Махсус қисм б и р и н ч и б ў л и м шахсга қарши жиноятлар I боб. ҲАётга қарши жиноятлар 97 м о д д а. Қасддан одам ўлдириш

Бир гуруҳ шахслар томонидан содир этилган қасддан одам ўлдириш жиноятининг субъектлари сифатида фақат бирга­ликда ижро этганларни, яъни жабрланувчини ҳаётдан маҳрум этишга қаратилган ягона қасд билан қотиллик жараёнида бево­сита қатнашган шахсларни эътироф этиш зарур.
Агар жабрланувчи соғлиғига бир гуруҳ шахслар томонидан шикаст етказиш натижасида, иштирокчилардан бири, бошқа иш­тирокчиларда бундай ният бўлмагани ҳолда, жабрланувчининг ўлимига олиб келган зарба берса, ўлим келтириб чиқарган зар­бани берган шахснинг қилмишини ЖК 97-моддаси 2-қисмининг “п” банди билан квалификация қилишга йўл қўйилмайди. Бундай ҳолда ўлимга олиб келувчи зарба берган шахснинг ҳаракатларини унинг жиноят содир этиши сабабларини инобатга олган ҳолда қотиллик сифатида квалификация қилиш зарур, гуруҳнинг бошқа аъзолари ҳаракатларини эса бир гуруҳ шахслар томонидан жабр­ланувчининг соғлиғига шикаст етказиш деб баҳолаш зарур.
Икки ёки ундан ортиқ шахснинг биргаликда жиноий фаоли­ятни амалга ошириш учун олдиндан бир гуруҳга бирлашиши уюшган гуруҳ ҳисобланади.
ЖК 97-моддаси 2-қисмининг “п” банди диспозициясида кўрсатилган уюшган гуруҳ деганда, унинг барқарорлигини, унда ташкилотчининг мавжудлигини, қоида тариқасида бир қанча жиноятларни мўлжаллаганини, жиноятлар режалаштирилганини ва унинг қисмлари ишлаб чиқилганлигини, ҳар бир иштирокчининг вазифалари тақсимлаганлигини, техникавий қуролланганлигини, жиноятни яшириш чоралари кўрилганлигини, жиноий гуруҳда гуруҳий интизомга ва ташкилотчининг кўрсатмаларига бўйсуниш мавжудлигини ва ҳоказоларни тушуниш зарур.
Одам ўлдириш уюшган гуруҳ томонидан содир этилган, деб топилган тақдирда, жиноят барча иштирокчиларининг ҳаракатлари, уларнинг жиноятни амалга оширишдаги ролидан қатъи назар, ЖКнинг 28-моддасига ҳавола қилинмаган ҳолда, 97-моддасининг тегишли қисми билан квалификация қилинади^[29].
Қотилликни уюшган гуруҳ аъзоси томонидан ёхуд ўша гу­руҳ манфаатларини кўзлаган ҳолда содир этиш, деб квалифи­кация қилиш учун, содир этилган қотиллик натижасида, гарчи қотилликни бажарувчи уюшган гуруҳ аъзоси бўлмаса ҳам, уюшган гуруҳ ўзининг муайян манфаатларини ҳал этган бўлиши лозим. Бундай ҳолатда қотилликнинг бажарувчиси жиноятчилар­нинг уюшган гуруҳи манфаатларини кўзлаб жабрланувчини ҳаёт­дан маҳрум этиш нияти бўлганлигини эътироф этиш лозим. Бун­дай турдаги қотилликни амалга оширишда қўшимча сабаблар (тамагирлик, жабрланувчини ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши билан боғлиқ равишда ўлдириш) ҳам бўлиши мумкин. Мазкур ҳолатда қотилликнинг асосий сабабини – уюшган гуруҳ­нинг манфаатини аниқлаш муҳим, лекин уни квалификация қи­лишда содир этилган одам ўлдиришнинг оғирлаштирувчи ҳолат­ларини кўрсатиш керак, бу жазо тайинлашда судлар томонидан ҳисобга олиниши лозим.
Қасддан одам ўлдириш иштирокчиликда содир этилганда, жиноят субъектини тавсифловчи квалификация белгилари (қо­тиллик ўта хавфли рецидивист ёки илгари ҳам қасддан одам ўлдирган шахс томонидан содир этилганлиги), ушбу белгилар бевосита тааллуқли бўлган иштирокчиларнинг ҳаракатларини квалификация қилишда эътиборга олиниши лозим^[30].
33. Такроран ёки хавфли рецидивист томонидан қасддан одам ўлдириш ЖК 97-моддаси 2-қисмининг “р” банди билан квалификация қилинувчи белги сифатида кўзда тутилган. Агар шахс олдин ЖК 97-моддаси 1 ёки 2-қисмида кўрсатилган белги­ларга эга бўлган жиноятни қасддан содир этган ва бунинг учун у судланмаган бўлса, бундай қотиллик такроран содир этилган қасддан одам ўлдириш деб топилиши лозим.
Агар шахс ЖК 97-моддасининг 1 ёки 2-қисмида назарда тутилган қасддан одам ўлдириш учун илгари судланган ва яна қасддан одам ўлдирган бўлса, у ҳолда қотиллик хавфли рецидивист томонидан содир этилган деб топилади.
