik reglamentlar deganda odam organizmiga negativ ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga nisbatan o‘rnatiladigan me’yorlarni nazarda tutiladi. Bu omilning ta’sir ko‘rsatish tabiatiga ko‘ra ular quyidagilarga bo‘linadi: REK - ruxsat etiladigan konsenratsiya (masalan, havo, suv, oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida bo‘ladigan kimyoviy moddalarga o‘rnatilgan REKlar), RED - ruxsat etiladigan daraja (masalan, shovqin, tebranish va radioaktiv ifloslanishlarning REDlari), RED – ruxsat etiladigan doza (masalan, ionlantiruvchi nurlarning RED). Har qanday
holatda ham ruxsat etiladigan degan so‘z shu ma’noni anglatadi-ki, mazkur miqdordan oshib ketgan sharoitda bu omillar shu odamning o‘zigagina emas, balki uning kelgusi avlodi uchun ham xavfli hisoblanadi.
Gigiyenik normativlar sanitariya-epidemiologiya nazorati faoliyatining asosi hisoblanadi, chunki SEOA ning asosiy vazifalari ogohlantiruvchi va joriy sanitariya nazoratida gigiyenik normativlarning bajarilishini nazorat qilishdir.
1.8. O‘zbekiston Respublikasidagi gigiyenik normativlar
Bugungi kunda O‘zR da 100 dan ortiq gigiyenik normativ hujjatlar tasdiqlangan va amaliyotda qo‘llash uchun tavsiya qilingan bo‘lib, ularning asosiylari San Q va M hisoblanadi. Bu hujjatlarning aksariyat qismi oldin o‘rnatilgan normativlar bo‘lib, ularga ayrim yangilik va qo‘shimchalar kiritilgan, bunda O‘zbekistondagi geografik-iqlim sharoitlarining o‘ziga xosligi, respublika iqtisodiyotining xususiyatlari hamda
jamiyatda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar inobatga olingan. Bu hujjatlarning bir qismi ko‘pincha gigiyenik reglament ko‘rinishi (masalan, atmosfera havosidagi kimyoviy moddalarning REK, shovqin va tebranishning RED) tabiatiga egadir, ammo bu hujjatlarning ko‘pchilik qismi o‘z tarkibiga sanitariya qoidalari va me’yorlarini yoki sanitariya qoidalari va reglamentlarini oladi.
SanQ va Mdan tashqari O‘zR da normativ hujjatlar qatoriga uslubiy tavsiyanomalar, uslubiy ko‘rsatmalar, instruktiv xatlar, tekshirish usullari kirib, ilmiy izlanish natijalari asosida tayyorlangan hamda ko‘p bosqichli ko‘rib chiqilishi va muhokama qilinishi shart bo‘lgan sharoitlarda ishlab chiqilib, O‘zR SSV tomonidan tasdiqlangan.
Gigiyenik normativlarning ishlab chiqishning asosiy - ko‘p bosqichli murakkab
ilmiy izlanish natijalari va tashkiliy tarkibga ega jarayon. Ammo, har qanday holatda ham gigiyenik me’yorlashtirish va reglamentlash quyidagi asos bo‘luvchi prinsiplarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak:
1. Gigiyenik normativlarning davlat xarakteriga ega ekanligi. O‘zRda sanitariya nazorati davlat xarakteriga ega, shuning uchun barcha gigiyenik normativlar ham davlat xarakteriga egadir. Ishlab chiqilgan har bir normativ ko‘p bosqichli tekshirishlardan (ekspertiza) o‘tkaziladi, O‘zR SSV tomonidan tasdiqlanadi va O‘zR dagi “Aholining sanitariyaepidemiologik osoyishtaligi to‘g‘risida”gi Qonuni (2015) ga muvofiq qonuniy kuchga egadir.
2. Tekshirilgan omilni amaliyotda qo‘llashdan oldin shu omilga nisbatan ilmiy asoslangan reglament ishlab chiqilishi shart. Bu prinsipni har qanday kimyoviy modda uchun ishlab chiqiladigan REK misolida ko‘rsatish mumkin: yangidan sintezlangan kimyoviy moddaning hech biri, insonning u yoki bu turdagi faoliyatida oldindan gigiyenik-toksikologik tekshirishlarsiz va shunga muvofiq gigiyenik normativ ishlab chiqmasdan tatbiq qilinishi mumkin emas.
3. Xavfsizlik prinsipi (yoki omilning tibbiy-biologik ko‘rsatkichlari): gigiyenik normativlarni ishlab chiqishda birinchi navbatda shu omilning tirik organizm uchun ta’sir ko‘rsatish ahamiyati, undan keyin esa uning iqtisodiy samaradorligi, texnologiyalarning yangilanishi inobatga olinishi lozim.
4. Atrof-muhit obyektlarini bo‘lish prinsipi: gigiyenik me’yorlashtirish barcha omillar va atrof-muhitdagi obyektlar uchun bir xil bo‘lmasligi kerak. Masalan, kimyoviy modda uchun ishlab chiqiladigan REK havo, suv, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda alohida bo‘lishi zarur.
