Махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

1.7. Меҳмондорчилик ва туризм саноатида меҳнат бозори таҳлили
Таҳлил Тошкент Давлат иқтисодиёт университетининг «Халқаро туризм” факультетининг аъзолари, Глазгодаги (Шотландия) Стратклайд университети (доктор Tom Baum ва доктор Karen Thompson, University of Stratchlyde, Glazgow), ҳамда Бухоро Давлат Университетининг “Иқтисодиёт” факультети аъзолари ҳамкорлигида амалга оширилди. Унда Ўзбекистонда 2004 йил баҳорида жойлаштирув корхоналаридаги кадрлар масаласи, кадрларни ёллашдаги танлов мезонлари, кадрлар қўнимсизлиги, малака ва кўникмаларга бўлган талаблар кабилар ўрганилган. Таҳлилда Тошкент ва Бухоро шаҳарларида жойлаштирилган турлича даражалардаги (эгалик қилаётган юлдузлари сонига нисбатан) 48 та жойлаштирув корхонаси ва 28 та туристик корхоналаридан ёзма равишда (ёзма анкета сўрови) олинган маълумотлардан фойдаланилди. Ушбу миқдор Ўзбекистонда маданий туризм ривожланган барча вилоятлардаги аҳволни акс эттириш учун етарли, деб баҳоланди. Ёзма сўровнома усулида қўлга киритилган маълумотларнинг умуман олганда, шу соҳа бўйича дунёнинг бошқа жойларида олинаётган маълумотларга нисбатан ўхшашлиги туфайли, глазголик ҳамкорлар томонидан бу ахборотларнинг ишончлилик даражаси юқори деб баҳоланди.
Бу ерда шуни аниқлаштириб ўтиш зарурки, таҳлилда жойлаштирув саноати корхоналари деганда асосан инсонларни тунаш учун бошпана билан таъминловчи корхоналар тушунилди. Туризм саноати корхоналари деганда туристик саёҳатга чиққан (ёки чиқмоқчи бўлган) инсонларга турли хилдаги хизматларни кўрсатувчи корхоналар тушунилди.
Сўровда қатнашган (танланган) жойлаштирув корхоналарининг 83 %ини меҳмонхоналар, 8 %ини пансионлар, 2 %ини кемпинг ва 7 %ини бошқа турдаги жойлаштирув корхоналари ташкил этишди. Туристик корхоналарнинг 25 %ини турагентликлар, 25 %ини музейлар, 18 %ини сувенирлар билан савдо қилувчи чакана савдо корхоналари, 11 %ини халқ амалий санъати корхоналари, 7 %ини дам олиш парклари, 7 %ини туроператорлар, 4 %ини транспорт корхоналари ва 3 %ини бошқа хил корхоналар ташкил этишди. Бу ерда шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, туристик корхоналарнинг аксарияти бир вақтнинг ўзида юқорида санаб ўтилган фаолият турларининг бир нечаси билан шуғулланади, лекин, таҳлилда уларнинг бажарадиган фаолиятларининг асосий турларидан келиб чиққан ҳолда гуруҳларга ажратилди.
Танланма таҳлилидан шу маълум бўлдики, жойлаштирув соҳасида иш билан бандликка ташқи омиллардан асосан мавсумгина таъсир этади. Танланмадаги жойлаштирув корхоналарнинг 12 %игина мавсумий фаолият юритишини, қолган 88 %и йил давомида узлуксиз иш юритишини билдиришди. Туристик корхоналарнинг фаолиятига мавсум омили ва фаолият диверсификацияси таъсир этар экан. Туристик корхоналаринг фақатгина 43 %и йил давомида фаолият юритишса, қолган 57 %и мавсумий фаолият юритишади.
Танланмадаги жойлаштирув корхоналарининг 50 %ида мижозларга таклиф этиладиган ўринлар сони 20 дан ошмаса, туристик корхоналарнинг аксарият қисмида иш ўринлари сони 20 тадан ошмайди.
Жойлаштирув корхоналарининг 75 %и ўз ресторанига, 46 %и ўз барига, 56 %и ўз кўнгил очиш воситаларига, 23 %и ўз тижорат дўконига, 42 %и конференция ўтказиш имкониятига ва фақатгина 5 %и ўз тунги клубига эга эканлиги аниқланди. Туристик корхоналар томонидан қуйидаги турларда қўшимча хизматлар кўрсатилади: ресторан хизмати 29 %, бар 21 %, буфет 25 %, чакана савдо 34 %, экскурсиялар 21 %, яна бошқа турлардаги хизматлар 36 % туристик корхоналарда таклиф этилади.
Жойлаштирув корхоналарининг 60 %ида доимий равишда тўлиқ ишловчи ходимларнинг ҳиссаси кадрларнинг умумий сонининг 70 %идан камроғини ташкил этаётгани ва бу тенденция бир неча йилдан буён давом этаётгани кўрсатиб берилди.
Танланмадаги корхоналар (ҳам жойлаштириш, ҳам туристик корхоналарни) ярмисининг аксарият мижозлари хорижий фуқаролар эканлиги маълум бўлди.
Шунингдек, таҳлиллардан сўнг қуйидагича умумий маълумотлар аниқланди:

1. 
   Ўзбекистон жойлаштирув ва туристик корхоналарида иш билан бандлик даражасига мавсумийлик омили кутилганидан кўра камроқ таъсир этади.
   
2. 
   Туристик корхоналарнинг аксариятининг фоалиятида хилма-хиллик, диверсификация кузатилади.
   
