Makroiqtisodiyot fanidan Makroiqtisodiy muvozanatning klassik modeli
Klassik iqtisodchilarning iqtisodiy muvozanat nazariyasi xususiyatlari
Download 287.58 Kb.
|
79 21 Amina. kurs ishi
|
1.Klassik iqtisodchilarning iqtisodiy muvozanat nazariyasi xususiyatlari
Klassiklar nazariyasida ikkita asosiy tushuncha mavjud. 1) To‘liq bandlik sharoitida mahsulotlarni sotib olish uchun xarajatlar miqdorining yetishmasligi (ya’ni, AD#AS bo‘lishi) mumkin emas. 2) Umumiy xarajatlar miqdori yetishmay qolgan sharoitda ham baho, ish haqi va foiz stavkasi kabi dastaklar ishga tushadi va natijada xarajatlar miqdorining kamayishi ishlab chiqarishning real hajmi, bandlik va real daromadlar miqdorining kamayishiga olib kelmaydi. Pul bozori investitsiya va jamg‘armalar tengligini hamda to‘liq bandlik sharoitini ta’minlaydi. Faqatgina, ishsizlikning tabiiy darajasida «ixtiyoriy» ishsizlik bo‘lishi mumkin, deb hisoblashadi. Bu shuni bildiradiki, AD va ASning tenglik nuqtasida ishlab chiqarish hajmi (u) uning potensial hajmiga (u*) teng. Klassiklar nazariyasini tan olmaslik asosan Sey qonunidan boshlangan. Sey qonunining mohiyati mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonining o‘zi ishlab chiqarilgan mahsulotlar qiymatiga teng ravishda daromad yaratadi degan oddiy g‘oyadan iborat. Demak, mahsulotlarni sotib olish uchun har qanday mahsulotlar hajmini ishlab chiqarish o‘z-o‘zidan daromad yaratadi. Ya’ni taklif o‘zining xususiy talabini paydo qiladi. Sey qonunining mohiyatini mahsulotlar ayirboshlash savdosida ham ko‘rish mumkin. Poyabzalchi poyabzal ishlab chiqaradi yoki o’ziga zarur bo'lgan boshqa mahsulotlarga bo‘lgan talabini qondirish uchun poyabzal taklif qiladi. Poyabzalchi tomonidan poyabzalning taklif qilinishi uning talabidan iborat. Butun iqtisodiyot bo‘yicha mahsulotlar almashishi xuddi shu tarzda amalga oshiriladi. Ammo, Sey qonuni mahsulotlar ishlab chiqarishi, mos ravishda pul daromadlari summasini olish imkonini bersa ham, iste’molchilar ushbu daromadlaming hammasini to‘liq xarajat qilmasligi umum qabul qilingan tushunchadir. Ya’ni daromadlaming qandaydir bir qismi jamg‘ariladi va bu qism nuqoridagi bahsda o‘z javobini topmaydi. Jamg‘arish daromadlar tarkibidan ma’lum miqdordagi mablag‘lami o'zida mujassamlashtiradi. Demak, iste’mol xarajatlari barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdorini sotib olishga etmaydi. Agarda uy xo‘jaliklari o‘z daromadlarining bir qisminijamg‘arishsa, u holda taklif o‘z talabini paydo qilmaydi. Jamg‘arish iste’molning yetishmasligiga, natijada, sotilmay qolgan mahsulotlar ishlab chiqarishning kamayishiga olib keladi. Arfimo, klassik iqtisodchilar haqiqatda jamg‘arish talabning yetishmasligiga olib kelmaydi, chunki har bir jamg‘arilgan so‘m tadbirkorlar tomonidan investitsiyalashadi, deb ta’kidlashadi. Agarda, tadbirkorlar uy xo‘jaliklarining jamg'armalari miqdorida investitsiya qilishsa, Sey qonuni amal qiladi va ishlab chiqarish hamda bandlik darajasi doimiy bo‘lib qoladi. Iqtisodiyotning to‘liq bandlik sluiroitidagi daromadlar va mahsulotlar ishlab chiqarishini ta’minlashi uchun xarajatlar darajasiga erishishi va uni saqlab qolishi, tadbirkorlar tomonidan uy xo‘jaliklari jamg‘armalari miqdorida investitsiyalashiga bogJiq. Yuqorida aytganimizdek, klassik iqtisodchilar ta’kidlashicha, kapitalizmning o‘ziga xos pul bozori mavjud va bu bozor jamg‘arma va investitsiyaning tengligini ta’minlaydi. Shuning uchun ham to‘liq bandlik mavjud, ya’ni pul bozorida (foiz stavkalari) jamg‘arma tariqasida daromadlar va xarajatlar miqdoridan chiqqan mablag‘lar o‘zo‘zidan investitsion mahsulotlarga sarf qilingan mablag‘lar miqdorida qaytadan kelishi ustidan nazorat olib boriladi. Foiz stavkalari yordamida jamg‘arma va investitsiyalami boshqarishning izohi oddiy va hammaga tushunarlidir. Klassik iqtisodchilaming ta’kidlashicha, boshqa vaziyatlarda uy xo‘jaliklari jamg‘arish o‘miga iste’mol qilishni afzal ko‘rishadi. Tovar va xizmatlar iste’moli insoniyat talabini qondiradi, foydalanilmagan mablag‘lar yo‘q. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, iste’molchilar ulaming tejamkorligini rag‘batlantirish tariqasida foiz stavkalari to‘lasagina jamg‘arishi mumkin. Foiz stavkalari qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik ko‘p mablag‘ jamg‘ariladi. Jamg'armalardan foydalanish uchun kimlar to‘lov ishlarini olib borishadi? Albatta, korxona rahbarlari, investorlar, ya’ni o‘zining ishlab chiqarishini kengaytirish va yangilash uchun pul kapitalini izlovchilar hisoblanishadi. Bilamizki, foiz stavkalari ishbilarmonlaming ishlab chiqarish xarajatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Demak; ular o‘z vaqtida foiz stavkalarining pastroq bo‘lishiga intilishadi. Qisqacha aytganda foiz stavkalarining o‘zgarishi Sey qonunini ko'proq miqdorda jamg‘armalar mavjud boigan iqtisodiyotda ham faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydi. Foiz stavkasi, jamg‘arma va investitsiyani bog‘lab turar ekan, butun iqtisodiyot shunday bo‘lishi kerak, deb ta'kidlashadi. Klassik iqtisodchilar o‘z g‘oyalarini yana bir tushuncha bilan isbotlashga harakat qilishadi. Ya’ni tadbirkorlar tomonidan taklif qilingan mahsulotlar hajmining darajasi nafaqat umumiy xarajatlar miqdoriga, balki mahsulotlar Bahosi darajasiga ham bog‘liq. Bu shuni bildiradiki, agarda foiz stavkalari ayrim sabablarga ko4ra, jamg‘armalami investitsiyalar tariqasida ishlab chiqarishga qaytarmasa, kamaygan har qanday xarajatlar miqdori mos ravishda bahoning pasayishi bilan qoplanadi. Boshqacha aytganda, 40 so’mga 10 so‘mdan to‘rtta ko‘ylak sotib olishsa, narxlar 5 so‘mga kamayganda 20 so‘mga shuncha ko‘ylak sotib olish mumkin. Sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat bahoning egiluvchanligiga olib keladi. Bundan tashqari, talabning kamayishi ortiqcha mahsulotlardan qutilish uchun narxlaming pasayishiga sabab boMadi. So‘m to‘lov qobiliyatining oshishi jamg'armasi mavjud bo‘lmagan shaxslar mavjud pul mablag‘lari sharoitida ko‘proq mahsulotlar sotib olishga undaydi. Shuning uchun jamg‘arma ishlab chiqarish va bandlikning pasayishiga cmas, balki narxlaming pasayishiga olib keladi. Narxlaming pasayishi resurslar narxining pasayishiga, xususan, ish haqining pasayishiga ham olib keladi. Klassik iqtisodchilaming fikricha, ish haqi miqdori kamayadi va kamayishi kerak. Ish haqining kamayishi ishsizlar sonini oshiradi. Ammo, ishbilarmonlar ishsizlami oldingidek yuqori ish haqi stavkalari bilan emas, balki past stavkalar bilan ishga jalb qilishadi. Mehnatga boMgan talab tezda kamayadi. Yuqori ish haqi stavkalarida ishlaydigan ishchilar past ish haqi stavkalarida ishlashga majbur bo‘lishadi. Raqobatning mavjudligi ishchilami shunga rozi bo‘lishga majbur qiladi. Bo‘sh ish joylariga bo‘lgan raqobat ish haqining shu darajagacha pasayishiga olib keladiki, toki ishbilarmonlar barcha ishsizlami ishga jalb qila olishsin. Shuning uchun klassik iqtisodchilar mnjburiy ishsizlik mavjud bo‘lmaydi, deb hisoblashadi. Ulaming Hkricha,davlatning iqtisodiyotga aralashuvi umuman mumkin emas. 2.Keynsning makroiqtisodiy muvozanat klassik modeli Klassik iqtisodchilaming bandlik nazariyasiga iqtisodiyotda niiivjud boMadigan ishsizlik va inflyatsiya to‘g‘ri kelmaydi. Bilamizki, Iqlisodiyotda to‘liq bandlik sharoitiga har doim ham erishib boMmaydi. Shuning uchun ham iqtisodchilar klassik nazariyaning asosiy IhxiiI larini tanqid qila boshladilar. 1‘136-yili ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns kapitalizm Iqllsodiyotiga yangi, ish bilan-bandlik nazariyasini kiritadi. U o‘zining «Pul, foiz va ish bilan bandlikning umumiy nazariyasi» asosida uning noto‘g‘rijihatlarini isbotlashga urindi. Keyns nazariyasining eng qat’iy jihati shundaki, u bozor iqtisodiyotida ish bilan to‘la bandlikni ta’minlaydigan hech qanday mexanizm yo‘qligini isbotladi. Makroko‘lamda iqtisodiyot muvozanatga erishishi mumkin, lekin shunda ham ma’lum miqdorda ishsizlik va inflyatsiya saqlanib qolishini, to‘la ish bilan bandlik qonuniy holat emasligini, balki tasodif ekanligini, kapitalizm o‘zo‘zidan tartibga tushib, rivojlanib ketavermasligini isbotlab berdi. SHuningdek, iqtisodiyotdagi tebranishlar faqat urush, tabiiy ofat va shu kabi vaziyatlargagina bog4iq emasligini, balki u tinchlik yillarida ham ichki omillarning salbiy oqibatlaridan kelib chiqishi mumkinligini asoslagan. Ishsizlik va inflyatsiyaning kelib chiqishi investitsiya va jamg‘armalarga bevosita bog'liq. Narxlaming oshishi va ish haqining pasayishi boshqa salbiy omillar bilan birga iqtisodiyotning beqarorligiga olib keladi. Keyns nazariyasi Sey qonunini ham ma’lum darajada rnkor etadi. Sey qonuni bo‘yicha tadbirkorlar faoliyati va jamg‘arish rejalari foiz stafkasida mutanosiblashadi. Keynschilarning fikricha, agar tadbirkorlar jamg‘armalami ko‘paytirishsa, firmalar investitsiyalarni ko‘paytirishlari mumkin. Quyidagi 7.1-chizmadan ko‘rinib turibdiki, jami talab va taklifning tengligi sharoitida (AD=AC), ishlab chiqarish hajmi uning potensial hajmidan kam (U0#U*). Ihmday nomutanosiblikning asosiy sabablaridan biri rejalashtlrllgun investitsiyalar va jamg‘armalarning bir-biriga mos kclma.sligidir. ( htinki, jamg‘aruvchi subyektlar va investorlar har xil guruhdagi odiimliirdir. Korxonalar, ayniqsa, korporatsiyalar katta miqdordagi Invcslilsiya qarorlarini qabul qilishadi. Katta hajmdagi ishlab cliiqarishga cga bo‘lgan iqtisodiyotda uy xo‘jaliklari ko‘p miqdorda Innig’uiishadi. Shuni aytib o‘tish kerakki, jamg‘arish va investitsiyalarlii liar xil guruhlardagi odamlar turli maqsadlarda qabul qilishadi. Kcynschilar fikricha, jamg‘arma va investitsiyalar bitta omilga Img'llq bo'lmagan holda turli sabablar asosida amalga oshiriladi. MttMthm, ayrimlari qiymati o‘zining ish haqi miqdoridan ortiq bo‘lgan mnliMilotlurni sotib olish uchun, uy xo‘jaliklari esa avtomobil yoki Idwl/oi xarid qilish uchun jamg‘arishadi. Jamg‘armalar biror shaxs yoki oilaning kelajakdagi iste’molini qondirish maqsadida; ya’ni uy 4*»'liillkhiri oila boshlig‘ining nafaqaga chiqqandan keyingi hayotini y<»kl