Maktabgacha pedagogik tadqiqotlarni modellashtirish

11-mavzu. Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlarini tasniflash muammolari
Reja
1.Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari tushunchasi.
2.Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari tasnifi va tavsifi.
3.Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlarining imkoniyatlari.


Tayanch tushunchalar: metod, ilmiy-tadqiqot metoslari, tasnif, il­miy-tadqiqot metodlari tasnifi.
Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari tushunchasi. Pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadqiq etish maqsadida olib borilgan tad-qiqot ishlarining g‘oyasi, mazmuni hamda natijalari hisobiga ta’minlanadi. Ijtimoiy va ishlab chiharish jarayonining keskin rivojlanishi shaxsni har tomonlama kamol toptirish imkonini beruvchi omil hamda pedagogik shart-sharoitlarni aniqlash, jamiyat va shaxs ma’naviyatiga ziyon etkazuvchi holatlarni bartaraf etishni taqozo qiladi. Tarbiya jarayonlarining mohiyatini anglash ularni keng yoki tor doirada o‘rganish, mavjud ko‘rsatkichlar vositasida ularning sodir bo‘lish sa- bablarini o‘rganish, zarur chora-tadbirlami belgilash ilmiy izlanishlami tashkil etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik izlanishlaming samarali kechishi bir qator obyektiv va subyektiv omiliarga bog‘liq. Mazkur jarayonda maqsadga muvofiq keluvchi, maqbul. Ayni vaqtda samarali bo‘lgan metodlarni tanlay olish ham muhimdir.
Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari shaxsni tarbiyalash, unga muayyan yo‘nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlami berishga berish tamoyillari, obyekti va subyektiv omillarini aniqlovchi pedagogic jarayonning ichki mohiyati, aloqa va qonuniyatlarini maxsus tekshirisl, va bilish usullaridir.
Ayni vaqtda, 0‘zbekiston Respublikasida pedagogik yo'nalishck olib borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik yondashuvga asoslanadi. Pedagogik hodisa, voqelik va ularning qonuniyatlarilarni aniqlashg;; bunday yondashuv pedagogik hodisa va jarayondlarning umumiy aloqasi, ularning izchil, uz-luksiz rivojlanishi, bolaning fiziologik rive is uning psixologik, in-tellektual jihatdan takomilashtirib borishini ta’mi;' lashi, qarama-qar-shiliklarning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o‘rni roli, shuningdek, dialektika kategoriyalarining ahamiyatini e’tirof etadi.
Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari tasnifi va tavsifi. Ilmiy- tadqiqot metodlari 3 turga bo‘linadi: emperik, emperik va nazariy va na­zariy.
Emperik tadqiqot metodlari. Emperik tadqiqot metodlari:. kuzatish, qiyoslash, hisoblash, oMchash va eksperiment kiradi.
Kuzatish deb - ma’lum bir obyektni muntazam ravishda b,r maqsad yo‘lida o‘rganish yoki ochish bilan amalga oshiriladigan bilish metodigaaytiladi.
Ilmiy kuzatish quyidagi koponentlami o‘z ichiga oladi: obyekt tanlash, maqsad qo‘yish, uni tavsiflash, xulosa chiqarish.
Kuzatishda obyektni o‘rganish unga aralashuvsiz amalga oshiriladi, bunda faqat obyektning xossasi, o‘zgarishlari kuzatiladi va qayd etiladi. Tadqiqot natijalari bizga real mavjud obyektlarning tabiiy xususiyatlari va munosabatlari xaqida ma’lumot beradi. Bu natijalar subyektning irodasi, sezgilari va istaklariga bog‘liq bo‘lmaydi.
Ilmiy kuzatish metodi quyidagi talablarga javob berishi kerak: ol­dindan ataylab maqsad qo‘yish; rejalashtirish; maqsad yo‘lida vazifani yo‘naltirish, ya’ni obyektning eng ahamiyatli tomonlarini o‘rganish; faollik, ya’ni ayni kerakli hodisalami izlash; muntazamlilik, ya’ni kuza- tishni ma’lum bir tizim bo'yicha olib borish.
Ijtimoiy fandagi kuzatish metodi o‘zining murakkabligi bilan ajra- lib turadi, chunki bu xolda uning natijasi ko‘p miqdorda kuzatuvchming shaxsiga.va uning o‘rganilayotgan xodisalarga boMgan munosabatiga bog‘liq.
Kuzatish natijalari diagrammalar, sxemalar, jadvallar, bayon- nomalar, kino va foto xujjatlar sifatida rasmiylashtiriladi.
Qiyoslash metodi bilishning keng tarqaigan metodiga kiradi va “hamma narsa qiyoslanganda bilinadi” tamoyiliga tayanadi. Qiyoslash natijasida bir qancha obyektlar uchun umumiy bo‘lgan va faqat o'ziga xos jixatlar aniqlanadi. Qiyoslash qonuniyatlar va qonunlarni bilishda bir qadamdir. Qiyoslash unumli boMishi uchun ikkita talabga rioya qiiish zarur:

