Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология

кредит - қимматли қоғозлар бўйича фоизларни тўламаслик хавфи ёки аксиялар баҳосидаги ўзгаришлар натижасида етказилган зарарлар.

лойиҳа - лойиҳанинг прогнозланган версиясига нисбатан зарар ёки йўқотиш эҳтимоли. Бир қатор лойиҳа хавфи мавжуд: лойиҳа учун ягона хатар - ушбу лойиҳа компаниянинг ягона активи бўлган тақдирда, лойиҳа учун хавф туғдириш; компания ичидаги хатар - лойиҳанинг компаниянинг умумий таваккалчилигига таъсирини акс эттиради, лойиҳанинг компаниянинг даромадларидаги ўзгаришларга таъсири билан ўлчанади; бозор хатари (ёки бета риски) - бу диверсификатсия қилиш йўли билан бартараф этилиши мумкин бўлмаган лойиҳа хавфининг бир қисми, яъни турли инвеститсия лойиҳаларининг инвеститсия портфелига интегратсиялашуви.

Инвеститсия портфели - даромадларни ишлаб чиқариш мақсадида даромадли объектларга капитал маблағларини инвеститсиялаш учун инвестор томонидан инвеститсия лойиҳаларида инвеститсия лойиҳалари бўйича қимматли қоғозлар ва инвеститсиялар тўплами. Агар инвеститсия портфели маълум даражадаги таваккалчилик даражаси ёки даромаднинг минимал хавфи учун мумкин бўлган энг юқори даромадни таъминласагина самарали ҳисобланади.

2. 
   Хатарларни (рискларни) бошқариш
   

Лойиҳаларни бошқариш нафақат ноаниқлик ва хатарнинг мавжудлиги ва хавф ва зарарни таҳлил қилишни ўз ичига олади. Лойиҳа хатарлари бошқарилиши мумкин ва бошқарилиши керак. Хатарларни бошқариш - хавф омилларини режалаштириш, мониторинг қилиш ва тузатув тизимига бирлаштирилган таҳлил қилиш ва бартараф этишнинг бир қатор усуллари.
Хатарларни баҳолаш усуллари қуйидагиларни ўз ичига олади:

1. 
   Математик статистика усулларидан фойдаланиб, миқдорий хавфларни баҳолаш.
   
2. 
   эксперт мутахассислар учун хавфларни баҳолаш усуллари.
   
3. 
   Хатарларни симулятив моделлаштириш усуллари.
   
4. 
   Бир неча алоҳида услублар ёки уларнинг индивидуал элементларини бирлаштирувчи комбинатсияланган усуллар.
   

