Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология

Нақдпул оқимини ўзгартириш усули ҳар бир йил ва ҳар бир лойиҳа учун маълум миқдорда пул тушумлари юзага келиши эҳтимолини тахмин қилади. Шундан сўнг, янги лойиҳалар тузатилган пул оқимлари ставкалари асосида тузилади ва улар учун аниқ жорий қиймат ҳисобланади. Тузатилган пул оқимлари энг юқори аниқ жорий қийматга (соф келтирилган қийматга) эга бўлган лойиҳага устунлик берилади.
Пул оқимларининг ўзгаришлари:
НПВ= -И+£Инн*он\(1+и)^н, бу ерда: НПВ - хатарларни тузатилган пул оқимлари бўйича ҳисобланган соф жорий қиймат;
Инн - давр фойдаси;
И - инвеститсиялар;
он - маълум бир даврда фойда олиш эҳтимоли;
и -дисконтлаш ставкаси;
н -даврларнинг сони.
Дисконтлаш коеффитсиенти (ставкаси) хавфини тартибга солиш усули суғурта мукофотининг хавф-хатарсиз имтиёзли коеффитсиентга қўшилишини ва лойиҳанинг соф жорий қийматини янги чегирма омили ҳисоблаб чиқишни назарда тутади. Юқори аниқ ҳозирги қийматга эга лойиҳа энг мақбул ҳисобланади: Агар
НПВа(иа)>НПВБ(иБ), бўлса "а" лойиҳаси қабул қилинади бу ерда: НПВа(иа) -"а" лойиҳасининг соф жорий қиймати, таваккалчиликка мослаштирилган ҳисоблаш ставкаси бўйича ҳисобланади;
НПВБ(иБ) - "б" лойиҳасининг соф жорий қиймати, таваккалчиликка мослаштирилган ҳисоблаш ставкаси бўйича ҳисобланади;
и = СС + хатар учун ^мукофот, унда СС - капиталнинг қий^мати.

Молиявий хатарлар турли воситалар орқали ҳал этилади. Молиявий таваккалларни бартараф этиш воситалари уларни олдини олиш, ушлаб туриш, узатиш, даражасини пасайтириш ҳисобланади. Хатарни олдини олиш хавф-хатарли воқеадан оддий тўсқинликни билдиради. Бироқ, тадбиркорлик субъекти учун хавфдан қочиш кўп ҳолларда даромаддан воз кечишни англатади. Хатарни ушлаб қолиш - бу хавфни инвесторга қолдириб қўйиш демакдир, яъни. унинг масъулияти ҳақида. Шундай қилиб, инвестор, шовқин капитали инвеститсия, олдиндан ишонч ҳосил қилади, у ўз маблағлари билан хавф капитали мумкин бўлган зарарни қоплаши мумкин. Хатарларни ўтказиш инвесторнинг молиявий хатар учун жавобгарликни бошқасига, масалан, суғурта компаниясига топширилишини англатади. Бундай ҳолда, хавфни ўтказиш молиявий хавфни суғурталаш йўли билан юзага келди. Хавфни пасайтириш - йўқотиш эҳтимоли ва ҳажмини камайтириш. Молиявий таваккални ҳал қилишнинг муайян воситасини танлашда инвестор қуйидаги тамойиллардан келиб чиқиши керак:

• 
  ўзингизнинг сармоянгиздан кўра кўпроқ хавф қила олиш мумкин эмас;
  
• 
  хавфнинг оқибатлари ҳақида ўйлаш керак;
  
• 
  кичик учун катта хавф қилиш мумкин эмас.
  