bolnlari kelajagini ta’minlash maqsadida jamg‘arishadi. Bundan tashqari, jamg‘arma tasodifiy vaziyatlarda foydalanish maqsadida jamg‘ariladi. Keynschilar ta’kidlashicha, jamg'arma va investitsiyalami aniqlashning eng asosiy omili milliy daromad hisoblanadi. Nima uchun tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini sotib olishadi? Investitsiyalash uchun pul kapitaliga ega bo’lishga to'lanadigan to‘lovlar, ya’ni foiz stavkasi investitsiya rejasini tuzayotganda hisobga olinadi. Ammo, foiz stavkasi yagona omil hisoblanmaydi. Investitsiyalar miqdorini aniqlashda asosiy omillardan biri foyda normasi ham sanaladi. Klassiklar nazariyasi bo'yicha jamg‘arma va investitsiyalar miqdorini aniqlaydigan asosiy omil foiz stavkasi hisoblanadiлAgarda, u oshsa, uy xo‘jaliklari kamroq iste’mol qilib, ko'proq jamg‘arishga harakat qilishadi. Uy xo‘jaliklarida jamg‘armalaming ko‘payishi kredit narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa o‘z vaqtida investitsiyaning o‘sishini ta’minlaydi. Keynschilar fikricha esa, pul bozorida boshqa ikkita manba mavjud. Birinchidan, uy xojaliklarining- maqd jamg‘armalari va ikkinchidan, pul taklifini ko‘paytiradigan kredit tashkilotlari faoliyat ko‘rsatadi. Keynschilar nazariyasi bo4yicha aholi o‘z mablag‘larini nafaqat kunlik xaridlami amalga oshirish uchun, balki o‘z boyliklarini oshirish uchun ham saqlashadi. Bu pul vositalari bir qismining kamayishi va ularni pul bozorida investorlarga berish, joriy jamg‘armalarga nisbatan solishtirganda vositalaming ortiqchaligiga olib kelishi mumkin. Shunga o‘xshash kredit beradigan muassasalardan ssudalaming berilishi pulning taklifini ko‘paytiradi. Bank yoki boshqa moliyaviy tashkilotlardan kreditlaming berilishi joriy jamg‘armalar ко‘payishiga asos bo‘ladi. Natijada, uy xo‘jaliklari qo‘lidagi pul vositalarining kamayishi va banklar. tomonidan ssudalaming berilishi investitsiyalar miqdori joriy jamg‘armalar miqdoridan oshishiga olib kelishi mumkin. Bunda iste’molning oddiy funksiyasi quyidagi ko‘rinishga ega: S = So + MRS (U-Т); Bu yerda; S -iste’mol xarajatlari; a - mustaqil iste’mol (joriy daromadlar miqdoriga bog‘liq bo'lmagan); v - iste’molga chegaraviy moyillik; U-daromad; T-soliqlar; (U-T)-ixtiyoridagi daromad. Makroiqtisodiy modellarda bu ko’rsatkich U yoki ID ko‘rinishni bildiradi. Keynschilar yondashuvi shundan iboratki, jamg‘arish va investitsiyalar rejasi bir-biriga mos kelmaydi va shuning uchun ham Ishlab chiqarish, daromad, bandlik, narxlar darajasida o‘zgarishlar bo’lib turadi. Bundan tashqari, keynschilar fikricha, narxlar darajasi va Ish haqi haqiqatda pasayishga yo4naltirilgan eguluvchanlikdan iborat cmas. Ilatto ular shunday bo‘lgan taqdirda ham shubhalidir. Chunki narxlar va ish haqining pasayishi keng tarqalgan ishsizlikni biroz yinnshatishi mumkin, xolos. Keynschilik yondashuvining shubhasiz afzalliklari qatoriga J.M.Keyns psixologik omillarning ahamiyatini tan olish, kelajakning noaniqligini tan olish va iqtisodiy sub'ektlar harakatlarining uzoq muddatli oqibatlarini bashorat qilishning iloji yo'qligini hisobga olgan holda iqtisodiyotga printsipial jihatdan yangi nuqtai nazarni taklif qilganligi kiradi. J.M.Keyns ilgari hukmron bo'lgan klassik qarashlarga qaraganda o'zining zamonaviy iqtisodiy haqiqatiga ancha mos keladigan yangi nazariy vositani taklif qildi. J.M.Keyns kapitalistik tizimda ichki muvozanat mexanizmi mavjud emas, degan pozitsiyani ifoda etdi va isbotladi, bu esa umumiy talab kamayganidan keyin ishlab chiqarish va bandlikning oldingi darajasiga qaytishga imkon beradi, tushish xavfini tan oladi. Iqtisodiy tizim uzoq muddatli tushkunlik tuzog'iga. Shunday qilib, u kapitalizm va erkin bozor doktrinasining tanqidchisi sifatida harakat qildi, ammo uning tanqidlari ilgari mavjud bo'lganlardan tubdan farq qildi. Resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash nuqtai nazaridan erkin raqobat tizimi eng yaxshi ko'rinishga ega bo'lib, og'ir bo'lishiga qaramay, yalpi ishlab chiqarish va iste'molning o'sishini ta'minladi. Ijtimoiy oqibatlar erkin bozor mexanizmi ko'pchilik tomonidan tan olindi. J.M.Keyns tizimning bepul ekanligini ko'rsatdi bozor raqobati resurslarni taqsimlashda aniq muvaffaqiyatsizlikka uchraydi va eng muhim resurs - mehnatdan to'liq foydalanishni ta'minlamaydi. Shunday qilib, J.M.Keyns iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurligini asoslab berdi. Bundan tashqari, samarali talab kontseptsiyasidan foydalangan holda, Keyns nazariyasi iqtisodiy tizim samaradorligini oshirish va to'liq ish bilan ta'minlash darajasiga yaqinlashish bo'yicha hukumat harakatlarining o'ziga xos retseptlarini taqdim etadi. Biroq, har qanday boshqa singari, Keyns nazariyasi ham hamma narsani qamrab olmaydi va tushuntirishga qodir emas va bir qator zaif tomonlarga ega. Shunday qilib, 1930-yillarda ommaviy ishsizlik davrida ishlab chiqilgan Keyns modeli, umumiy xarajatlarning ko'payishi narxlarning hozirgi yoki hozirgi darajasida ishlab chiqarishni ko'payishiga olib keladi, deb taxmin qiladi. Ammo bu har doim ham to'g'ri kelmaydi, yalpi talab va taklif modeli shuni ko'rsatadiki, Klassik modelga XVIII asrda asos solingan bo‘lib, uni mazmunan boyitgan buyuk iqtisodchilar: A. Smit, D. Rikardo, J. -B. Sey, Dj. -S. Mill, A. Marshall, A. Pigu va boshqalardir. Klassik modelning asosiy qoidalari quyidagilar: iqtisod ikki, ya’ni mustaqil bo‘lgan: real va pul sektoriga bo‘linadi. Bu makroiqtisodiyotda “klassik dixotomiya” tamoyili nomini olgan, ya’ni u ikkita bir-biriga parallel bo‘lgan bozorlar (real va pul)larning o‘zaro neytralligini – ya’ni bir-biriga bog‘liq emasligini anglatadi. barcha real bozorlar sof raqobatli bo‘lib, bu XVIII asr va butun XIX asr davriga to‘g‘ri keladigan iqtisodiy holatdir. barcha bozorlarda takomillashgan raqobat mavjud bo‘lganligi sababli barcha narxlar egiluvchan. narxlar egiluvchan ekan, bozor muvozanati bozorlarda avtomatik tarzda o‘rnatiladi, A. Smitning “ko‘rinmas qo‘l”, ya’ni bozorlarni o‘z-o‘zini muvozanatga keltirish, tartibga solish (marketclearing) tamoyili amal qiladi. bozor muvozanati bozor mexanizmi orqali avtomatik tarzda ishga tushar ekan, u holda hech qanday tashqi kuch, tashqi agent iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda aralashmasligi lozim. iqtisodiyotning asosiy muammosi – bu resurslarning cheklanganligi muammosidir, shuning uchun barcha resurslar to‘la bandlik sharoitida samarali va ratsional ishlatiladi. resurslarning cheklanganligi ishlab chiqarishni, ya’ni yalpi taklifni iqtisodiyotning eng asosiy muammosi qilib qo‘yadi. Shuning uchun klassik model (“supply-side”) iqtisodiyotni yalpi taklif tomonidan o‘rganadi. resurslar cheklanganligi muammosi sekin-asta hal bo‘ladi (miqdor o‘sishi va sifat yaxshilanishi oqibatida). Ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va texnologik jarayon uzoq davom etadigan jarayondir. Barcha narxlar iqtisodiyotda talab va taklif nisbati o‘zgarishiga javoban tez o‘zgarmaydi. Shuning uchun klassik model uzoq 44 muddatni tasvirlovchi model hisoblanadi. Narxlarning absolyut egiluvchanligi va bozorlarning o‘zaro muvozanati faqatgina uzoq muddatda kuzatiladi. Endi klassik modelda bozorlarning o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqaylik. Klassik modelda yuqorida aytib o‘tganimizdek, real bozorlar uchta: mehnat bozori, kapital bozori va tovar bozori. Klassik modeldagi real bozorlar10 bunda, W – ish haqi stavkasi; I – investitsiyalar; R – foiz stavkasi; S – jamg‘armalar; L S – mehnat taklifi; R – narxlar darajasi; L D – mehnatga bo‘lgan talab; AD - yalpi talab; LF – to‘liq bandlik; AS – yalpi taklif . Y – milliy ishlab chiqarish hajmi; Y* - potensial ishlab chiqarish darajasidagi ishlab chiqarish hajmi. Modelning asosiy qoidalari: - real va pul sektorlari o‘zaro bir-birlari bilan bog‘liq: - barcha bozorlarda nomukammal raqobat hukm surad 3.Keynsning bandlik nazariyasi.Mustaqil xarajatlar multiplikatori Makroiqtisodiy muvozanatga erishishni hal etish muammosi iqtisodiyotning eng muhim masalalaridan biridir. Umuman makroiqtisodiy muvozanatga erishish deganda, iqtisodiy tizimni tashkil etuvchi uning barcha tarkibiy qismlarining barqaror va o‘zaro mutanosib ravishda rivojlanishi tushuniladi. Iqtisodiy muvozanatlik – bu makroiqtisodiy darajada jamiyat ehtiyojlariga mavjud iqtisodiy resurslar miqdori va ijtimoiy ishlab chiqarish natijalari hajmi hamda tarkibining o‘zaro mos kelishidir. Iqtisodiy muvozanat xususiy va umumiy bo‘lishi mumkin. Xususiy muvozanat – bu alohida olingan bozorlar, milliy xo‘jalikning turli xil tarmoqlari va iqtisodiy sektorlaridagi muvozatdir. Umumiy muvozanat – bu bir vaqtning o‘zida barcha bozorlarda muvozanat o‘rnatilishi, butun bir iqtisodiy tizimdagi muvozanat, ya’ni makroiqtisodiy muvozanatdir. Bunday makroiqtisodiy muvozanatga esa yalpi talab va yalpi taklif o‘zaro tenglashgandagina erishiladi. Umumiy makroiqtisodiy muvozanatni aniqlashda muvozanat narxlar darajasi va milliy ishlab chiqarishning real hajmi tushunchalaridan keng foydalaniladi. Muvozanat narxlar darajasi mikroiqtisodiyotda o‘rganilgan alohida olingan tovar yoki xizmat narxidan butunlay farqli ravishda iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan millionlab tovarlarning o‘rtacha narxi bo‘lib, u agregatlangan, ya’ni umumlashtirilgan ko‘rsatkich hisoblanadi. Milliy ishlab chiqarishning real hajmi ko‘rsatkichi ham endi bir yoki bir necha tovar yoki xizmat turi bo‘yicha hisoblanmasdan, balki endi u agregatlanganligi sababli mamlakatda va uning tashqarisida milliy ishlab chiqarish omillari hisobiga ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlarni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy hodisa va jarayonlarga monistik (yagona) tarzda qaralgan mikroiqtisodiyotdan farqli o‘laroq, makroiqtisodiy hodisa va jarayonlarni o‘rganishda, shuningdek yalpi talab va taklif muvozanatini xarakterlashda ikki xil yondoshuv, ikki xil maktab ko‘rib o‘tiladi: - klassik maktab; - keynscha maktab. Ular o‘rtasidagi asosiy farqlar quyidagilar hisoblanadi: a) bozor kon’yunkturasi o‘zgarishiga narxlar egiluvchanligi va ular moslashuvchanligining tezligi masalasi; b) iqtisodiyotga davlat aralashuvining zarurligi darajasi va uning dastaklari. 