5. Tekshirilayotgan omilning keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan nomuvofiq samaralarining majmuasini hisobga olish prinsipi. Masalan, dispersli moddani atmosfera havosi uchun me’yorlashtirishda uning faqat odam organizmi uchun zararli ta’sir etishi mumkinligigina emas, balki umumsanitar sharoitlarning yomonlashishi, quyosh radiatsiyasi tarkibidagi ultrabinafsha nurlarning jadalligini pasaytirish kabilar hisobga olinadi.
6. Zararning cheklovchi ko‘rsatkichidan foydalanish prinsipi: gigiyenik reglamentni o‘rnatishda o‘rganilayotgan omilning ta’siriga tekshirish jarayonida eng sezgir bo‘lgan ko‘rsatkichga asoslanish lozim.
7. “Doza-samara”, “vaqt-doza”, “doza-vaqt-samara” ning bog‘liqligini hisobga olish. Mazkur prinsip gigiyenik reglamentni ishlab chiqishga asos bo‘luvchi hisoblanadi, chunki omilning miqdoriy ta’rifini, uning ta’sir etish muddatini va keltirib chiqargan samarasini hisobga olmay turib, reglament o‘rnatish mumkin emas.
8. Eksperiment sharoitida omilning ta’sirini modellashtirish prinsipi.
Ko‘p hollarda gigiyenik me’yor yoki reglamentni shu omilning ta’sir ko‘rsatish sharoitini modellashtirmasdan ishlab chiqish mumkin emas.
Masalan, kimyoviy moddaning havzadagi suvning sanitar tartibiga ta’sir etishi mumkinligini aniqlash uchun shunday sharoitni laboratoriya sharoitida sun’iy yaratish orqali, kimyoviy moddaning oziq-ovqat mahsulotining organoleptik ko‘rsatkichlariga ta’sirini o‘rganish uchun modelli sharoitda degustatsiya tekshirishlarini o‘tkazish talab etiladi.
9. Ta’sir sharoitini qattiqlashtirish prinsipi. Gigiyenik me’yor va reglamentni ishlab chiqishda shu omilning real sharoitda ta’sir etishi va shu sharoitni qattiq nazoratda bo‘lishini yaratish lozim. Masalan, u yoki bu xonaning yoritilishiga bo‘lgan gigiyenik me’yorni ishlab chiqishda ish jarayonida farqlanadigan obyektlarning eng kam miqdorlari, kichik kontrastli fon va yoritilganlikni ko‘rish organiga maksimal uzoq muddatlarda ta’sir ko‘rsatish sharoitini yaratish kerak.
10. Gigiyenik reglamentlash bo‘yicha tekshirish bosqichlari. Gigiyenik normativlarning ko‘p qismi ko‘p bosqichli tekshirish natijalari hisoblanadi, ularning tabiati esa me’yorlashtiriluvchi omilning tabiatiga bog‘liq. Masalan, kimyoviy omilni gigiyenik reglamentlashda gigiyeniktoksikologik tekshirishlar 4-6 bosqichdan iborat bo‘ladi va bu haqdagi ma’lumot keyinroq bayon qilinadi.
11. Iqlim - geografik sharoitlarni hisobga olish. Mazkur prinsip juda ko‘p gigiyenik normativlar uchun muhimdir, chunki muayyan hududning iqlim-geografik sharoiti atrof-muhitdagi omilning organizmga ta’sir ko‘rsatish darajasi va tabiatini sezilarli darajada o‘zgartirishi mumkin.
Masalan, Rossiya sharoitida suv iste’molining fiziologo-gigiyenik me’yorlari bir odam uchun 2,5 l/ kunni tashkil etsa, O‘zR ning issiq iqlim sharoitida yoz kunlari bu me’yor 4-5 l/ kungacha ko‘tarilib ketadi.
12. Me’yorlashtirishga ekologo-gigiyenik yondoshish. Hozirgi vaqtda atrof-muhitning ekologik sharoitini yomonlashishi bilan bog‘liq holda shunday savol qo‘yilayaptiki, gigiyenik normativlar shu omilning inson organizmiga faqat negativ ta’sirini oldini olishga qaratilmay, balki insonning yashash muhitini tanazzulga uchrashini oldini olishga qaratilishi lozimligini talab qiladi.
13. Gigiyenik normativlarning nisbiyligi. Ishlab chiqilayotgan hamma gigiyenik normativlar bir umrga emas, balki vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqilishi lozimligini talab qiladi. Chunki u yoki bu omilning organizmga ta’siri haqidagi yangi ma’lumotlar olinmoqda, tekshirish usullari takomillashayapti, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar o‘zgarayapti –bularning hammasi gigiyenik normativlarda o‘z aksini topmasdan iloj yo‘q. Shunga bog‘liq holda gigiyenik me’yorlashning lozimligi, gigiyenik me’yorlar, qoidalar va reglamentlarni yangidan aniqlash va
takomillashtirishni doimo amalga oshirishni talab etadi.