Mahsus pedagogikaning klinik asoslari

Nutqning klinik tavsifi. Nutq rivojlanishi jarayonlarining bolalik davrida o‘ng yarim shar ahamiyatli o‘rin egallaydi. Hozirgi paytda aytilayotgan nuqtayi nazarlar shundan iboratki, bola nutqi paydo bo‘lishining erta davrida yetarlicha bodmagan tushunish va erkinlik nutq aktining tashkil topishi uchun albatta о dig yarim shaming faol ishlirokiga bogdiq. Nutq vositalarining ongli va er­kin shakllanishini qodlashda yetakchi rolni nutq bo'yicha dominantlik qilayotgan miya yarim sharining (odatda chap) bodinmalariga tegishlidir (E.G.Simerniskaya, 1985).
Bolalik davrida nutq buzilishining alohidaligi ularda qaytarilish qobiliyatining borligidir, chunki bola miyasining yuqori darajada nafisligi (plastikligi) bilan bogliq.
Bolalik davrida kuzatilgan nutq buzilishlari fiziologik (bosh miyaning ustki (pcriferik) markaziy tarkibining yetilish muddatiga bogdiq) va patologik (kasallangan) ko‘rinishda bodishi mumkin.
Nutqning patologik buzilishi markaziy va ustki (periferik) bu­zilishining xarakteriga qarab organik va funksional qismlarga bodinadi.
Nutq buzilishining klinik turlari:

1. 
   Ustki xarakterdagi:
   

mexanikdislaliya — (artikulatsiyaapparatiningturlixilbuzilishlarioqibatidatovushchiqarishningbuzilishi); funksionaldis­laliya (artikullashfunksiyasiningbuzilishi — artikulatsiyaa’zolariqurilmasiningsaqlanishioqibatida, noto‘g‘ri, noaniqartikulatsi­yaapparatiningharakati);
rinolaliya —nutqningprosodiyatomonivatovushchiqarishdagibuzilishlar, birinchinavbatda — alveolaro‘simta, milk, qattiqvayumshoqtanglay, labdagiyoriq (nezarasheniya) ko‘rinishidagiovozlar, artikulatsiyaapparatiningqurilishibuzilishinikeltiribchiqaradi. Tovushchiqargandahavooqimifaqatog‘izorqaliemas, balkiburunbo‘shlig‘I orqaliochiqo^’tishivayopiq, burunbo‘shlig‘idagime’yoriyo'tishningadenoidlar, o‘simtalar, bu­runsuyaginingqiyshiqligi, burundasurunkalijarayonlaroqibati­dabuzilishlarningko‘rinishimumkin;
rinofoniya — nutqtovushlariningme’yoriyartikulatsiyasidaovoztembriningbuzilishi, fonatsiyajarayonida og’izvaburunbo‘shlig‘I ishtirokiningmuvofiqlashmasliginihisobgaolinishi;
disfoniya — ovoz apparatining patologik o‘zgarishlari oqibati­da fonatsiyaning ishdan chiqishi. Yoki fonatsiyaning (afoniya), yo’qligi yoki ovozning (disfoniya) kuchi yo‘qligi yoki tembrning buzilishi ko‘rinadi. Balki, markaziy va ustki (periferik) xarakterdagi ovoz tashkil qiluvchi mexanizmning organik va funksional tartibsizliklarini keltirib chiqaradi.

2. 
   Markaziy xarakterdagi:
   

dizartriya — markaziy nerv sistemasining organik shikastlanishi oqibatida til tovush tizimining buzilishi (tovush chiqarish, prosodiya, ovozlar). Dizartriya, ko'pincha talaffuz qilishning bu­zilishi bilan chegaralanmaydi, lekin nutqni tushunish va leksik-grammatik tomonlariga tegishli bo'ladi;
alaliya — bola rivojlanishining bachadonda homila yoki ilk davrida bosh miya po‘stlog‘ining nutq zonasida organik shikastlanishi oqibatida nutqning yo'qligi yoki rivojlanmaganligi (nutq shakllanishiga qadar). Motorli alaliyada murojaat qilingan nutqni qiyosiy saqlangan imkoniyatda tushunish uchun qiyinchiliklar shaxsiy nutqning rivojlanishiga tegishli bodadi. Sensorli alaliyada buning teskarisi kuzatiladi: u yoki bu darajada, atrofdagilarning nutqini tushunish buziladi;
afaziya — bosh miyaning ogdr jarohatlanishi tufayli, shamollash jarayonlari va o'simtalar tufayli nutq zonalarini qamrab oluvchi ilgari bodgan nutqni to‘la yoki qisman yo‘qotish. Afaziya mexanizmi asosida nutq stereotipining yo‘qolishi yotadi, shunga ko'ra talaffuz qilish ko‘nikmalari yoki begona nutqni tushu­nish imkoniyatlari yo‘qoladi. Yosh bolalarda (5—7 yosh) nutq buzilishi afaziya turidagi miya shikastlanishida asosan o‘chadi va ko'proq nutq-eshitish xotirasiga tegishli bodadi (L.S.Svetkova, 1988);
disgrafiya yoki agrafiya — yozuv jarayonining o‘ziga xos, qis­man mos yoki butunlay ishdan chiqishi. Gap tuzilmasi va tovush-bo'gdnlar tizimining buzilib ko‘rinishida, harflarning optik-fazoviy obrazlari noaniq ko‘rinadi. Bosh miya yarim shari chap qismining qaysi joyi shikastlanmasin orqa peshana, chakka, gardan — yozuv buzilishi mumkin;
disleksiya (aleksiya) — bosh miyada gardan-chakka-tcpa qismlarining rivojlanmaganligi oqibatida o'qishning qattiq bu­zilishi.