6.3. Keynscha makroiqtisodiy model: asosiy qonun va xulosalar Yuqorida aytib o‘tilganidek, klassik maktab vakillarining iqtisodiy hodisa va jarayonlar haqidagi asosiy xulosalari davr sinovi (XX asrning birinchi yarmi)ga dosh bera olmadi. AQSh tarixida eng chuqur iz qoldirgan inqiroz – Buyuk Depressiyadan (1929-1933yillar) chiqib ketish yo‘llarini izlash masalasi o‘sha davrning rivojlangan davlatlari oldiga ko‘ndalang qilib quyildi. Bu davrda ushbu mamlakatlarda ishsizlik darajasi ortdi, ishlab chiqarish sur’atlari pasaydi va umuman iqtisodiy faollik darajasi susaydi. Masalan, AQShda bu davr ichida YaIM 30%ga kamaydi, ishsizlik darajasi 3%dan 25%ga oshdi va 1940 yilgacha o‘rtacha 19%ga teng bo‘ldi. 1931-1935 yillar ichida sof investitsiyalar manfiy bo‘ldi. Narxlar darajasining pasayishi (iste’mol narxlari indeksi bu davrda 25%ga kamaydi) tovarlar taklifi ortiqchaligini bartaraf etmadi, chunki yalpi talab darajasi unga nisbatan ko‘proq darajada pasayib ketdi. Bir so‘z bilan aytganda, Buyuk Depressiya klassiklarning taklif talabni keltirib chiqaradi (Sey qonuni), degan xulosasini inkor etdi va aksincha, xarajatlar ishlab chiqarish darajasini belgilab beradi yoki bozor iqtisodiyotiga xos ichki qonuniyatlarga ko‘ra talab doimo taklifdan kam bo‘lishini belgilab berdi. Modelning asosiy qoidalari: - real va pul sektorlari o‘zaro bir-birlari bilan bog‘liq. - barcha bozorlarda nomukammal raqobat hukm suradi. Keyns fikricha, foiz stavkasi investitsiyalar va jamg‘armalar nisbati natijasida kapital bozorida shakllanmay, balki pul bozorida – pulga bo‘lgan talab va taklif nisbati natijasida o‘rnatiladi. Shuning uchun pul bozori to‘liq makroiqtisodiy bozor bo‘lib qoladi, undagi sharoitning o‘zgarishi tovarlar bozoridagi sharoitning o‘zgarishiga ta’sir etadi. Keyns bu talqinni quyidagicha asosladi: bir xil darajadagi foiz stavkasida amaldagi investitsiyalar jamg‘armalar bilan mos tushmasligi mumkin, chunki investitsiyalar va jamg‘armalar turli iqtisodiy agentlar orqali amalga oshiriladi, bu agentlar esa (firmalar, uy xo‘jaliklari) turli maqsadlarni ko‘zlaydilar. Investitsiyalarni firmalar, jamg‘armalarni esa uy xo‘jaliklari amalga oshiradilar. 6.7. Multiplikator samarasi Ishlab chiqarilgan mahsulotning muvozanatli hajmini aniqlash uchun (muvozanatli milliy daromad) uni rejalashtirilgan xarajatlar miqdoriga tenglashtirish kerak bo‘ladi: Y = C + Ip bunda, C = Ca + MPCxY ya’ni, Y = Ca + MPCxY + Ip Agarda xarajatlar ortsa nima bo‘ladi? Keyns yalpi xarajatlarning oshishi daromadlar ortishiga olib kelishini ko‘rsatib berdi, ammo shunisi muhimki, endi daromadlar uni ortishiga olib kelgan xarajatlarga qaraganda ko‘prok darajada ortar ekan (ya’ni mutiplikator samarasi orqali). Multiplikator – bu yalpi xarajatlarning bir birlikka ortishi (kamayishi) yalpi daromadlarni necha marotaba oshishi (qiskarishi)ga olib kelishini ko‘rsatuvchi koeffitsientdir. Multiplikatorning ta’siri bir iqtisodiy agentning sarflagan xarajatlari albatta boshqa bir iqtisodiy agentning daromadiga aylanishi va oxirgisining bir qism daromadini sarflashi uchinchi bir iqtisodiy agent daromadi(va hokazo)ga aylanishiga olib kelishiga asoslangan. Natijada multiplikator samarasi tufayli umumiy daromad miqdori ilk bor qilingan xarajatlar miqdoridan bir necha marotaba yuqori bo‘ladi. Yalpi daromadlarning ortishi ilk bor qilingan investitsiyalar miqdoridan bir necha barobar katta bo‘ladi, ya’ni multiplikator samarasi amal qiladi va ushbu multiplikator (ammo endi investitsiya xarajatlari multiplikatori) ham xuddi yuqoridagidek aniqlanadi: 1/ 1-MPC Xarajatlar multiplikatori (masalan, investitsiyalar multiplikatori) samarasining grafik tasviri (6.7.2-rasmda keltirilgan. ) Rasmdan ko‘rinib turibdiki, har bir keyingi ortgan daromad oldingisiga nisbatan kamayib bormoqda. Multiplikatsiya jarayoni daromadning oshishi 0 ga teng bo‘lgunga qadar davom etadi. 7.1. Klassik iqtisodchilarning iqtisodiy muvozanat nazariyasi «Buyuk depressiya» davrida ko'pgina yetuk iqtisodchilar, ya’ni hozirgi kunda klassiklar deb ataladigan iqtisodchilar, bozor iqtisodiyoti iqtisodiyotdagi resurslardan to‘liq foydalanish imkonini beradi, deb hisoblashgan edi. Ammo, ular iqtisodiyotda ayrim vaqtlarda - urush, siyosiy to‘ntarish, tabiiy ofat va shuningdek, boshqa holatlarda o‘zgarishlar bo‘lib turushini tan olishsa ham, bozor tizimining o‘ziga xos xususiyatlari bu iqtisodiy qiyinchiliklarni o‘z-o‘zidan hal qiladi, deb tushuntirishadi. Klassiklar nazariyasida ikkita asosiy tushuncha mavjud. 1) To‘liq bandlik sharoitida mahsulotlarni sotib olish uchun xarajatlar miqdorining yetishmasligi (ya’ni, AD#AS bo‘lishi) mumkin emas. 2) Umumiy xarajatlar miqdori yetishmay qolgan sharoitda ham baho, ish haqi va foiz stavkasi kabi dastaklar ishga tushadi va natijada xarajatlar miqdorining kamayishi ishlab chiqarishning real hajmi, bandlik va real daromadlar miqdorining kamayishiga olib kelmaydi. Pul bozori investitsiya va jamg‘armalar tengligini hamda to‘liq bandlik sharoitini ta’minlaydi. Faqatgina, ishsizlikning tabiiy darajasida «ixtiyoriy» ishsizlik bo‘lishi mumkin, deb hisoblashadi. Bu shuni bildiradiki, AD va ASning tenglik nuqtasida ishlab chiqarish hajmi (u) uning potensial hajmiga (u*) teng. Klassiklar nazariyasini tan olmaslik asosan Sey qonunidan boshlangan. Sey qonunining mohiyati mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonining o‘zi ishlab chiqarilgan mahsulotlar qiymatiga teng ravishda daromad yaratadi degan oddiy g‘oyadan iborat. Demak, mahsulotlarni sotib olish uchun har qanday mahsulotlar hajmini ishlab chiqarish o‘z-o‘zidan daromad yaratadi. Ya’ni taklif o‘zining xususiy talabini paydo qiladi. Sey qonunining mohiyatini mahsulotlar ayirboshlash savdosida ham ko‘rish mumkin. Poyabzalchi poyabzal ishlab chiqaradi yoki o’ziga zarur bo'lgan boshqa mahsulotlarga bo‘lgan talabini qondirish uchun poyabzal taklif qiladi. Poyabzalchi tomonidan poyabzalning taklif qilinishi uning talabidan iborat. Butun iqtisodiyot bo‘yicha mahsulotlar almashishi xuddi shu tarzda amalga oshiriladi. Ammo, Sey qonuni mahsulotlar ishlab chiqarishi, mos ravishda pul daromadlari summasini olish imkonini bersa ham, iste’molchilar ushbu daromadlaming hammasini to‘liq xarajat qilmasligi umum qabul qilingan tushunchadir. Ya’ni daromadlaming qandaydir bir qismi jamg‘ariladi va bu qism nuqoridagi bahsda o‘z javobini topmaydi. Jamg‘arish daromadlar tarkibidan ma’lum miqdordagi mablag‘lami o'zida mujassamlashtiradi. Demak, iste’mol xarajatlari barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdorini sotib olishga etmaydi. Agarda uy xo‘jaliklari o‘z daromadlarining bir qisminijamg‘arishsa, u holda taklif o‘z talabini paydo qilmaydi. Jamg‘arish iste’molning yetishmasligiga, natijada, sotilmay qolgan mahsulotlar ishlab chiqarishning kamayishiga olib keladi. Arfimo, klassik iqtisodchilar haqiqatda jamg‘arish talabning yetishmasligiga olib kelmaydi, chunki har bir jamg‘arilgan so‘m tadbirkorlar tomonidan investitsiyalashadi, deb ta’kidlashadi. Agarda, tadbirkorlar uy xo‘jaliklarining jamg'armalari miqdorida investitsiya qilishsa, Sey qonuni amal qiladi va ishlab chiqarish hamda bandlik darajasi doimiy bo‘lib qoladi. Iqtisodiyotning to‘liq bandlik sluiroitidagi daromadlar va mahsulotlar ishlab chiqarishini ta’minlashi uchun xarajatlar darajasiga erishishi va uni saqlab qolishi, tadbirkorlar tomonidan uy xo‘jaliklari jamg‘armalari miqdorida investitsiyalashiga bogJiq. Yuqorida aytganimizdek, klassik iqtisodchilar ta’kidlashicha, kapitalizmning o‘ziga xos pul bozori mavjud va bu bozor jamg‘arma va investitsiyaning tengligini ta’minlaydi. Shuning uchun ham to‘liq bandlik mavjud, ya’ni pul bozorida (foiz stavkalari) jamg‘arma tariqasida daromadlar va xarajatlar miqdoridan chiqqan mablag‘lar o‘zo‘zidan investitsion mahsulotlarga sarf qilingan mablag‘lar miqdorida qaytadan kelishi ustidan nazorat olib boriladi. Foiz stavkalari yordamida jamg‘arma va investitsiyalami boshqarishning izohi oddiy va hammaga tushunarlidir. Klassik iqtisodchilaming ta’kidlashicha, boshqa vaziyatlarda uy xo‘jaliklari jamg‘arish o‘miga iste’mol qilishni afzal ko‘rishadi. Tovar va xizmatlar iste’moli insoniyat talabini qondiradi, foydalanilmagan mablag‘lar yo‘q. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, iste’molchilar ulaming tejamkorligini rag‘batlantirish tariqasida foiz stavkalari to‘lasagina jamg‘arishi mumkin. Foiz stavkalari qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik ko‘p mablag‘ jamg‘ariladi. Jamg'armalardan foydalanish uchun kimlar to‘lov ishlarini olib borishadi? Albatta, korxona rahbarlari, investorlar, ya’ni o‘zining ishlab chiqarishini kengaytirish va yangilash uchun pul kapitalini izlovchilar hisoblanishadi. Bilamizki, foiz stavkalari ishbilarmonlaming ishlab chiqarish xarajatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Demak; ular o‘z vaqtida foiz stavkalarining pastroq bo‘lishiga intilishadi. Qisqacha aytganda foiz stavkalarining o‘zgarishi Sey qonunini ko'proq miqdorda jamg‘armalar mavjud boigan iqtisodiyotda ham faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydi. Foiz stavkasi, jamg‘arma va investitsiyani bog‘lab turar ekan, butun iqtisodiyot shunday bo‘lishi kerak, deb ta'kidlashadi. Klassik iqtisodchilar o‘z g‘oyalarini yana bir tushuncha bilan isbotlashga harakat qilishadi. Ya’ni tadbirkorlar tomonidan taklif qilingan mahsulotlar hajmining darajasi nafaqat umumiy xarajatlar miqdoriga, balki mahsulotlar Bahosi darajasiga ham bog‘liq. Bu shuni bildiradiki, agarda foiz stavkalari ayrim sabablarga ko4ra, jamg‘armalami investitsiyalar tariqasida ishlab chiqarishga qaytarmasa, kamaygan har qanday xarajatlar miqdori mos ravishda bahoning pasayishi bilan qoplanadi. Boshqacha aytganda, 40 so’mga 10 so‘mdan to‘rtta ko‘ylak sotib olishsa, narxlar 5 so‘mga kamayganda 20 so‘mga shuncha ko‘ylak sotib olish mumkin. Sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat bahoning egiluvchanligiga olib keladi. Bundan tashqari, talabning kamayishi ortiqcha mahsulotlardan qutilish uchun narxlaming pasayishiga sabab boMadi. So‘m to‘lov qobiliyatining oshishi jamg'armasi mavjud bo‘lmagan shaxslar mavjud pul mablag‘lari sharoitida ko‘proq mahsulotlar sotib olishga undaydi. Shuning uchun jamg‘arma ishlab chiqarish va bandlikning pasayishiga cmas, balki narxlaming pasayishiga olib keladi. Narxlaming pasayishi resurslar narxining pasayishiga, xususan, ish haqining pasayishiga ham olib keladi. Klassik iqtisodchilaming fikricha, ish haqi miqdori kamayadi va kamayishi kerak. Ish haqining kamayishi ishsizlar sonini oshiradi. Ammo, ishbilarmonlar ishsizlami oldingidek yuqori ish haqi stavkalari bilan emas, balki past stavkalar bilan ishga jalb qilishadi. Mehnatga boMgan talab tezda kamayadi. Yuqori ish haqi stavkalarida ishlaydigan ishchilar past ish haqi stavkalarida ishlashga majbur bo‘lishadi. Raqobatning mavjudligi ishchilami shunga rozi bo‘lishga majbur qiladi. Bo‘sh ish joylariga bo‘lgan raqobat ish haqining shu darajagacha pasayishiga olib keladiki, toki ishbilarmonlar barcha ishsizlami ishga jalb qila olishsin. Shuning uchun klassik iqtisodchilar mnjburiy ishsizlik mavjud bo‘lmaydi, deb hisoblashadi. Ulaming Hkricha,davlatning iqtisodiyotga aralashuvi umuman mumkin emas. 7.2. Keynsning iqtisodiy muvozanat nazariyasi Klassik iqtisodchilaming bandlik nazariyasiga iqtisodiyotda niiivjud boMadigan ishsizlik va inflyatsiya to‘g‘ri kelmaydi. Bilamizki, Iqlisodiyotda to‘liq bandlik sharoitiga har doim ham erishib boMmaydi. Shuning uchun ham iqtisodchilar klassik nazariyaning asosiy IhxiiI larini tanqid qila boshladilar. 1‘136-yili ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns kapitalizm Iqllsodiyotiga yangi, ish bilan-bandlik nazariyasini kiritadi. U o‘zining «Pul, foiz va ish bilan bandlikning umumiy nazariyasi» asosida uning noto‘g‘rijihatlarini isbotlashga urindi. Keyns nazariyasining eng qat’iy jihati shundaki, u bozor iqtisodiyotida ish bilan to‘la bandlikni ta’minlaydigan hech qanday mexanizm yo‘qligini isbotladi. Makroko‘lamda iqtisodiyot muvozanatga erishishi mumkin, lekin shunda ham ma’lum miqdorda ishsizlik va inflyatsiya saqlanib qolishini, to‘la ish bilan bandlik qonuniy holat emasligini, balki tasodif ekanligini, kapitalizm o‘zo‘zidan tartibga tushib, rivojlanib ketavermasligini isbotlab berdi. SHuningdek, iqtisodiyotdagi tebranishlar faqat urush, tabiiy ofat va shu kabi vaziyatlargagina bog4iq emasligini, balki u tinchlik yillarida ham ichki omillarning salbiy oqibatlaridan kelib chiqishi mumkinligini asoslagan. Ishsizlik va inflyatsiyaning kelib chiqishi investitsiya va jamg‘armalarga bevosita bog'liq. Narxlaming oshishi va ish haqining pasayishi boshqa salbiy omillar bilan birga iqtisodiyotning beqarorligiga olib keladi. Keyns nazariyasi Sey qonunini ham ma’lum darajada rnkor etadi. Sey qonuni bo‘yicha tadbirkorlar faoliyati va jamg‘arish rejalari foiz stafkasida mutanosiblashadi. Keynschilarning fikricha, agar tadbirkorlar jamg‘armalami ko‘paytirishsa, firmalar investitsiyalarni ko‘paytirishlari mumkin. Quyidagi 7.1-chizmadan ko‘rinib turibdiki, jami talab va taklifning tengligi sharoitida (AD=AC), ishlab chiqarish hajmi uning potensial hajmidan kam (U0#U*). Klassiklar nazariyasi bo'yicha jamg‘arma va investitsiyalar miqdorini aniqlaydigan asosiy omil foiz stavkasi hisoblanadiлAgarda, u oshsa, uy xo‘jaliklari kamroq iste’mol qilib, ko'proq jamg‘arishga harakat qilishadi. Uy xo‘jaliklarida jamg‘armalaming ko‘payishi kredit narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa o‘z vaqtida investitsiyaning o‘sishini ta’minlaydi. Keynschilar fikricha esa, pul bozorida boshqa ikkita manba mavjud. Birinchidan, uy xojaliklarining- maqd jamg‘armalari va ikkinchidan, pul taklifini ko‘paytiradigan kredit tashkilotlari faoliyat ko‘rsatadi. Keynschilar nazariyasi bo4yicha aholi o‘z mablag‘larini nafaqat kunlik xaridlami amalga oshirish uchun, balki o‘z boyliklarini oshirish uchun ham saqlashadi. Bu pul vositalari bir qismining kamayishi va ularni pul bozorida investorlarga berish, joriy jamg‘armalarga nisbatan solishtirganda vositalaming ortiqchaligiga olib kelishi mumkin. Shunga o‘xshash kredit beradigan muassasalardan ssudalaming berilishi pulning taklifini ko‘paytiradi. Bank yoki boshqa moliyaviy tashkilotlardan kreditlaming berilishi joriy jamg‘armalar ко‘payishiga asos bo‘ladi. Natijada, uy xo‘jaliklari qo‘lidagi pul vositalarining kamayishi va banklar. tomonidan ssudalaming berilishi investitsiyalar miqdori joriy jamg‘armalar miqdoridan oshishiga olib kelishi mumkin. Bunda iste’molning oddiy funksiyasi quyidagi ko‘rinishga ega: S = So + MRS (U-Т); Bu yerda; S -iste’mol xarajatlari; a - mustaqil iste’mol (joriy daromadlar miqdoriga bog‘liq bo'lmagan); v - iste’molga chegaraviy moyillik; U-daromad; T-soliqlar; (U-T)-ixtiyoridagi daromad. Makroiqtisodiy modellarda bu ko’rsatkich U yoki ID ko‘rinishni bildiradi. Keynschilar yondashuvi shundan iboratki, jamg‘arish va investitsiyalar rejasi bir-biriga mos kelmaydi va shuning uchun ham Ishlab chiqarish, daromad, bandlik, narxlar darajasida o‘zgarishlar bo’lib turadi. Bundan tashqari, keynschilar fikricha, narxlar darajasi va Ish haqi haqiqatda pasayishga yo4naltirilgan eguluvchanlikdan iborat cmas. Ilatto ular shunday bo‘lgan taqdirda ham shubhalidir. Chunki narxlar va ish haqining pasayishi keng tarqalgan ishsizlikni biroz yinnshatishi mumkin, xolos. 7.3. Klassik iqtisodchilar va keynschilar iqtisodiy muvozanat nazariyalarida jami talab va uning o‘zgarishi Klassik iqtisodchilar fikricha, jami talab egri chizig4i vertikal to'g'ri chiziqdan iborat va faqat ishlab chiqarishning real hajmini ilbdahiydi. Ikkinchidan, pastga egilgan jami talab egri chizig‘i barqaror ho'llshga intiladi va faqat narxlar darajasini aniqlaydi. Bu ikki umum ko'rsutkichni qarab chiqamiz. I. Vertikal jami taklif. Vertikal jami taklif egri chizig4i Ishsl/likning tabiiy darajasiga yoki to4liq bandlik sharoitdagi ishsizlik dari|)asiga to4g4ri keladi. Klassiklar fikricha, iqtisodiyot - Sey qonuni, barqaror foiz stavkasi, egiluvchan narx va ish haqi kabi omillar tn’slrlda to'liq bandlik sharoitida faoliyat ko4rsatadi. Narxlar o4zgarishi hlIan bir vaqtda ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmaydi. Oldingi mavzularda ko‘rib o‘tdikki, narxlarning past darajasida ishlab chiqarish foydaliligi kamayadi va ishlab chiqaruvchilarni kamroq mahsulotlar taklif qilishga va shuningdek, kamroq ishchilami jalb qilishga undaydi. Klassiklar fikricha, ishlab chiqarishga kiritilayotgan omillarga xarajatlar narxlar pasayishi bilan bir vaqtda kamayadi va natijada real foyda va ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmay qoladi. 2. Barqaror jami talab. Klassiklar hisobicha, jami talab asosida pul yotadi. Ya’ni ishlab chiqarishning real hajmini sotish birinchidan, uy jihozlari va ishbilarmonlardagi mavjud pul miqdorlariga, ikkinchidan, ushbu pullaming narxlar darajasi bilan aniqlanadigan to‘lov qobiliyatiga va real qiymatiga bog‘liq. Vertikal. Vertikal chiziq bo'yicha pastga tushsak, narxlar darajasi kamayadi. Bu shuni bildiradiki, har bir so‘mning to‘lov qobiliyati oshadi va shuning uchun ushbu pullarga ko‘proq mahsulotlar sotib olish mumkin. Klassiklar fikricha, davlat moliya tashkilotlari pul taklifini doimiy ravishda qo‘llab turadi. Ushbu taklif egri chizig4da pul miqdorini ko‘paytirish inflyatsiyaga, kamaytirish esa deflyatsiyaga olib keladi. Shuning uchun narxlar barqarorligini saqlab turishda pul taklifi ustidan nazorat olib borish kerak. Keynsanchilar fikricha, mahsulotlar narxi va ish haqi egiluvchan emas, shuning uchun jami taklif egri chizig‘i gorizontal o‘qdan iborat. Bundan tashqari, jami taklif talabdagi narx omillaridan birortasining o‘zgarishiga bogiiq ravishda davriy o‘zgarib turadi. 1. Gorizontal jami taklif egri chizig4 i pasayishiga qarab, narx darajasi va ish haqining noelastikligi jami taklif egri chizig4ini gorizontal joylashtiradi. Bunday holatda ishlab chiqarish hajmining kamayishi naxlaming pasayishiga, shuningdek, real ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi narxlarning oshishiga olib kelmaydi. Shuning uchun ham Keynsian kesma ishlab chiqarish hajmining nol darajasidan to‘liq bandlikka erishishi yoki ishlab chiqarishning potensial hajmiga erishgungacha bo‘lgan qismidan iborat. Keynschilar fikricha, to‘liq ish bilan bandlikka erishgandan keyin jami taklif egri chizig‘i vertikal yo'nalish oladi. 2. Nobarqaror jami talab. Keynschilar fikricha, pul taklifida licch qanday o'zgarish bo‘lmasa ham jami talab nobarqarordir. Xususan, jami talabdagi investitsiya kabi omillar o‘zgarishga olib kcladi. Masalan, jami talabning o‘zgarishi ishlab chiqarish hajmi va bandlikka ta’sir ko‘rsatadi. Narxlar darajasi esa o‘zgarmay qoladi. Klassiklar fikricha, pul taklifida katta o‘zgarish bo‘lmasa jami lalab o'zgarmaydi, ya’ni barqaror hisoblanadi. Jami talab kamaygan Inqdirda ham narxlar va ish haqining egiluvchanligi ishlab chiqarish real hajmining barqarorligini ta’minlaydi. Shuning uchun ham davlatning makroiqtisodiy siyosati ortiqchadir. Keynschilar fikricha, |aml talabning o‘zgaruvchanligi va narxlarning noegiluvchanligi lMh.Nlz.1ik darajasi oshishiga olib keladi. Iqtisodiyotda katta yo‘qotishlar qilmaslik uchun davlat jami tnlabni boshqarib turish maqsadida makroiqtisodiy siyosat yuritish lo/.im, deb hisoblaydi. Keynsianchilar fikricha, jami talabni tahlil qilishda narxlarning noegiluvchanligidan tashqari YaMMni hlsoblashda to'rtta komponent, ya’ni iste’mol, investitsiya, davlat xaridi va sof eksportni ham qarab chiqish kerak. 7.4.1laqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar. “Keyns xochi”. Ishlab chiqarish hajmining muvozanat darajasiga erishish mexanizmi Ishlab chiqarish kamayishi natijasida mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarnlng oldini olish uchun yalpi talabni tartibga solib turadigan faol davial siyosati zarur. Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy iia/ai iyasini ko‘p hollarda yalpi talab nazariyasi deb yuritiladi. I laqiqiy investitsiya rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan investitxlyalar miqdorini o‘z ichiga oladi. Rejalashtirilmagan investitsiyalarga Invar material zaxiralarida (TMZ) investitsiyalardagi kutilmagan o '/garishlar kiradi. Ushbu rejalashtirilmagan investitsiyalar lenglashtiriivchi mexanizm sifatida jamg‘arma va investitsiyalar miqdorining o‘zaro bir-biriga mos kelishini bildiradi va makroiqtisodiy tenglikni ta’minlaydi. Rejalashtirilgan xarajatlarga uy xo‘jaliklari, firmalar, davlat va tashqi dunyoning mahsulot va xizmatlarni sotib olishga mo'ljallangan xarajatlari kiradi. Firmalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishdagi kutilmagan o‘zgarishlar tovar materiallar zaxirasida rejalashtirilmagan investitsiyalar qilishga olib kelsa, real xarajatlar rejalashtirilgan xarajatlardan farq qiladi. Rejalashtirilgan xarajatlar funksiyasi (E=S+I+G+Xn), iste'mol funksiyasi (S = So + MRS (U -T) ko‘rinishidagidek, I+G+Xn miqdorda yuqoriga surilgan bo‘ladi. Ushbu vaziyatda sof eksport miqdori, yalpi daromadlar (U) o‘zgarishiga bog‘liq emas. Shuning uchun sof eksport to‘liq xarajatlar miqdoriga qo‘shiladi (E= So+I+G+Xn). Mustaqil xarajatlar miqdori sofeksport funksiyasini hisobga olgan holda quyidagiga teng bodadi: Xp= g-nvxY: Bu yerda, Xp -sof eksport; • * g - mustaqil (avtonom) sofeksport; ' nr -importga chegaraviy moyillik; Y - daromad. nr = AM / AY; Bu yerda:AM -importga xarajatlaming o‘zgarishi; AY- daromadlaming o‘zgarishi. Yalpi daromadlaming oshishi bilan import ham oshadi. Chunki, iste’molchilar va investorlar milliy va import mahsulotlarga bo‘lgan xarajatlar miqdorini oshiradi. Bunda mamlakatdagi eksport miqdori yalpi daromadlar (U) miqdoriga bog‘liq bo'lmaydi, balki mamlakatning yalpi daromadlari o‘zgarishiga bog‘liq boiadi. Shuning uchun ham mamlakatdagi yalpi daromadlar (U) o‘zgarishi bilan sof eksport (Xp) o‘rtasidagi bog‘liqlik salbiydir va sof eksport funksiyasida minus ishorasi bilan belgilanadi. Rejalashtirilgan xarajatlar chizig‘i haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar bir-biriga teng bo‘lganda (U=E) A nuqtada kesishadi. Kellirilgan ushbu 7.2-chizma “Reyns xochi” nomini olgan. chiziqda haqiqiy investitsiyalar va jamg‘armalar tengligi saqlanadi. A nuqtada esa daromadlar rejalashtirilgan xarajatlarga teng bo'ladi. Shuningdek, bu yerda rejalashtirilgan hamda haqiqiy investitsiyalar va jamg‘armalaming o'zaro tengligi paydo bo‘ladi. Yii' n i makroiqtisodiy tenglik ta’minlanadi. Agarda, ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi (Ul) uning tenglik dari^jasidan (Uo) ko‘p bo‘lsa, iste’molchilar mahsulotlarni ishlab ehlqurtivchilar taklif qilganga nisbatan kam sotib oladi (AD o’slshi llrmalarda ishlab chiqarish hamda bandlik darajalari piiNiiy ish iga olib keladi. Bu esa YaMM hajmini kamaytiradi. Asta-sekin Di dan Ho gacha keladi, ya’ni daromad va rejalashtirilgan xarajatlar tcnglashadi. O‘z navbatida yalpi talab va taklifning tenglashishiga (AI)-AC) erishiladi. Aksincha, haqiqiy ishlab chiqarish (U2) uning tenglik darajasidan (Un) kam bo‘lgan vaziyat esa, firmalar iste’molchilar talabiga nisbatan kam ishlab chiqarayotganligini (AD>AC) ko‘rsatadi. Talabning oshishi esa firmalar zaxirasining kamayishi hisobiga qondiriladi. Natijada, YaMM doimiy ravishda U2 dan Ui ga qarab o‘sadiva yana AD=AS lengligiga erishiladi. 7.5. Keynsning bandlik nazariyasi. Mustaqil xarajatlar multiplikatori Oldingi 0‘rinlarda qayd etilganidek, Keynsning iqtisodiy nazariyasiga binoan bozor iqtisodiyotida ish bilan bandlikni to‘la ta’minlaydigan hech qanday avtomatik mexanizm yo‘q. Demak, ishlab chiqarish va ish bilan bandlikning o‘zaro bog‘liqligi qanday aniqlanishini bilish uchun tovar va xizmatlami ishlab chiqarish hajmi, ish bilan bandlik va ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari kabi ko‘rsatkichlami qarab chiqish kerak bo‘ladi. Keyns modelida muvozanat darajadagi ishlab chiqarishni aniqlashda bir-biri bilan bog‘liq ikkita usuldan foydalanilgan. 1.Umumiy xarajatlar va ishlab chiqarishni taqqoslash usuli, ya’ni (S+ I)= SMM; 2. Inyeksiya va tortib olish usuli. Ushbu usullardan birinchisini, ya’ni yalpi xarajatlar va ishlab chiqarish hajmi usulini qarab chiqamiz. Bu usul qisqacha qilib «Xarajatlar va ishlab chiqarish hajmi usuli » deb ham aytiladi. Ishlab chiqarish hajmi deganda, amaliyotda ishlab chiqarilishi mumkin bolgan SMM hajmiga aytiladi. Unda SMM ishlab chiqarishning turli miqdordagi potensiali bilan taqqoslanadi. Bu yerda eng asosiy ko‘rsatkich, ishlab chiqarishga sarf qilingan umumiy xnrajatlar miqdorida yalpi daromadlami olish hisoblanadi. Masalan, hirer tadbirkor yuz ming sobmlik mahsulotni taklif etib, yuz ming xo’mlik daromad olsagina u ishlab chiqarishni davom ettirishi mumkin. Yalpi xarajatlar deganda, ishlab chiqarishga sarf qilingan umumiy uirnjullar miqdori tushuniladi. Yoki boshqaeha aytganda, YaMM ni hlsohlashdagi iste’mol va investitsiya xarajatlaridan iboratdir. Shuni ham ta'kidlab o‘tish kerakki, SMM ni hisoblayotganda, ya’ni, yalpi Invest ilsiyalar miqdori emas, balki sof investitsiyalar miqdori hisobga ollnadi, ya’ni SMM= YaMM-A Ihindan tashqari umumiy hisoblarda sof investitsiyalaming joriy miqdori emas, balki reja miqdori e’tiborga olinadi. Chunki, ishlab chiqarish hajmi bilan yalpi xarajatlar o‘rtasidagi muvozanatning buzilishl rejadan ortiqcha investitsiyalarga bo‘lgan talabni keltirib chiqaradi. SMM Keynsning ish bilan bandlik nazariyasi asosini tashkil etadi. Muvozanat hajmidagi SMMning aniqlanishi iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlaydi. Muvozanatli ishlab chiqarish rejasi- bu, yalpi xarajatlar rejasi *uilld qilingan tovar va moddiy resurslar tengligini ta’minlovchi SMM hty|mlni ishlab chiqarishdir. Muvozanatli hajmdagi SMMni ishlab chiqarish ish bilan to‘liq bandlikni, ishlab chiqarish xarajatlari va ollnayotgan daromadlaming birgalikdagi muvozanatini birlashtiradi. Inyeksiya va tortib olish usuli to‘g‘ridan-to‘g‘ri mos kelmasa ham tilling ma’nosi shundan iboratki, ya’ni muvozanatli darajadan tashqari holatlarda SMM va yalpi xarajatlar muvozanatining buzilishiga qaratiladi. Bilamizki, har qanday hajmdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish o‘ziga mos ravishda soliqlar to‘langandan keyingi daromadlar miqdorini beradi. Yana shu ma’lumki, uy xo‘jaliklari ushbu daromadlaming bir qismini jamg‘arishi mumkin. Jamg‘arish o‘z navbatida tortib olishni bildiradi. Jamg‘arish natijasida iste’mol ishlab chiqarishning umumiy hajmidan yoki SMMdan kam bo‘ladi. Bunday holatda iste’mol, bozorda jami ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmini sotib olishga yetmaydi. Natijada esa ishlab chiqarish hajmi kamayadi. Mahsulotlaming bir qismi ishlab chiqarish vositalari shaklini oladi. Shuning uchun investitsiyani daromadlar va xarajatlar miqdoridagi xarajatlar inyeksiyasi deb qarash mumkin. Boshqacha aytganimizda, investitsiya jamg‘armaga olingan vositalami qoplash imkoniyatini bildiradi. Agarda jamg‘armaga olingan vositalar investitsiya inyeksiyasidan ko‘p bo‘lsa, jami xarajatlar SMMdan kam bo‘ladi. Boshqacha aytganda, SMMning har qanday darajasi, ya’ni jamg‘arish investitsiyadan ko‘p bo‘lgan vaziyatda muvozanat nuqtadan yuqori bo‘ladi. Aksincha, investitsiya inyeksiyasi jamg‘armaga Olingan vositalar miqdoridan ko‘p bo‘lsa, jami xarajatlar SMMdan ko'p bo‘ladi. Investitsiyalar jamg‘armalardan ko‘p bo‘lgan har qanday sharoitda SMM hajmi muvozanat nuqtadan past bo‘ladi. Jamg‘armaga olingan vositalar miqdori investitsiya inyeksiyasi tomonidan to‘liqqoplansa, jami xarajatlar umumiy ishlab chiqarish hajmiga teng bo‘ladi. Inyeksiya bu mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo‘lgan iste’mol xarajatlariga ko‘shimcha hisoblanadi. Milliy ishlab chiqarishning muvozanat holati (Uo), yalpi xarajatlar tarkibining har qanday o‘zgarishi natijasida (iste’mol, investitsiya, davlat xarajatlari yoki sof eksport) tebranishi mumkin. Ushbu tarkibdagi birorta omilning o‘sishi rejalashtirilgan xarajatlar egri chizig‘ini yuqoriga suradi va aksincha. Mustaqil xarajatlar tarkibidagi har qanday o‘sish yalpi duromadlarning (AU) multiplikator samarasi hisobiga ko‘proq oshishiga olib keladi. AA (ASo)— A(a (So)+1+G+Xn) Mustaqil xarajatlar multiplikatori YaMM muvozanatidagi o’/.garishning mustaqil xarajatlar tarkibidagi har qanday omillar o’/.garishiga nisbatini ko‘rsatadi. m = AU/А A(ASo): Bu yerda, m mustaqil (avtonom) xarajatlar multiplikatori; AU YaMM muvozanatidagi о‘zgarish; AA(ASo) - «U» o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan holda mustaqil Munlntlar (fzgarishi. Multiplikator - yalpi daromadlar mustaqil xarajatlaming diiNllubki o'sishi (kamayishi)dan necha marta ortiq o‘sganligini (kiiniuyganligi) ko‘rsatadi. Mustaqil xarajatlar tarkibidagi omillardan hlrorlasining bir marta o‘zgarishi, YaMMni bir necha marta o'/.garishiga olib keladi. Masalan, mustaqil iste’mol ASa miqdorda o‘ssa, bu yalpi миц|а11аг va daromadlaming (U) o‘sha miqdorda o‘sishiga olib keladi. Ilu vnii, o‘z navbatida iste’molning ikkinchi marta (daromadlar oshishi hlNohigu) MRS x ASa miqdorda o‘sishiga olib keladi. Keyinchalik уill pi xarajatlar va daromadlar MRS x ASa miqdorda yana o‘sadi. Shunday qilib, «daromad-xarajat» ko‘rinishida zanjir paydo ha' hull. ЛНи I ~-*Al.)t=>UT=>Sf=>ADl'=>Uf=>ST=>ADT=>Ufva hokazo. I Ishbu oddiy vaziyatdan ko4rinib turibdiki, yalpi daromadlar (U), duMlnbki o‘zgarishga ASaT nisbatan bir necha marta ko‘p o‘zgaradi va UilMaqil xarajatlar multiplikatori miqdorida ko‘rinadi. Ilu shuni bildiradiki, S, I, G, Xn miqdorlardagi oddiy o‘zgarishlar Ikiiii Idilab chiqarish hajmi va bandlik darajalarida katta o‘zgarishlarga nllb kelishi mumkin. Shunday qilib, multiplikator iqtisodiy 153 nobarqarorlik omili hisoblanadi. Shuning uchun ham davlatning byudjet-soliq siyosatidagi asosiy vazifalardan biri iqtisodiyotning bir me’yorda ishlashini ta’miniash tizimini yaratish sanaladi. 