Биринчи тамойилнинг амалга оширилиши сармояларни инвеститсиялашдан олдин инвесторга керак: бу хатар бўйича мумкин бўлган максимал зарар миқдорини аниқлаш; сармоя киритилган капитал миқдори билан таққослаш; уни ўзининг барча молиявий ресурслари билан таққослаш ва ушбу капиталнинг йўқолиши инвесторнинг банкротлигига олиб келмаслигини аниқлаш.
Капитал қўйилмалардан тушган зарар миқдори ушбу капитал ҳажмига тенг бўлиши мумкин, ундан кам ёки ундан кўп бўлиши керак. Тўғридан-тўғри инвеститсиялардаги йўқотишлар одатда корхоналар маблағлари ҳажмига тенг. Инвестор талабга жавоб бўлган бизнесда 100 млн. сўм инвеститсия қилди. Иш тугади. Инвестор 100 млн. сўмни йўқотди. Бироқ, пулнинг сотиб олиш қобилиятининг пасайиши, айниқса, инфлятсияни ҳисобга олган ҳолда, йўқотиш ҳажми инвеститсия қилинган пул миқдоридан катта бўлиши мумкин. Бундай ҳолатда мумкин бўлган зарарнинг миқдори инфлятсия

индексини ҳисобга олган ҳолда аниқланиши керак. Агар инвестор йилига 500 мингта шартли бирликни қабул қилиш умидида 2018 йилда хавфли бизнесда 100 минг шартли бирликни маблағ билан инвеститсия қилган бўлса, бу иш банкрот бўлган ва пулни қайтармаган бўлса, зарарни 2018 йилги инфлятсия кўрсаткичи (22%) билан ҳисоблаш керак, яни 2200 минг шартли бирлик (22 • 100) мавжуд.
Портфел инвеститсиялари, яъни иккиламчи бозорда сотилиши мумкин бўлган қимматли қоғозларни сотиб олиш билан зарарнинг миқдори одатда сарфланган капитал миқдоридан кам бўлади. Мумкин бўлган максимал йўқотиш даражаси ва инвесторнинг ўз молиявий ресурслари миқдори банкротликка олиб келадиган хавф даражасини ифодалайди. У хатар даражаси (коеффитсиенти) билан ўлчанади:
Кх = З\Ўз,
бу ерда: Кп - хатар коеффитсиенти;
З - мумкин бўлган максимал зарар миқдори, сўмда;
Ўз - маълум пул маблағларини ҳисобга олган ҳолда ўз молиявий ресурсларининг ҳажми.
Иккинчи тамойилни амалга ошириш инвесторнинг мумкин бўлган максимал йўқотиш миқдорини билиши, унинг нима сабаб бўлиши мумкинлигини аниқлайди, хавфнинг эҳтимоли нимадан иборат ва хавфдан воз кечишга қарор қилади, унинг жавобгарлиги хавфини қабул қилади ёки бошқа шахснинг жавобгарлигига хавфни ўтказади.
Учинчи тамойилнинг амал қилиши молиявий таваккалчиликни ўтказишда намоён бўлади. Бундай ҳолда, инвестор суғурта мукофотлари билан суғурта бадали ўртасида қабул қилинадиган нисбатни белгилаши керак. Суғурта мукофоти - суғурталовчига суғурта қилдирувчи томонидан суғурта қилинган суғурта хавфи учун тўлов. Суғурта суммаси моддий қийматлар суғурталанган пул суммаси. Хатарни сақлаб қолиш керак эмас, яъни инвестор хавфни қабул қилмаслиги керак.
Молиявий хавф даражасини камайтириш учун турли усуллар қўлланилади: диверсификатсия қилиш; танлов ва натижалар ҳақида қўшимча маълумот олиш; чеклаш; суғурта.
Диверсификатсия - бу бир-бирлари билан бевосита боғлиқ бўлмаган турли хил инвеститсия объектлари ўртасида инвеститсион маблағларни тақсимлаш жараёни.
Ўз-ўзини назорат қилиш учун саволлар

1. 
   Хатарлар турлари қандай?
   
2. 
   Ташқи (екзоген) омилларни келтиринг.
   
3. 
   эндоген омилларга ном беринг.
   
4. 
   Сиз қандай инвеститсия хавфини баҳолаш моделларини биласиз?
   
5. 
   Молиявий хатарларни бартараф этиш йўлларини тавсифланг.