Хатарларни камайтириш усуллари:
Хатарларни тақсимлаш (қайтариш, узатиш, ўтказиш) - одатда, маълум бир турдаги контракт бўйича бошқа томон учун хатарларни тўлиқ ёки қисман ўтказиш бўйича ҳаракатлар.
Хатарларни суғурталаш жисмоний ва юридик шахсларнинг мулкий манфаатларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлиб, у улар томонидан тўланадиган суғурта бадаллари (суғурта мукофотлари) ҳисобидан шаклланган нақд пул маблағлари ҳисобидан муайян ҳодисалар юз берганда (ишни суғурталаш) амалга оширилади.
Резерватсия (захира қилиш) - зарарни ва кутилмаган харажатлар қоплаш учун маблағларни захиралаш усули.
Бета хатари ҳар бир ўзига хос, одатда йирик, одатий компания учун ҳисобланади. Унинг ўлчами одатда 0,5 дан 1,5 гача - 2 гача. Бета хавфи кўрсаткичи бирдан кам бўлса, демак, маълум бир фирманинг хавф даражаси саноат ўртача қийматидан пастроқ. Бета хавфи кўрсаткичи салбий тенденсияга эга бўлиши мумкин, бу маълум бир компаниянинг ушбу кўрсаткичи динамикаси соҳанинг ўртача таваккалчилик динамикасига зиддир.
Хатарнинг катталиги ёки хавф даражаси икки мезон билан ўлчанади: ўртача кутилган қиймат; мумкин бўлган натижанинг ўзгарувчанлиги (ўзгарувчанлиги).
Кутилган ўртача қиймат - бу ноаниқ вазият билан боғлиқ воқеа катталигининг қиймати. Ўртача кутилган қиймат барча мумкин бўлган натижалар бўйича ўртача қийматга эга бўлиб, ҳар бир натижа эҳтимоллиги тегишли қийматнинг частотаси ёки вазни сифатида ишлатилади. Ўртача қиймат умумлаштирилган миқдорий характерга эга ва капитал қўйилмаларнинг исталган вариантини танлашда қарор қабул қилишга рухсат бермайди. Якуний қарор учун индикаторларнинг ўзгарувчанлигини ўлчаш керак, яъни мумкин бўлган натижа ўзгарувчанлиги ўлчовини белгилашдир. Мумкин натижанинг ўзгарувчанлиги - ўртача қийматдан кутилган қийматнинг ўзгариш даражаси. Шу мақсадда амалда иккита яқиндан боғлиқ мезонлардан фойдаланилади: варианcе ва стандарт оғиш. Дисперсиён ҳақиқий натижаларни кутилган ўртача қийматдан четлатилган квадратларнинг ўртача оғирлиги ҳисобланади:
Г²= Х(х - Хй_П)²н \Хн, бу ерда: Г -дисперсия (тарқалиши);
Х-ҳар бир кузатув иши учун кутилган қиймат;
Хй_П- кутилган ўртача қиймат;
н- кузатувлар сони.
Стандарт оғишқуйидаги формула билан белгиланади:
Г = ВХ (х - х_Cп)²\ Х н, бу ерда: Г - стандарт оғиш.
Тенг частоталар билан, бизда алоҳида ҳолат мавжуд:
Г²= Х(х - Хйп)²\ н,
Г =Вх (х - Хй_П)² \н
Стандарт оғиш номланган миқдордир ва ўзгарувчан характеристиканинг ўлчами бир хил бирликларда кўрсатилади. Дисперсиён ва стандарт оғиш мутлақ ўзгарувчанлик чоралари.
Таҳлил қилиш учун ўзгариш коеффитсиенти қўлланилади. Ўзгаришлар коеффитсиенти стандарт оғишнинг арифметик ўртача қийматига нисбати бўлиб, олинган қийматларнинг сапмалар даражасини кўрсатади:
В = 0\Хйп-100, бу ерда: В - ўзгарувчанлик коеффитсиенти, %;
Г- стандарт оғиш;
Хй_П - кутилган ўртача қиймат.
Ўзгарувчанлик коеффитсиенти нисбий қийматдир. Шунинг учун унинг ўлчами ўрганилган кўрсаткичнинг мутлақ қийматларидан таъсирланмайди. Ўзгариш коеффитсиенти ёрдамида турли ўлчов бирликларида ифодаланган белгиларнинг ўзгарувчанлигини солиштириш мумкин. Ўзгариш коеффитсиенти 0 дан 100% гача ўзгариши мумкин. Коеффитсент қанчалик катта бўлса, ўзгарувчанлик қанчалик катта. Турли хил ўзгарувчанлик коеффитсиентларини қуйидаги сифатли баҳолаш белгиланди: 10% гача - заиф ўзгарувчанлик; 10 - 25% - ўртача ўзгарувчанлик; 25% дан ортиқ - юқори ўзгарувчанлик.

2. 
   Инвеститсия хатарларини баҳолаш моделлари
   

Замонавий методологияда инвеститсия хавфини баҳолашнинг бир неча моделлари мавжуд. Хатарларни баҳолашнинг симулятсия модели барча вариантлар учун пул оқимларини ва кейинги ҳисоб-китобларни (аниқ жорий қиймат) тузатиш билан боғлиқ. Ҳар бир лойиҳа учун унинг учта ривожланиш вариантлари қурилади: умидсизлик, энг яхши ва оптимистик; ҳар бир вариант учун аниқ жорий қийматнинг тегишли кўрсаткичи белгиланади, кейин ҳар бир лойиҳа учун ушбу кўрсаткичнинг кўлами сканер ва ноумидлик вариантлари кўрсаткичлари ўртасидаги фарқ сифатида ҳисобланади. Икки қиёсли лойиҳалардан, бугунги кунда аниқ жорий қийматдаги ўзгариш оралиғи бўлган лойиҳа хавфлироқ ҳисобланади. Хатарни баҳолашнинг симулятив модели:
Р(НПВ)=НПВо - НПВп,
бу ерда: Р(НПВ) - ўзгаришлар доираси;
НПВо -оптимистик вариантдаги соф жорий қиймат;
НПВп - пессимистик вариантдаги соф жорий қиймат.