Мактабгача ёшдаги боланинг мантиқий фикрлашини ривожлантиришга қаратилган ўйинлар каримова Мохигул Абдухоликовна

Мавзуга оид адабиётлар таҳлили. Мантиқий фикрлашнинг эрта ривожланиши салбий оқибатларга олиб келиши мумкин, деган нуқтаи назар мавжуд, чунки у образли тафаккурнинг юқори шаклларини шакллантиришга зарар етказиш учун амалга оширилади. Шу сабабли, бир қатор муаллифлар катта мактабгача ёшни фақат ақлий ривожланишнинг яқин истиқболларини белгилаб берадиган мантиқий фикрлашнинг интенсив шаклланиши билан бошланиши керак бўлган давр сифатида кўриб чиқилиши керак, деб ҳисоблашади.
Бир қатор ишларда [5, 6] тафаккурнинг асосий мантиқий тузилмалари тахминан 5 ёшдан 11 ёшгача шаклланиши аниқланган. Ушбу тузилмаларнинг кеч шаклланиши катта қийинчилик билан давом этади ва тўлиқ бўлмайди.
Муайян шарт-шароитлар яратилганда, бола ақлий фаолиятининг якуний натижасидан уни амалга ошириш усулларига қайта йўналтириш ва шу билан фикрлаш фаолиятининг янада мураккаб тузилмаларининг пайдо бўлишига ҳисса қўшиш мумкин, деб ҳисоблаш учун асослар мавжуд [7]. Айнан 6-7 ёшда ақлий фаолиятнинг умумлаштирилган воситалари ва усулларини ўзлаштиришга сезгир бўлади, деб тахмин қилинади.
Таълимнинг фаолият назарияси нуқтаи назаридан олиб бориладиган психологик тадқиқотларда [8] мантиқий усулларнинг объектив мазмуни ўрганилган; бу таркибга кирувчи ҳар бир фаолият ўзлаштириш предметига айланади, усулларни бажариш учун ҳаракатлар кетма-кетлиги ишлаб чиқилади.
Боланинг тафаккури унинг билими билан боғлиқ. 6 ёшга келиб, унинг дунёқараши кенгаяди. Н.Г.Коленцева [9] ва унинг ҳамкасблари томонидан олиб борилган тадқиқотларда мактабгача ёшдаги болаларда шаклланадиган билимларга оид қизиқарли маълумотлар аниқланган. Бу ерда иккита қарама-қарши тенденция мавжуд.
Биринчиси - ақлий фаолият жараёнида атрофдаги дунё ҳақидаги аниқ билимлар ҳажмининг кенгайиши ва чуқурлашиши кузатилади. Бу барқарор билим боланинг билиш соҳасининг асосини ташкил этади.
Тадқиқот методологияси. Иккинчиси - ақлий фаолият жараёнида пайдо бўладди ва ноаниқ, тўлиқ бўлмаган билимлар доираси кенгаяди, тахминлар, гумонлар, саволлар шаклида намоён бўлади. Бу ривожлантирувчи таълим болаларнинг ақлий фаолиятига кучли таъсир этади. Ушбу тенденцияларнинг ўзаро таъсири жараёнида билимларнинг ноаниқлиги камаяди, улар аниқлаштирилади, аниқланади ва мантиқий операциялар орқали маълум билимларга ўтказилади.
Педагогикада муайян билимларни шакллантиришга асосий эътибор қаратилади. Бироқ, бу позиция оптимал эмас. Бир томондан, мактаб таълимида билимлар базаси мустаҳкамланади. Аммо бошқа томондан, ривожлантирувчи тарқоқ билимларнинг барқарор билимга ўтиши ақлий фаолликнинг пасайишига олиб келади. Шунинг учун билимлар базасини шакллантириш билан бирга, махсус ташкил этилган фаолият ёрдамида ноаниқ билимларни узлуксиз ривожлантиришни таъминлаш керак [10].
Илмий ишларни таҳлил қилиш қуйидаги қоидаларни ажратиб кўрсатишга имкон берди:
1. Боланинг мантиқий фикрлашини ривожлантириш муаммоси энг муҳим вазифалардан бири бўлиб, унинг ечими самарали тафаккурни, ички эҳтиёж билимларни мустақил эгаллаш, мавжуд билимлар базасини амалиётда, воқеликни ижодий ўзгартиришда қўллаш қобилиятини шакллантиришга қаратилган мактабнинг бутун таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришга боғлиқ.
2. Бошқа томондан, онгда маълумотни фаол қайта ишлаш, мантиқий фикрлаш усулларидан фойдаланиш қобилияти болага ўқув материалини чуқурроқ билиш ва тушунишга имкон беради, мантиқий ривожланиш даражаси паст бўлганлар фақат хотирага таянган ҳолда ўқув курсини ўтайдилар.
3. Ҳозирги замонда дастур материали кенгайтирилиши болаларнинг келажакдаги ҳаётида тўпланган ва керак бўладиган замонавий жамият тажрибасини қамраб олишга қодир эмас. Шунинг учун таълим жараёни болага мантиқни, яъни зарур маълумотларни мустақил равишда олиш, тушуниш, амалиётда қўллаш ва ҳоказоларни танлаган билим соҳасида мустақил қўллай олишини таъминлайдиган ақлий фаолият усулларини юқори даражада ўзлаштиришга ёрдам берадиган тарзда тузилиши керак.
4. Мантиқий фикрлашни мақсадли ривожлантиришни мактабгача таълим амалиётига жорий этишнинг якунига етмаганлиги. У тафаккурни ривожлантириш муаммоси, замонавий фанлар асослари бўйича илмий адабиётларни чуқур таҳлил қилишни ва шу асосда барча мактабгача таълим тизимини дастурий-методик, дидактик ва психологик таъминлашни ишлаб чиқишни тақозо этади.