3. Keynsning bandlik nazariyasi.Mustaqil xarajatlar multiplikatori Oldingi 0‘rinlarda qayd etilganidek, Keynsning iqtisodiy nazariyasiga binoan bozor iqtisodiyotida ish bilan bandlikni to‘la ta’minlaydigan hech qanday avtomatik mexanizm yo‘q. Demak, ishlab chiqarish va ish bilan bandlikning o‘zaro bog‘liqligi qanday aniqlanishini bilish uchun tovar va xizmatlami ishlab chiqarish hajmi, ish bilan bandlik va ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari kabi ko‘rsatkichlami qarab chiqish kerak bo‘ladi. Keyns modelida muvozanat darajadagi ishlab chiqarishni aniqlashda bir-biri bilan bog‘liq ikkita usuldan foydalanilgan. 1.Umumiy xarajatlar va ishlab chiqarishni taqqoslash usuli, ya’ni 150 (S+ I)= SMM; 2. Inyeksiya va tortib olish usuli. Ushbu usullardan birinchisini, ya’ni yalpi xarajatlar va ishlab chiqarish hajmi usulini qarab chiqamiz. Bu usul qisqacha qilib «Xarajatlar va ishlab chiqarish hajmi usuli » deb ham aytiladi. Ishlab chiqarish hajmi deganda, amaliyotda ishlab chiqarilishi mumkin bolgan SMM hajmiga aytiladi. Unda SMM ishlab chiqarishning turli miqdordagi potensiali bilan taqqoslanadi. Bu yerda eng asosiy ko‘rsatkich, ishlab chiqarishga sarf qilingan umumiy xnrajatlar miqdorida yalpi daromadlami olish hisoblanadi. Masalan, hirer tadbirkor yuz ming sobmlik mahsulotni taklif etib, yuz ming xo’mlik daromad olsagina u ishlab chiqarishni davom ettirishi mumkin. Yalpi xarajatlar deganda, ishlab chiqarishga sarf qilingan umumiy uirnjullar miqdori tushuniladi. Yoki boshqaeha aytganda, YaMM ni hlsohlashdagi iste’mol va investitsiya xarajatlaridan iboratdir. Shuni ham ta'kidlab o‘tish kerakki, SMM ni hisoblayotganda, ya’ni, yalpi Invest ilsiyalar miqdori emas, balki sof investitsiyalar miqdori hisobga ollnadi, ya’ni SMM= YaMM-A Ihindan tashqari umumiy hisoblarda sof investitsiyalaming joriy miqdori emas, balki reja miqdori e’tiborga olinadi. Chunki, ishlab chiqarish hajmi bilan yalpi xarajatlar o‘rtasidagi muvozanatning buzilishl rejadan ortiqcha investitsiyalarga bo‘lgan talabni keltirib chiqaradi. SMM Keynsning ish bilan bandlik nazariyasi asosini tashkil etadi. Muvozanat hajmidagi SMMning aniqlanishi iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlaydi. Muvozanatli ishlab chiqarish rejasi- bu, yalpi xarajatlar rejasi *uilld qilingan tovar va moddiy resurslar tengligini ta’minlovchi SMM hty|mlni ishlab chiqarishdir. Muvozanatli hajmdagi SMMni ishlab chiqarish ish bilan to‘liq bandlikni, ishlab chiqarish xarajatlari va ollnayotgan daromadlaming birgalikdagi muvozanatini birlashtiradi. Inyeksiya va tortib olish usuli to‘g‘ridan-to‘g‘ri mos kelmasa ham tilling ma’nosi shundan iboratki, ya’ni muvozanatli darajadan tashqar holatlarda SMM va yalpi xarajatlar muvozanatining buzilishiga qaratiladi. Bilamizki, har qanday hajmdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish o‘ziga mos ravishda soliqlar to‘langandan keyingi daromadlar miqdorini beradi. Yana shu ma’lumki, uy xo‘jaliklari ushbu daromadlaming bir qismini jamg‘arishi mumkin. Jamg‘arish o‘z navbatida tortib olishni bildiradi. Jamg‘arish natijasida iste’mol ishlab chiqarishning umumiy hajmidan yoki SMMdan kam bo‘ladi. Bunday holatda iste’mol, bozorda jami ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmini sotib olishga yetmaydi. Natijada esa ishlab chiqarish hajmi kamayadi. Mahsulotlaming bir qismi ishlab chiqarish vositalari shaklini oladi. Shuning uchun investitsiyani daromadlar va xarajatlar miqdoridagi xarajatlar inyeksiyasi deb qarash mumkin. Boshqacha aytganimizda, investitsiya jamg‘armaga olingan vositalami qoplash imkoniyatini bildiradi. Agarda jamg‘armaga olingan vositalar investitsiya inyeksiyasidan ko‘p bo‘lsa, jami xarajatlar SMMdan kam bo‘ladi. Boshqacha aytganda, SMMning har qanday darajasi, ya’ni jamg‘arish investitsiyadan ko‘p bo‘lgan vaziyatda muvozanat nuqtadan yuqori bo‘ladi. Aksincha, investitsiya inyeksiyasi jamg‘armaga Olingan vositalar miqdoridan ko‘p bo‘lsa, jami xarajatlar SMMdan ko'p bo‘ladi. Investitsiyalar jamg‘armalardan ko‘p bo‘lgan har qanday sharoitda SMM hajmi muvozanat nuqtadan past bo‘ladi. Jamg‘armaga olingan vositalar miqdori investitsiya inyeksiyasi tomonidan to‘liqqoplansa, jami xarajatlar umumiy ishlab chiqarish hajmiga teng bo‘ladi. Inyeksiya bu mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo‘lgan iste’mol xarajatlariga ko‘shimcha hisoblanadi. Milliy ishlab chiqarishning muvozanat holati (Uo), yalpi xarajatlar tarkibining har qanday o‘zgarishi natijasida (iste’mol, investitsiya, davlat xarajatlari yoki sof eksport) tebranishi mumkin. Ushbu tarkibdagi birorta omilning o‘sishi rejalashtirilgan xarajatlar egri chizig‘ini yuqoriga suradi va aksincha. Mustaqil xarajatlar tarkibidagi har qanday o‘sish yalpi duromadlarning (AU) multiplikator samarasi hisobiga ko‘proq oshishiga olib keladi. AA (ASo)— A(a (So)+1+G+Xn) Mustaqil xarajatlar multiplikatori YaMM muvozanatidagi o’/.garishning mustaqil xarajatlar tarkibidagi har qanday omillar o’/.garishiga nisbatini ko‘rsatadi. m = AU/А A(ASo): Bu yerda, m mustaqil (avtonom) xarajatlar multiplikatori; AU YaMM muvozanatidagi о‘zgarish; AA(ASo) - «U» o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan holda mustaqil Munlntlar (fzgarishi. Multiplikator - yalpi daromadlar mustaqil xarajatlaming diiNllubki o'sishi (kamayishi)dan necha marta ortiq o‘sganligini (kiiniuyganligi) ko‘rsatadi. Mustaqil xarajatlar tarkibidagi omillardan hlrorlasining bir marta o‘zgarishi, YaMMni bir necha marta o'/.garishiga olib keladi. Masalan, mustaqil iste’mol ASa miqdorda o‘ssa, bu yalpi миц|а11аг va daromadlaming (U) o‘sha miqdorda o‘sishiga olib keladi. Ilu vnii, o‘z navbatida iste’molning ikkinchi marta (daromadlar oshishi hlNohigu) MRS x ASa miqdorda o‘sishiga olib keladi. Keyinchalik уill pi xarajatlar va daromadlar MRS x ASa miqdorda yana o‘sadi. Shunday qilib, «daromad-xarajat» ko‘rinishida zanjir paydo ha' hull. ЛНи I ~-*Al.)t=>UT=>Sf=>ADl'=>Uf=>ST=>ADT=>Ufva hokazo. I Ishbu oddiy vaziyatdan ko4rinib turibdiki, yalpi daromadlar (U), duMlnbki o‘zgarishga ASaT nisbatan bir necha marta ko‘p o‘zgaradi va UilMaqil xarajatlar multiplikatori miqdorida ko‘rinadi. Ilu shuni bildiradiki, S, I, G, Xn miqdorlardagi oddiy o‘zgarishlar Ikiiii Idilab chiqarish hajmi va bandlik darajalarida katta o‘zgarishlarga nllb kelishi mumkin. Shunday qilib, multiplikator iqtisodiy nobarqarorlik omili hisoblanadi. Shuning uchun ham davlatning byudjet-soliq siyosatidagi asosiy vazifalardan biri iqtisodiyotning bir me’yorda ishlashini ta’miniash tizimini yaratish sanaladi. Agarda ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi (UO) potensial (U*) hajmidan kam bo‘lsa, ylpi talab samarasiz hisoblanadi. Ya’ni AD=AS tenglikka erishilgan bo‘lsa-da, yalpi xarajatlar miqdori resurslarining to‘liq bandligi darajasini ta’minlamaydi. Yalpi talabning yetishmasligi iqtisodiyotda turg‘unlik darajasiga olib keladi. Ishlab chiqarishda to‘liq bandlikka erishish va regression uzilishni yo‘qotish uchun yalpi talabni rag‘batlantirish va tenglikni «А» nuqtadan «V» nuqtagacha surish lozim. Bu yerda yalpi muvozanat daromadlaming o‘sishi AU quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: AU=Regression uzilish miqdori x Mustaqil xarajatlar multiplikatori miqdori Agarda, ishlab chiqarish haqiqiy hajmi (UO) potensial (U*) hajmidan ko‘p bo‘lsa, yalpi xarajatlar ortiqcha hisoblanadi. Yalpi lalabning ortiqchaligi iqtisodiyotda inflyatsiya jarayoniga olib keladi. Inflyatsion uzilishni yo‘qotish uchun yalpi talabni bir maromda nshlnb turish kerak va tenglikni A nuqtadan V nuqtagacha surish lozim. Ihi ycrda yalpi talab muvozanatidagi (AU) qisqarish quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: AU=-Inflyatsion uzilish miqdori x Mustaqil xarajatlar multiplikatori miqdori. 4. Makroiqtisodiy muvozanatni belgillvchi omillar ta'siri tahlili Makroiqtisodiy tahlilini amalga oshirish uchun dastlab makroiqtisodiy jarayonlarni ob’ekt sifatida, ya’ni makroko‘rsatkichlarni bilish kerak, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, hisoblash usullarini, ularga ta’sir qiluvchi omillar tizimi haqida to‘liq tassavurga ega bo‘lish lozim.Iqtisodiy hodisa va jarayonlarga monistik (yagona) tarzda qaralgan mikroiqtisodiyotdan farqli o‘Iaroq, makroiqtisodiy hodisa va jarayonlarda 2 xil yondoshuv, ikki xil maktab, ikki xil yo‘nalish mavjud: klassik va keynsian (zamonaviy sharoitlarda esa tegishlicha neoklassik va neokeynsian). Shuning uchun bir-biridan bir necha xil tizim: -nazariy asos; -model tenglamalari; -nazariy xulosalar; -amaliy tavsiyalar bilan farqlanuvchi 2 xil makroiqtisodiy model mavjud.Maktablar o‘rtasidagi asosiy farqlar quyidagilar: a) bozor kon’yunkturasi o‘zgarishiga narxlar egiluvchanligi va ular moslashuvchanligi tezligi masalasi; b) iqtisodiyotga davlat aralashuvining zarurligi darajasi va uning instrumentlari. Klassik modelga XVIII asrda asos solingan bo‘lib, uni mazmunan boyitgan buyuk iqtisodchilar: A. Smit, D. Rikardo, J. -B. Sey,Dj. -S. Mill, A. Marshall, A. Pigu va boshqalardir.Klassik modelning asosiy qoidalari quyidagilar: l.Iqtisod ikki, mustaqil boMgan: real va pul sektoriga boMinadi.Bu makroiqtisodiyotda “klassik dixotomiya”tamoyili nomini olgan. Pul sektori real ko‘rsatkichlarga ta’sir etmaydi, u faqatgina nominal ko‘rsatkichlami real ko‘rsatkichlardan farqini ko‘rsatadi va bu tamoyil “pullaming betarafligi” nomini olgan. Bu tamoyil pullaming real sektordagi vaziyatga ta’sir etmasligini va barcha narxlar nisbiy ekanligini bildiradi. Shuning uchun klassik modelda pul bozori mavjud emas va real sektor uchta bozordan iborat: -mehnat bozori; -kapital bozori; -tovar bozori. 2.Barcha real bozorlar sof raqobatli bo‘lib, bu XVIII asr va butun XIX asr davriga to‘g‘ri keladigan iqtisodiy holatdir. Shuning uchun iqtisodiy agentlaming barchasi “price takers”dir. 3.Barcha bozorlarda takomillashgan raqobat mavjud bo‘lganligi sababli barcha narxlar egiluvchan. Bu mehnat bozorida ham nomi nal ish haqi stavkasiga, kapital bozorida ham foiz stavkasiga, Tovar bozorida ham tovar narxiga tegishli. Narxlar egiluvchan deyilganda, narxlar bozor kon’yunkturasi o‘zgarishiga (ya’ni talab va taklif nisbati o‘zgarishiga) mos ravishda o‘zgarishini va resurslaming toMiq bandligi sharoitida bozor muvozanatining har qanday bozorda buzilishini tiklashini ta’minlashini tushunmoq lozim. 