3. 
   Бошқарувчиларнинг аксариятини эркаклар, хизматчиларнинг аксариятини аёллар ташкил этади; бу ҳол, яъни бошқарувчи эркаклар ҳиссасининг ортиқлиги айниқса, туристик корхоналарда яққол намоён бўлади.
   
4. 
   Соҳадаги корхоналарда қисман бандликка ёллаш ҳоллари Европа мамлакатларидагидек кенг тарқалмаган.
   
5. 
   Корхоналаримизни кадрлар қўнимсизлиги масаласи қийнамайди, бироқ корхоналарнинг кўпчилигида 2004 йилда 2003 йилдагига нисбатан бироз камроқ киши ишлаётган эди (маълумотлар олинган пайтда 2004 йил ҳали ўз ниҳоясига етмаган эди).
   
6. 
   Соҳадаги корхоналаримиз юқори малакали кадрларни (топиб) танлаб олишда бироз қийинчиликларга дуч келишаяпти.
   
7. 
   Жойлаштирув корхоналарида кадрлар малакасини ошириш масаласига турли муносабатлар билдирилади; аксарият ходимлар ўзларининг кўникмаларини бевосита иш жойида қўлга киритишади; четда малака ошириш масаласини ҳал этиш учун Университетда таълим олишдан тортиб, хусусий корхоналар томонидан таклиф этилаётган қисқа муддатли курсларда иштирок этиш имкониятларигача кўриб чиқилади; жойлаштирув корхоналарининг аксариятида ички малака ошириш тизимлари кенг тарқалмаган. Туристик корхоналарда ҳам шу ҳол кузатилади, булардан ташқари, туристик корхоналарда кадрларининг маълумотлилик даражалари бир-биридан ниҳоятда фарқ қилади, уларда менежерлар ва техник ходимларнинг баъзиларигина четда (корхонадан ташқарида) малака оширишган.
   
8. 
   Ходимлар малакасини оширишда энг аввало чет тилини ўрганиш (айниқса инглиз тилини), информацион технологиялардан фойдаланиш, иш жойида керак бўладиган техник кўникмалар, алоқа воситаларидан фойдаланиш, муомала одобини ўрганиш, четда (бошқа жойларда) тажриба орттириш кабилар талаб этилади.
   
9. 
   Ходимлардан ишбилармонлик кўникмалари (молия бошқаруви, маркетинг, инсон ресурслари менежменти, сифатни бошқариш кабилар) талаб этилмайди.
   

Амалга оширилган тадқиқотдан шулар хулоса этилдики, меҳмондорчилик ва туризм соҳаси учун кадрлар тайёрлаш сифатини янада ошириш имкониятлари мавжуд. Бунда ўқув юртини битирувчи талабалар чет тили, информацион технологиялар, муомала одоби, сервис хизматларини кўрсатиш малакаси ҳамда иш жойида керак бўлувчи бевосита техник кўникмаларига эга бўлишлари шартлиги маълум бўлди.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, Тошкент Давлат Иқтисодиёт Университети “Халқаро туризм” факультети доирасида бир қатор ишлар амалга оширила бошланди. Факультет 1999 йилда Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ-2332 “Ўзбекистонда туризм соҳаси учун малакали кадрлар тайёрлаш тўғрисидаги” Фармони ва Вазирлар Маҳкамасининг 324 - “Ўзбекистонда туризм соҳаси учун кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги” Қарори асосида ташкил этилган бўлиб, унда шу пайтгача туризм ва меҳмондорчилик соҳасида ишлаш учун тўрт йўналиш бўйича 200 дан ортиқ малакали бакалавр кадрлари тайёрланди. Факультет битирувчиларининг аксарияти ўз соҳалари доирасида меҳнат фаолиятларини юритишмоқда.
Факультетда ҳозирда 500 га яқин талаба таълим олмоқда, уларга факультетнинг «Туризм”, “Сервис”, “Ўзбекистон тарихи”, “Жисмоний тарбия ва спорт” ҳамда “2-сон чет тиллари” кафедралари профессор-ўқитувчилари томонидан дарс бериб борилмоқда. Факультет жамоаси томонидан талабаларга янада сифатли таълим бериш мақсадида Европа Ҳамжамиятининг Tempus Tacis фонди билан ҳамкорликда ToHoSt-CA лойиҳаси асосида махсус модул ишлаб чиқилди. Модулнинг ишлаб чиқилишида Тошкент Давлат иқтисодиёт университети билан Брюсселнинг Erasmus Hoge School (Бельгия), Глазгонинг Strathclyde университети (Буюк Британия), Перужа университети (Италия), Рованиеми политехник институти (Финляндия), Бухоро Давлат университети (Ўзбекистон), Иссиқ-Кўл Давлат университети (Қирғизистон), Бишкек Давлат иқтисодиёт ва тижорат университети (Қирғизистон) ҳамда Орхон университети (Монголия) каби олий ўқув юртларининг туризм ва меҳмондорчилик соҳаси бўйича етакчи мутахассислари ҳамкорлик қилишди.
Ишлаб чиқилган модул асосан 20 фандан иборат бўлиб, уларнинг тўрттаси хорижий тиллар ва туризмдаги ахборот технологияларига бағишланган бўлса, қолган 16 таси мутахасссисликка оид фанлардан иборат. Модулда юқорида амалга оширилган тадқиқот натижасида чиқарилган хулосалардан келгуси кадрларни тайёрлашда фойдаланиланиш кўзда тутилди.