Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda davlat byudjetidan foydalanish
Download 219.69 Kb. Pdf ko'rish
|
makroiqtisodiy-barqarorlikni-ta-minlashda-davlat-byudjetidan-foydalanish
|
Keywords: macroeconomic stability, budget, government
Davlat o‘zining funksiya va vazifalarini amalga oshirish uchun ma‘lum bir xarajatlar qilishi zarur bo‘ladi va ularni soliqlar va yig‘imlar orqali mablag‘larni to‘playdilar. Soliqlar iqtisodiyotni boshqarishning asosiy qurollaridan biri bo‘lganligi "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 February 2022 / Volume 3 Issue 2 www.openscience.uz 1476 bois mutaxassislar doimiy ravishda soliqlar yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog‘i haqida fikr va muloxazalar yuritadilar. Bugungi kunda moliya tizimini samarali tashkil etishni ta’minlaydigan chora- tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy islohotlarning bugungi bosqichida mamlakatimizda davlat moliyasining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Yuqorida aytib o‘tilgan fikr-mulohazalar asosida aytish mumkinki, bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar tub negizida halq manfaatlari, mamlakat aholisi farovonligi va iqtisodiy rivojlanish masalalari yotadi. Ushbu yo‘nalishlar taraqqiyoti uchun albatta moliyaviy resurslar zarur bo‘ladi va davlat byudjeti mablag‘lari asosiy moliyaviy manba sifatida namoyon bo‘ladi. Shunday ekan, mamlakatimiz taraqqiyoti jarayonida davlat byudjeti mablag‘laridan samarali foydalanish, davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanishni optimallashtirish masalalari dolzarb masalalardan biri bo‘lib kelmoqda. Davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga tegishli bo‘lgan barcha funksiyalarni bajaradi. Bir vaqtning o‘zida, davlat byudjeti faqat o‘ziga xos bo‘lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o‘z navbatida, davlat byudjetini moliya tizimining boshqa bo‘linmalari-dan ajratib turadi va unda markaziy o‘rinni egallashga imkon beradi. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo‘lsa-da, uning bu hislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslarni asosiy taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon bo‘ladi. Jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy hayotiga daromadlari soliqlar va boshqa majburiy yig‘imlar orqali shakllantiriladigan davlat byudjeti ta’sirining samaradorligi alohida o‘rganishni talab etuvchi muammodir. Shu ma’noda davlat byudjetining samaradorligi deganda, eng avvalo, mazkur byudjet xarajatlarining samaradorlik darajasini tushunish o‘rinli bo‘ladi. Byudjet resurslari oqilona va samarali sarflanishini tashkil etish hozirgi vaqtda har qanday jamiyatda zarur, chunki u iqtisodiyot faoliyatining optimal parametrlariga erishishga va davlat oldida turgan ustuvor vazifalarni hal qilishga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Mazkur organlar oldiga tekshiruv jarayonida byudjet mablag‘laridan maqsadsiz foydalanilishi, byudjet, fuqarolik va mehnat qonunchiligining buzilishini aniqlashgina emas, balki byudjet mablag‘laridan foydalanishning samaradorlik darajasiga baho berish vazifasi ham qo‘yiladi. Shu bilan bir vaqtda mavjud byudjet jarayonida moliyaviy nazorat doirasida byudjet mablag‘laridan foydalanishning samaradorligi va moliyaviy menejmentning sifati masalalariga kam e’tibor beriladi, uning natijalaridan byudjetlarni shakllantirish va boshqaruv qarorlari qabul qilishda deyarli foydalanilmaydi. Qonunchilik mukammal emasligi, aniq belgilangan huquqiy normalar va mexanizmlar yo‘qligi, shuningdek "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 February 2022 / Volume 3 Issue 2 www.openscience.uz 1477 byudjet mablag‘laridan foydalanishning samaradorlik darajasiga baho berish bo‘yicha metodik ko‘rsatmalar ishlab chiqilmaganligi tufayli ko‘pincha samaradorlik ko‘rsatkichini byudjet mablag‘laridan maqsadli foydalanish printsipi bilan almashtirish yuz beradi. Davlat byudjeti samaradorligining yuqorida zikr etilgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlariga qarab uning iqtisodiyot va ijtimoiy sohani davlat tomonidan tartibga solish vositasi sifatidagi roli haqida