4.Narxlar egiluvchan ekan, bozor muvozanati bozorlarda avtomatik tarzda o‘matiladi, ya’ni A. Smitning “ko'rinmas qo‘l”, ya’ni bozorlami o‘z-o‘zini muvozanatga keltirish, tartibga solish (marketclearing) tamoyili amal qiladi. 5.Bozor muvozanati bozor mexanizmi orqali avtomatik tarzda ishga tushar ekan, u holda hech qanday tashqi kuch, tashqi agent iqtisodiy jarayonlami tartibga solishda aralashmasligi lozim. Shunday qilib, iqtisodiyotga davlat aralashmasligi kerak degan tamoyil asos topdi va “laissez faire” nomini oldi, fransuzchadan bu “hamma narsa qanday qilinsa shunday qilinsin, qanday ketsa shunday ketsin” degan ma’noni anglatadi. 6.Iqtisodning asosiy muammosi-bu resurslaming cheklanganligi muammosidir, shuning uchun barcha resurslar to‘la bandlik sharoitida samarali va rasional ishlatiladi.(Mikroiqtisodiyotdan ma’lumki, barcha mavjud bozor strukturalari ichida resurslaming nisbatan samarali ishlatilishi aynan sof raqobatga to‘g‘ri keladi). Shuning uchun ishlab chiqarish hajmi doimo o‘zining potensial ishlab chiqarish darajasida boMadi. 7.Resurslaming cheklanganligi ishlab chiqarishni, ya’ni yalpi taklifhi iqtisodning eng asosiy muammosi qilib qo‘yadi. Shuning uchun klassik model (“supply-side”) iqtisodni yalpi taklif tomonidan o‘rganadi. Asosiy bozor-bu resurs bozori va birinchi navbatda mehnat bozoridir. Yalpi talab yalpi taklifga doimo mos keladi. Iqtisodda “Seyu” qonuni amal qiladi. Bu qonun XIX asr boshlarida fransuz iqtisodchisi Jan-Batist Sey tomonidan yaratilgan. U shunday ta’kidlaydi: taklif o‘z-o‘zidan talabni keltirib chiqaradi, chunki har qanday kishi bozorda ham iste’molchi, ham ishlab chiqaruvchi bo'lib maydonga chiqadi va uning harajatlari doimo uning daromadiga teng. Ishchi bir tomondan o‘zining mehnati boMgan iqtisodiy resursni taklif qilsa, ikkinchi tomondan shu mehnat mahsuli boMgan daro madiga endi Tovar va xizmatlar sotib oladi. Ish haqi ko‘rinishida boMgan uning olgan daromadi o‘zi ishlab chiqargan mahsulot narxiga tengdir. Firma bir vaqtning o‘zida ham tovar va xizmatlami sotuvchi va ham iqtisodiy resurslami sotib oluvchi hisoblanadi. Uz ishlab chiqargan mahsulotidan tushgan daromadini ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish omillarini sotib olishga sarflaydilar. Shuning uchun yalpi talab bilan bog‘liq muammo boMmasligi lozim, chunki iqtisodiy agentlar o‘z daromadlarini harajatga aylantiradilar. 8.Resurslar cheklanganligi muammosi sekin-asta hal (miqdor o‘sishi va sifat yaxshilanishi). Ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va texnologik yangilanish uzoq davom etadigan jarayon. Barcha narxlar iqtisodda talab va taklif nisbati o‘zgarishiga javoban tez o‘zgurmaydi. Shuning uchun klassik model uzoq muddatni tasvirlovchi model. Narxlarning absolyut egiluvchanligi va bozorlaming o‘zaro muvozanati faqatgina uzoq muddatda kuzatiladi. Endi biz klassik modelda bozorlaming o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqamiz. Klassik modelda yuqorida aytib o‘tganimizdek, real bozorlar uchta: mehnat bozori, kapital bozori va tovar bozori. Mehnat bozorini ko‘rib chiqamiz (1-a rasm) Sof raqobat sharoitida resurslaming toMiq bandligi mavjud ekan (to‘liq bandlik darajasida), mehnatning taklif egrisi (Lslabour supply curve) vertikal ko‘rinishga ega va taklif etilayotgan mehnat xajmi LF ga teng (full employment). Mehnatga boMgan talab ish haqi stavkasiga bogMiq va bunday bog‘liqlik teskari proporsionallik xarakteriga ega, ya’ni ish haqining nominal stavkasi (W-wage rate) qanchalik yuqori boMsa, firmalar harajatlari yuqori boMadi va ishchilami ishga yollash kamayadi. Shuning uchun mehnatga talab egri chizigM (L i - labour demand curve)pastga qarab og‘adi. Dastawal muvozanat mehnatga taklif egri chizigM (Ls) va mehnatga boMgan talab egri chizigM kesishgan nuqtada o‘matilib, bunda ish haqi stavkasi Wiva ish bilan bandlar soni LFmiqdorga to‘g‘ri keladi. Faraz qilaylik, mehnatga boMgan talab pasaydi va mehnatga talab egri chizigM L |dan chapga LD2gacha siljidi. Nominal ish haqi stavkasi (Wi) da tadbirkorlar I^miqdorga teng boMgan ish chilami yollaydilar. LF va L2 o‘rtasidagi farq ishsizlikni bildiradi. XIX asrda ishsizlik nafaqasi boMmaganligini hisobga olsak, klassik maktab tarafdorlari fikriga ko‘ra, ishchilar rasional harakat qiluvchi iqtisodiy agentlar hisoblanadilar va ular hech qanday daromad ko‘rmagandan ko‘ra oz miqdorda boMsa ham daromad ko‘rishni afzal ko‘radilar. Nominal ish haqi stavkasi W2 gacha tushadi va mehnat bozorida yana toMiq bandlik - LF o‘matiladi. Shuning uchun ishsizlik klassik modelda ixtiyoriy xarakterga ega, chunki ushbu nominal ish haqi stavkasi W2 ga ishlash yoki ishlamaslikni ishchining o‘zi hal qiladi. Kapital bozori (1-b rasm) -bu investisiyalar (I-investment) va jamg‘armalar (S-savings) “uchrashadigan” va unda foiz stavkasi (R-interest rate) o‘matiladigan bozordir. Investision tovarlami sotib olish uchun firmalar kapitalga talab bildiradilar, kredit resurslari taklifini esa uy xo‘jaliklari o‘zlarining jamg‘armalarini qarzga berib amalga oshiradilar. Investisiyalar va foiz stavkasi o‘rtasida teskari proporsional bog‘liqlik mavjud, shuning uchun pullik kapitalning narxi qanchalik yuqori bo‘lsa, firmalarning investision harajatlari miqdori shunchalik kamayadi. Jamg‘armalar va foiz stavkasi o‘rtasida esa to‘g‘ri proporsional bog‘liqlik mavjud, chunki foiz stavkasi qanchalik yuqori boMsa, uy xo‘jaliklarining j:img‘armalami qarz (kredit) ga berishi va undan oladigan daromadi shunchalik yuqori bo‘ladi. DastawalIi= Si Ri foiz stavkasida o‘matiladi. Agar jamg‘arma!ar ortsa (SjdanS2ga jamg‘arma egri chizig‘i surilsa), u holda ilgarigi foiz stavkasi Ri da jamg‘armalaming bir qismi daromad keltirmaydi. Jamg‘aruvchilar (uy xo‘jaliklari) o‘zlarining barcha jamg‘armalariga daromad olishni istaydilar va pastroq foiz stavkasiga ham rozi bo‘ladilar. Yangi foiz stavkasi R2 darajasida o‘matiladi, bunda barcha kredit vositalar toMiq ishlatiladi, chunki endi bunday pastroq foiz stavkasida investorlar ko‘proq kredit oladilar va investisiyalar miqdori Lga ortadi, ya’ni I2=S2bo‘ladi. Muvozanat to‘liq bandlik sharoitida o‘matildi. Tovar bozorida (1-v rasm) dastawal muvozanat yalpi taklif(AS) va yalpi talab (ADi) kesishgan nuqtada o‘matiladi, bunda muvozanat narx-Piva potensial ishlab chiqarish darajasidagi ishlab chiqarish hajmi- Y Barcha bozorlar bir-biri bilan bogMiq ekan, mehnat bozorida ish haqi stavkasining pasayishi (bu esa daromadni kamayishiga olib keladi) va kapital bozorida jamg‘armalaming ortishi iste’mol harajatlarini kamaytiradi, buning oqibatida yalpi talab kamayadi. ADi egri chiziq AD2 ga, chapga siljiydi. Ilgarigi Pi narxda endi firmalar o‘zlari ishlab chiqargan barcha Y* hajmdagi tovarlami sota olmaydilar, ular endi faqat Y2 hajmdagi tovarlami sotish imkoniyatiga ega bo‘lib qoladilar. Ammo firmalar rasional harakat qiluvchi iqtisodiy agent hisoblanganligi uchun barcha ishlab chiqargan hajmdagi tovarlami pastroq narxda bo‘lsa ham sotishni Afzal ko'radilar. Natijada narx P2 darajaga tushadi va barcha hajmdagi ishlab chiqarilgan tovarlar sotiladi. Muvozanat yana potensial ishlab chiqarish hajmida o‘matiladi (Y*).Bozorlar o‘z-o‘zidan narx egiluvchanligi hisobiga muvozanatlashdi, bunda har bir bozordagi muvozanat resurslaming toMiq bandligi darajasida o‘matildi. Faqatgina nominal ko‘rsatkichlar o‘zgardi, real ko‘rsatkichlar esa o‘zgarmasdan qoldi. Shunday qilib, klassik modelda nominal ko‘rsatkichlar egiluvchan, real ko‘rsatkichlar esa noelastik (qattiq) hisoblanadi. Bu ham ishlab chiqarishning real hajmiga (u doimo potensial ishlab chiqarish hajmiga teng), ham iqtisodiy agentlaming real daromadiga tegishlidir. Gap shundaki, narxlar barcha bozorlarda bir-biriga proporsional ravishda o‘zgaradi, shuning uchun Wt/ P| = W2 / P2(nominal ish haqining narx darajasiga nisbati real ish haqiga teng). Bundan kelib chiqib xulosa qilsak, nominal daromad tushganiga qaramay,mehnat bozorida real daromad o‘zgarmasdan qoladi. Jamg‘aruvchilaming real daromadlari (real foiz stavkasi) ham o‘zgarmasdan qoldi,chunki nominal foiz stavkasi ham narxlar tushgan nisbatda pasaydi.Narx darajasi tushganiga qaramay, tadbirkorlaming real daromadlari (sotuvdan tushgan tushum va foyda) pasaymadi, chunki aynan shu darajada harajatlar pasaydi (ish haqi harajatlari, ya’ni nominal ish haqi stavkasi). Bunda yalpi talabning pasayishi ishlab chiqarish hajmini pasayishiga olib kelmaydi, chunki iste’mol harajatlarining kamayishi (mehnat bozorida nominal daromadning kamayishi va kapital bozorida jamg‘armalar miqdorining ortishi natijasida) investision talabning ortishi bilan to‘ldiriladi (kapital bozorida foiz stavkasi tushishi natijasida).Shunday qilib, o‘zaro muvozanat faqatgina alohida bozorlarda o‘matilmay, balki barcha mavjud bozorlaming bir-biri bilan o‘matiladi va oqibatda esa bozorlar muvozanatga erishadi.Klassik model xulosalaridan shuni aytish mumkinki, uzoq davom etuvchi krizislar iqtisodda bo‘lishi mumkin emas, balki bu faqat vaqtinchalik disproporsiyalardir. Bunday disproporsiyalar bozor mexanizmi bo‘lmish narx mexanizmi o‘zgarishi orqali asta-sekin o‘z-o‘zidan yo‘qoladi.Ammo 1929 yil oxirida AQShda krizis ro‘y berdi, bu krizis barcha rivojlangan mamlakatlami qamrab oldi va 1933 yilgacha davom etdi va “Buyuk depressiya” nomini oldi. Ushbu krizis navbatdagi oddiy krizislardan emas edi. Bu krizis klassik makroiqtisodiy modelning qilgan xulosalarini va birinchi navbatda iqtisodiy tizimni o‘z-o‘zini boshqara olishi mumkinligini butunlay yo‘qqa chiqardi. Birinchidan, 4 yil davom etgan “Buyuk Depressiya”ni endi vaqtinchalik ishdan chiqqan, avtomatik ravishda o‘z-o‘zini boshqara oladigan mexanizm sifatida tushuntirib berish mutlaqo mumkin emas edi.Ikkinchidan, endi bunday holatda, ya’ni AQShda ishsizlik darajasi 25%ni tashkil etgan vaqtda resurslaming cheklanganligi haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas edi.