Жиноятчи, олдин тугалланган қотиллик содир этганлигидан ёки унга суиқасд қилганлигидан, у биринчи қотилликнинг бажа­рувчиси ёки иштирокчиси бўлганлигидан қатъи назар, одам ўлдириш такроран ёки хавфли рецидивист томонидан содир этил­ганлиги аломати бўйича квалификация қилиниши керак.
Агар шахс илгари ЖК 97-моддасининг 1 ёки 2-қисмлари бел­гиларига эга бўлган, янада оғир жиноят таркибига мансуб бўлган, масалан, терроризм, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳаё­тига тажовуз қилиш аломатларига эга бўлган қотилликни қасддан содир этган бўлса, қотиллик ЖК 97-моддаси 2-қисмининг “р” банди бўйича квалификация қилиниши лозим.
Агар шахс муқаддам содир этилган қасддан одам ўлдирганлик учун жавобгарликдан ёки жазодан озод этилган бўлса ёки ушбу қотилликлар учун судланганлик ҳолати тугалланган ёхуд қонунда белгиланган тартибда олиб ташланган бўлса, ёки айбдор шахсни жиноий жавобгарликка тортиш муддати^[31] ёки жазолаш муддати ўтган бўлса, қотиллик такроран содир этилган ёки хавфли реце­дивист томонидан содир этилган деб ҳисобланиши мумкин эмас.
Агар шахс аввал енгиллаштирувчи ҳолатларда ёки эҳтиётсиз­лик орқасида одам ўлдирган бўлса, ЖК 97-моддасида назарда ту­тилган кейинги қотиллик такроран қасддан одам ўлдириш сифа­тида кўрилиши мумкин эмас.
Такроран одам ўлдиришни ЖК 97-моддаси 2 қисмининг “а” бандида кўзда тутилган икки ёки ундан ортиқ одамни қасддан ўлдиришдан фарқлаш лозим.
Такроран одам ўлдиришни икки ёки ундан ортиқ шахсни ўлдиришдан фарқлашда, такроран ёки хавфли рецидивист томо­нидан амалга оширилган қасддан одам ўлдиришда икки ёки ундан ортиқ қотилликни содир этиш учун ягона қасднинг йўқлиги ва жиноятлар, одатда, ҳар хил вақтда содир этилганлиги назарда ту­тилиши лозим^[32].
34. Ўта хавфли рецидивист томонидан қасддан одам ўлдирилиши ЖК 97-моддаси 2-қисмининг “с” банди бўйича ква­лификация қилиниши керак (Ўта хавфли рецидивист тушунчаси тўғрисида ЖК 34-моддасининг шарҳига қаранг).
Қотиллик содир этилгунга қадар қонуний кучга кирган ҳукм билан қонунда белгиланган тартибда ўта хавфли рецидивист деб топилган шахсларгина ушбу жинояти учун судланганлик олиб ташланмаган ёки қонунда белгиланган тартибда судланганлик холати тугалланмаган бўлса, ЖК 97-моддаси 2 қисмининг “с” банди бўйича квалификация қилинади^[33].
Иштирокчиликда қасддан одам ўлдириш мазкур жиноятни со­дир этишдан олдин қонун билан белгиланган тартибда ўта хавфли рецидивист деб топилмаган қотиллик шерикларини ЖК 97-мод­даси 2-қисмининг “с” банди бўйича квалификация қилинишига олиб келмаслиги керак.
35. Тўсатдан юз берган кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида содир этилган, шунингдек, зарурий мудофаа чегарасидан ёки иж­тимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлашнинг зарурий чоралари чегарасидан четга чиқиб, ЖК 97-моддаси 2-қисми “а”, “в”, “д”, “ж”, “р”, “с” бандларида назарда тутилган вазиятларда содир этилган қотиллик оғирлаштирувчи ҳолатларда содир этил­ган қотиллик сифатида квалификация қилинмаслиги керак.
36. Ҳокимият ёки мансаб ваколати доирасидан четга чиққан ҳолда қасддан одам ўлдирган айбдорнинг қилмиши Жиноят ко­дексининг қасддан одам ўлдирганлик учун жавобгарликни белги­ловчи моддалари ҳамда 206-моддасининг тегишли қисмларида назарда тутилган жиноятлар мажмуи бўйича квалификация қили­ниши лозим.
37. Озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони ўтаётган шахс томонидан жазони ижро этиш муассасаси ходимини, шу­нингдек, маҳбусни унинг ахлоқан тузалишига тўсқинлик қилиш ёхуд жамоат вазифасини бажарганлиги учун ўч олиш мақ­садида ўлдириш ЖК 97-моддасининг тегишли қисмидан ташқари, Жи­ноят кодексининг озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш муассасаларининг ишини издан чиқарувчи ҳаракатлар учун жавобгарликни назарда тутувчи 220-моддаси бўйича ҳам квали­фикация қилиниши лозим^[34].
38. Судларнинг эътиборини қасддан одам ўлдиришда айбдор бўлган шахсларни жазолашни индивидуаллаштириш принципига қатъий риоя этилиши зарурлигига қаратиш зурур. Судлар шуни назарда тутишлари лозимки, қонун жавобгарликни оғирлашти­рувчи ҳолатларда қасддан одам ўлдириш жиноятини содир этган­лик учун ўлим жазосини қўллаш мумкинлигини назарда тутади, бироқ ушбу жазони албатта қўллашни талаб этмайди^[35].