gapirish mumkin. Ammo turli makroko‘rsatkichlarning dinamikasi bir xil emas. Bu byudjet xarajatlarining samaradorlik darajasini o‘lchashda muayyan noaniqlik yuzaga kelishini anglatadi. Buning ustiga umumiy makroko‘rsatkichlar asosan informativ va tahliliy xususiyat kasb etadi, ularni muayyan shaxslarning harakatlari, kimningdir shaxsiy javobgarligi bilan bog‘lash mumkin emas, hatto biron-bir bitta davlat muassasasi faoliyati bilan bog‘lash ham mushkul ish. Ayni vaqtda davlat byudjeti amalda davlat mablag‘laridan konkret foydalanish moliyaviy rejasi sifatida amal qiladi. Ayni shu rejani amalga oshirishda byudjet xarajatlarining samaradorlik darajasini aniqlash zaruriyati tug‘iladi va u quyidagi savollarga javob topishni talab etadi: davlat mablag‘lari pirovard natijada nimaga sarflangan, bu xarajatlar qanday natija bergan, pirovard natijalar va amalga oshirilgan xarajatlarning o‘zaro nisbati qanday? Bu erda byudjet mablag‘larini sarflash uchun shaxsiy va institutsional javobgarlik muammolarini echish birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki, hozirgacha mavjud bo‘lgan, o‘tgan yil uchun byudjetning xarajatlar moddalariga doir hisobot ma’lumotlariga asoslanadigan byudjet xarajatlarini “smetali rejalashtirish” usuli moliyalashtirish natijalarini aniqlash muammosini amalda chetlab o‘tadi. Aniqroq aytganda, xarajatlarning o‘zi natija sifatida amal qiladi va bunday sharoitda byudjet xarajatlarini moliyalashtirishning samaradorligini aniqlash mumkin emas. Byudjet xarajatlarini rejalashtirishning smetali tartibi mablag‘lar maqsadli sarflanishini ta’minlash va moliyalashtirishning rejada belgilangan va amaldagi summalarini taqqoslash imkoniyatini beradi. Bu faktlar rejalashtirish va moliyalashtirishning hozirgi tizimi doirasida, albatta, foydali, lekin byudjet xarajatlarining samaradorlik darajasini aniqlash imkoniyatini bermaydi. Bunday yondashuvda hisobot smetasi o‘z-o‘zidan rejali smetani vujudga keltiradi va bunday o‘rin almashish cheksiz davom etishi mumkin. Shu tufayli ham O‘zbekiston Respublikasida byudjetni rejalashtirish doirasini sezilarli darajada kengaytirish talab etiladi. Shunday qilib, yillik byudjet doirasida byudjet xarajatlarining samaradorlik darajasini aniqlash amalda mumkin emas, chunki muhim iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning deyarli barchasi uzoqroq muddatda yuz beradi. Davlat byudjeti va byudjet xarajatlarining samaradorligi masalalari davlat moliyaviy nazorati bilan bevosita bog‘liq. Ayni shu nazorat byudjet mablag‘laridan foydalanilishining xaqiqiy natijalarini rejada belgilangan natijalar bilan solishtirish, byudjet xarajatlarini moliyalashtirish sohasida mavjud kamchiliklar va huquqbuzarliklarni aniqlash, byudjet "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 February 2022 / Volume 3 Issue 2 www.openscience.uz 1478 mablag‘laridan foydalanishning samaradorligini oshirish yo‘llarini belgilash imkoniyatini beradi. Bozor munosabatlari sharoitida davlat moliyaviy nazoratining roli yanada kuchayadi, u har qanday davlatning muhim boshqaruv funktsiyasiga, mamlakat iqtisodiyoti va moliya tizimi normal faoliyat ko‘rsatishining muqarrar shartiga aylanadi. Davlat moliyaviy nazorati yagona kontseptsiyasini yaratish ko‘pgina tushunchalar va kategoriyalarga qonun yo‘li bilan ta’rif berish, nazorat sub’ektlarining funktsiyalarini aniq belgilash uchun imkoniyat yaratadi. Bularning barchasi davlat nazorat organlarining ishini sezilarli darajada yaxshilaydi va ular amalga oshirayotgan tadbirlarning samaradorlik darajasini pasaytiradi. Binobarin, qonunchilikni takomillashtirmasdan, davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga doir huquqiy normativ hujjatlarni qabul qilmasdan, eng muhimi - ular so‘zsiz ijro etilishiga erishmasdan iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish, davlat byudjeti va byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish ishida muvaffaqiyatlarga amalda erishish mumkin emas. Ayni shu sababli byudjet xarajatlarini moliyalashtirishning aniq natijalarini belgilashga nisbatan yondashuvni ishlab chiqish byudjetni rejalashtirish jarayonida jiddiy o‘zgarishlar yasashni