“Buyuk Depressiya”ning sabablari, undan mumkin boMgan chiqish yoMlari va kelgusida bunday iqtisodiy halokat (katastrofa)larga yoMqo‘ymaslik bo‘yicha tavsiyalar buyuk ingliz iqtisodchisi D.M. Keynsning 1936 yilda yozilgan kitobi (“Bandlikning umumiy nazariyasi, foiz stavkasi va pul”) da tahlil qilinib, asoslab berildi. Ushbu kitobning chiqishi oqibatida makroiqtisodiyot iqtisodiyot nazariyasining o‘z predmetiva tahlil metodiga ega boMgan mustaqil boMimiga aylandi. Keynsning iqtisodiyot nazariyasiga qo‘shgan hissasi shu qadar buyuk ediki, keynsian makroiqtisodiy mode! iqtisodiy tahlillar jarayoniga keynsiancha yondoshuvning paydo boMishi “Keynsian inqilobi” nomini oldi.Ammo shuni nazarda tutmoq kerakki, klassik maktab vakillarining magMubiyati iqtisodiy jarayonlar tahliliga noto‘g‘ri yondoshib, noto‘g‘ri xulosalar chiqarganliklarida emas, balki bu modelning asosiy xulosalari XIX asrda ishlab chiqilgan va o‘sha sof raqobat sharoitidagi davrning iqtisodiy ahvolini aks ettiradi. Ammo bu xulosalar XX asming boshlariga, nomukammal raqobat mavjud boMgan sharoitga mutlaqo to‘g‘ri kelmas edi. Keyns klassik maktabning qilgan asosiy xulosalarini rad etdi va o‘zining makroiqtisodiy modelini yaratdi. Keynsian makroiqtisodiy model: asosiy qonunva xulosalarModelning asosiy qoidalari: real va pul sektorlari o‘zaro bir-birlari bilan bogMiq. Klassik modelga xarakterli boMgan pullaming neytrallik tamoyili endi “pullar ahamiyatga ega” (“money matters”) tamoyili bilan almashtirilib, bu esa pullaming real ko‘rsatkichlarga ta’sir etishini bildiradi. Pul bozori qimmatli qog‘ozlar bozori singari moliya bozorining bir qismi (segmenti) ga aylanib, makroiqtisodiy bozomi tashkil etadi;barcha bozorlarda nomukammal raqobat hukm suradi;barcha bozorlarda nomukammal raqobat hukm surganligi sababli, narxlar noelastik, qattiq (rigid) yoki Keyns so‘zi bilan aytganda, «yopishqoq» (sticky), ya’ni ma’lum darajada yopishib qoluvchi va ma’lum bir vaqt ichida o‘zgarmasdir. Masalan, mehnat bozorida mehnat narxi boMgan nominal ish haqi stavkasining qattiqligi (yopishqoqligi) ni quyidagicha tushuntirish mumkin: a)bitim asosidagi tizim amal qiladi: bitim bir yildan uch yilgacha boMgan davrga imzolanadi va bu vaqt ichida bitim bo‘yicha kelishilgan nominal ish haqi stavkasini o‘zgartirib boMmaydi; b)kasaba uyushmalari faoliyat yuritadi, ular tadbirkorlar bilan kollektiv bitimlami nominal ish haqining ma’lum bir miqdorida bo‘lishini kelishadilar, tadbirkorlar esa bu miqdordan past boMgan ish haqi miqdorida ishchilami yollashmaydi (shuning uchun ish haqi stavkasi kollektiv bitim qayta ko‘rilib chiqilmagunga qadar oczgartirilmaydi); v) davlat minimal ish haqini o‘matadi, tadbirkorlar shu minimal ish haqi stavkasidan past bo‘lgan stavkada ishchilami yollash huquqiga ega emaslar. Shuning uchun grafikda mehnat bozori (1-a rasm)mehnatga talab pasayganda (LDiLD2 gacha siljiganda) mehnat narxi (nominal ish haqi stavkasi) W2 gacha pasaymaydi, u Wi darajada qoladi (“yopishadi”). Tovar bozorida narxlarning qattiqligini shu bilan tushuntirish mumkinki, unda monopoliyalar, oligopoliyalar yoki monopolistic raqobatli firmalar harakat qilib, ular esa narxlami bir xil darajada ushlab turish imkoniyatiga egalar (price-makers) (endi ular sof raqobat sharoitidek price-takers bo6lmaydilar). Shuning uchun tovar bo zori grafigida (1-v rasm) tovarlarga talab pasayganda, narx darajasi P2 ga pasaymaydi, balki Pi darajada saqlanib qoladi.Keyns fikricha, foiz stavkasi investisiyalar va jamg‘armalar nisbati natijasida kapital bozorida shakllanmay, balki pul bozorida – pulga bo'lgan talab va taklif nisbati natijasida o‘matiladi. Shuning uchun pul bozori to‘liq makroiqtisodiy bozor bo‘lib qoladi, undagi sharoitning o‘zgarishi tovar bozoridagi sharoitning o‘zgarishiga ta’sir etadi. 2-rasm.Pul bozori1 3-rasm.Keynslar modelidagi investitsiya va jamg’armalar2 orqali amalga oshiriladi, bu agentlar esa (firmalar, uy xo‘jaliklari) turli maqsadlami ko‘zlaydilar. Investisiyalami firmalar, jamg‘armalarni esa uy xo‘jaliklari amalga oshiradilar. Investisiya hajmini belgilab beruvchi asosiy omil Keyns fikricha foiz stavkasi darajasi emas, balki investisiyadan kutilayotgan sof foyda normasidir. Keyns buni kapitalning chekli samaradorligi deb ataydi. Investor kapitalning chekli samaradorligi kattaligini foiz stavkasi bilan taqqoslab investision qaror qabul qiladi. Agar birinchisi ikkinchisidan katta boMsa, u holda investor investisiya loy-hasini moliyalashtiradi (agar investor tomonidan kapitalning chekli samaradorligi 100% deb baholansa, u holda kredit 90%ga teng foiz stavkasida ham olinadi, agarda u 9% deb baholansa, u holda investor 10%lik foiz stavkasini olmaydi). Jamg‘armalar hajmini belgilab beruvchi omil ham foiz stavkasi boimay, ixtiyordagi daromad hajmi hisoblanadi (ID=S+S). Agarda kishining ixtiyoridagi daromadi katta boMmasava bu daromad kundalik harajatlarga ham arang yetsa, u holda juda yuqori foiz stavkasida ham kishilar jamg‘arma qilolmaydilar (jamg'arish uchun hech bo‘lmaganda jamg‘ariladigan biror narsa bo‘lishi lozim).Shuning uchun Keyns jamg'armalar foiz stavkasiga bogMiq emas deb hisobladi va XIX asr fransuz iqtisodchisi Sarganning iqtisodiy adabiyotlarda “Sargan samarasi” deb nom olgan dalil (argument) idan foydalanib shunday ta’kidlaydi: agar kishilar ma’lum vaqt ichida qayd qilingan mablag‘ni yigMb olmoqchi boMsalar, bunda jamg'armalar va foiz stavkasi o‘rtasida teskari bogMiqlik boMadi. Agar biror kishi pensiyagacha 10000$ga ega bo‘lmoqchi boMsa, u foiz stavkasi 10%ga teng bo‘lganda yiliga 1000$dan, foiz stavkasi 20% bo‘ Iganda esa 5000$dan jamg‘arishi kerak boMadi. Keynsian modelidagi investisiyalar va jamg‘armalaming o‘zaro nisbati grafik ko‘rinishda 3-rasmda berilgan. Jamg'armalar foiz stavkasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bogMiq boMganligi sababli, ularning grafik ko‘rinishi vertial chiziqdan, investisiyalar esa foiz stavkasiga nisbatan kamroq bogMiq boMganligi uchun qiya, pastga egiluvchan ko‘rinishga ega. Agar jamg‘armalar S2 gacha ortsa, u holda muvozanat foiz stavkasini aniqlab boMmaydi, chunki investisiya egri chizigM va yangi jamg‘arma egrisi S2 kesishadigan nuqta mavjud emas.Demak, muvozanat foiz stavkasi Re ni boshqa bozorda, ya’ni pul bozo- ridan topish lozim (pulga boMgan talab va taklif nisbati orqali) barcha bozorlarda pullar Yalpi talabning yalpi daromadlar pasayishi nati jasida kamayishi ishsizlik tufayli (eslatib oMamiz, ishsizlik bo4yicha nafaqalar toManmaydi), shuning uchun iste’mol xarajatlarining pasayishi barcha ishlab chiqarilgan mahsulatlami sotish mumkin emasligiga olib keladi (Y2 < Y*) va resessiya (ishlab chiqarishning tushib ketishi) sodir boMadi. Iqtisodning pasayishi investorlar kayfiyatiga ta’sir etadi va natijada investision xarajatlaming pasayishiga olib keladi. Yalpi talab yanada tushib ketadi. xususiy sektoming xarajatlari (uy xo‘jaliklarining iste’mol xarajatlari va firmalaming investision xarajatlari) yalpi talabning potensial ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ri keladigan, ya’ni resurslaming toMiq bandlik sharoitida ishlab chiqarilgan hajmiga teng boMganyalpi talab hajmini ta’minlay olmaydi. Shuning uchun iqtisodda yoki tovar va xizmatlarga o‘zining talabini bildiruvchi, yohud xususiysektor talabini rag‘batlantirib, yalpi talabni ko‘paytiradigan qo‘shimcha makroiqtisodiy agent paydo boMishi lozim. Bunday agent davlatdir. Shu tariqa Keyns davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvi va iqtisodni davlat tomonidan tartibga solish (davlat aktivligi) ni asosdab berdi. -asosiy iqtisodiy muammo (resurslar bandligi toMiq boMmagan sharoitda) yalpi taklif muammosi boMmay, endi yalpi talab muammosi hisoblandi. Keynsian modeli iqtisodni yalpi talab tomonidan o‘rganuvchi “demand-side” modelidir. davlatning barqarorlik siyosati, ya’ni yalpi talabni tartibga soluvchi siyosat iqtisodga qisqa muddatda ta’sir etar ekan, u holda Keynsian modeli iqtisodni qisqa muddatda (“short-run” modeli) tasvirlovchi modeldir. Keyns uzoq davrga nazar solishni, iqtisodni uzoq muddatda o‘rganishni lozim deb hisoblamagan. U: ’’Uzoq davrda biz barchamiz murdalarmiz”, -deydi (“In long run we are all dead”). Iqtisodiyotni yalpi talabga ta’sir etish yoMi bilan (birinchi navbatda fiskal siyosat choralari bilan) tartibga solish, davlatning yuqori darajada iqtisodga aralashuvini nazarda tutgan Keynsian usIubi II-Jahon urushidan keyin rivojlangan mamlakatlarga xarakterli edi. Ammo iqtisodda inflyatsion jarayonlaming kuchayishi va ayniqsa 70-yillar neft “shok”i oqibatlari birinchi navbatga yalpi talabni rag‘batlantirishni emas (chunki bu inflyatsiyani yanada kuchraytirib yuborar edi) yalpi taklif muammosini hal etishni qo‘ydi.’’Keynsian inqilobi” o‘miga “neoklassik kontrrevolyusiya” keldi. Iqtisodiy nazariyada neoklassik yo‘nalishning asosiy oqimlari bular: 1) Monetarizm (“monetarist theory”) ; 2) “Taklif iqtisodi” nazariyasi (’’supply-side economics”) ; 3) Rasional kutishlar nazariyasi (“rational expectations theory”). Neoklassik konsepsiyalarda asosiy e’tibor makroiqtisodiyotning mikroiqtisodiy asoslari tahliliga qaratiladi. Neoklassik oqim vakillari qarashlarining “klassik maktab” namoyandalari g‘oyalaridan farqi shundaki, ular klassik model qoidalarini zamonaviy iqtisodiy sharoitga mos holda qo‘llashadi va iqtisodni qisqa muddatda yalpi taklif tomonidan tahlil etishadi. Neokeynsian yo‘nalish vakillari o‘zlarining konsepsiyalarida shuningdek zamonaviy iqtisodning in flyatsion xarakterini hisobga oladilar. Shuning uchun zamonaviy makroiqtisodiy nazariyada neoklassik va neokeynsian qarashlaming o‘zaro qarama-qarshiligi emas, balki zamonaviy iqtisodiy jarayonlami nazariy jihatdan tushuntirib beradigan nazariy konsepsiyani ishlab cliiqish haqida so‘z boradi. Bunday yo‘l tutish esa “main stream” nomini olgan. 5.Makroiqtisodiy muvozanatni ta'minlashni xorij tajribasi va istiqbollari. Xulosa
Download 287.58 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|