taqozo etadi. Shu tufayli ham mamlakatda amalga oshirilayotgan byudjet islohoti byudjet xarajatlarining unumdorlik darajasiga baho berish tartib-taomillarini shakllantirish va ularni byudjet jarayoniga kiritishni, byudjet xarajatlarini smetali rejalashtirish va moliyalashtirishdan ijtimoiy muhim va o‘lchash mumkin bo‘lgan pirovard natijalarga erishishga qaratilgan byudjetni rejalashtirish (byudjetlashtirish)ga bosqichma-bosqich o‘tishni nazarda tutadi. Shunday qilib, davlat byudjeti va byudjet xarajatlarining samaradorligi muammosi juda serqirra va u ilmiy-nazariy, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, uslubiy va amaliy xususiyatga ega bo‘lmagan masalalarning keng doirasini qamrab oladi. Mazkur muammo eng avvalo byudjetni rejalashtirish va moliyalashtirishning yangi shakllari va usullaridan foydalanish, byudjet mablag‘larini sarflashning unumdorlik ko‘rsatkichlarini aniqlash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar, huquqiy normalar va mexanizmlarni yaratish, shuningdek davlat moliyaviy nazoratini yanada kuchaytirish hisobiga hal qilinishi lozim. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanishni takomillashtirish borasida quyidagilarni amalga oshirish ijobiy natija beradi deb uylaymiz: Birinchidan, xorijiy mamlakatlar tajribasidan kelib chiqib aytish mumkinki, davlat byudjeti mablag‘laridan samarali foydalanishga qaratilgan byudjet tizimi islohotlarida natijaga yo‘naltirilgan maqsadli davlat dasturlarini amalga oshirilishini va ijrosini ta’minlashni ko‘zda tutmog‘i lozim. Maqsadli byudjet rejali dasturlari mamlakat milliy daromadini qayta taqsimlanishini davlat tomonidan amalga oshirilishi sharoitida davlat byudjeti xarajatlarini samaradorligini ta’minlashga imkon yaratadi. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 February 2022 / Volume 3 Issue 2 www.openscience.uz 1479 Shbu usulni qollash orqali Buyuk Britaniya, yangi Zelandiya, Avstraliya va AQSH kabi davlatlar ijobiy natijaga erishgan. Ikkinchidan, davlat byudjeti xarajatlari samaradorligini oshirishda davlat va xususiy sektor hamkorligidan foydalanish. Bunda xususiy sector tarmog‘iga imtiyozlar tizimini shakllantirish orqali davlat oldida turgan vazifalarni amalga oshirishda davlat tomonidan moliyalashtirish bilan birgalikda xususiy sektor tarmoqlari xizmatlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bunday tizimning rivojlantirish masalalari davlat byudjetining eng yirik xarajatlari bo‘lmish ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya kabi xarajatlarni amalga oshirishda yuqori samaradorlikka erishishga imkon yaratadi. Albatta bu sharoitda fuqarolarning turmush sharoitlarini va konstitutsion huquqlarini hisobga olish lozim hisoblanadi. Uchinchidan, byudjetdan mablag‘ oluvchilar va byudjet tashkilotlarining davlat byudjeti mablag‘laridan maqsadli va manzilli foydalanishdan manfaatdorligini kuchaytirish lozim. Bunda ular tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyat jarayonida byudjet mablag‘larini tejamkorlik asosida foydalanish va bunda ortirilgan mablag‘lar evaziga rag‘batlantirish mehanizmlarini oshirish maqsadga muvofiqdir. To‘rtinchidan, davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanishda moliyaviy nazorat mexanizmlarini kuchaytirish hamda har bir davlat boshqaruv organlari tomonidan davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanishda o‘rta muddatga mo‘ljallangan natijaga yo‘naltirilgan loyihalar va dastirlarni ishlab chiqib, ushbu loyiha va dasturlarni bajarish uchun moliyaviy mablag‘larini asoslash orqali davlat byudjetidan olingan mablag‘larning samaradorligini ta’minlashga erishish maqsadga muvofiqdir. Bunda loiha va dasturlar ijrosini ta’minlamagan vazirlik, qumita va boshqa boshqaruv organlariga nisbatan moliyaviy sanktsiyalarni qo‘llash aksincha esa moliyaviy rag‘bat mehanizmlarni ishlab chiqish lozim bo‘ladi. O‘ylaymizki yuqorida aytib o‘tilgan fikr-mulohazalarimiz istiqbolda davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanish samaradorligini oshirish va uning natijadorligini ta’minlashda qulay imkoniyatlar yaratadi. Download 219.69 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|