1. 
   Qiyoslash uchun ular o‘rtasida muayyan obyektiv umumiylik bo‘lgan obyektiargina tanlanishi kerak.
   
2. 
   Taqqoslash jarayoni eng axamiyati belgilar va xossalar bo‘yicha amalga oshirilishi zarur.
   

Qiyoslash asosida olingan natijalar “kattaroq, kichikroq yoki teng” degan javoblar bilan xulosa qilinadi.
Xisoblash deb - tor texriik ma’noda berilgan majmua yoki to'plamdagi bir tipli obyektlar sonini aniqlash jarayoniga aytiladi. Hi- soblashni amalga oshirish uchun farqni aniqlash, xar bir diskret obyektni ko‘ra bilish lozim. Hisoblashning natijalari bo‘lib soniar xisoblanadi. Ular EHM da tahlil qiiish uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi.
0‘lchash deb - ma’lum bir kattalikni oMchov birligidagi etalonga nisbatan raqam sonidagi qiymatini aniqlashdan iborat bo‘lgan fizik ja- rayonga aytiladi. 0‘lchashda quyidagi komponentlaming bo‘lishi talab etiladi: o‘lchash obyekti; etalon; o‘lchov asbobi; o‘lchash metodi.
Qiyoslashdan farqli o'laroq, o‘lchash bilishning ancha aniq vositasi xisoblanadi. Bunda atrof-borliqdagi obyektlar xaqida yuqori aniqlikdagi ma’lumot olinadi. 0‘lchash metodi eksperiment va nazariya orasidagi bevosita bogianishni va ilmiy tadqiqotlaming yuqori darajadagi aniqligi va to‘g‘riligini ta’minlaydi. 0‘lchash xaqidagi fan metrologiya deb ata- ladi.
Hisoblash bilan o‘)chash miqdoriy ma’lumot olishning asosiy me- todlaridir. Ularning natijalari sonlardir. Hisoblash nazariy jixatdan xato- larsiz bo‘ladi, ammo, o‘lchash bexato bo‘lmaydi. 0‘lchashning aniqlik darajasi ilmiy tadqiqot darajasini belgilaydi.
Eksperement deb - aniq belgilangan sharoitda ma’lum bir xodisani aniq maqsad yoiida o‘rganish uchun qo‘yilgan tajribaga aytiladi.
Bunda tadqiqotchiga bo‘layotgan o‘zgarishlami qadam-baqadam kuzatish, xodisalarga turli vositalar bilan ta’sir ko‘rsatish, ularni avvalgi sharoitda takrorlash imkoniyati tug‘iladi. Eksperimentda kuzatish, qiyos­lash va o‘lchash metodlaridan foydalaniladi. Bunda bir yoki bir nechta omillarni boshqalarga ko‘rsatgan ta’siri o‘rganiladi. Eksperiment ilmiy jixatdan asoslanishi va uning xatosi aniqlanishi lozim.
Metodologik nuqtai nazardan eksperiment ilmiy-tadqiqotni sust faoliyatdan faol faoliyatga o'tishini ta’minlaydi. Eksperimentda obyekt­ni o'rganish sharoitini o‘zgartirish, uni sof xolda bajarish, qaytarish, xamda soddalashtirilgan, kichiklashtirilgan modellarda o‘rganish mum­kin.
Emperik tadqiqot metodlari farazni dalillash uchun asos bo‘lib qolmay, balki yangi ilmiy kashfiyotlar, qonunlar va boshqalarni ochish manbai xisoblanadi.
Emperik-nazariy tadqiqot metodlari. Ushbu metodlarga tahlil, sin- tez, induksiya, deduksiya, modellashtirish metodlari kiradi.
Tahlil metodida tadqiqot obyekti fikran yoki jisman tarkibiy qis- mlarga ajratib o‘rganiIadi. Bunda obyektning ayrim tomonlarining mox- iyati ularning bog‘liqligi va o‘zaro ta’siri asosida o‘rganiiadi.
Sintez esa - obyektni yaxlit, bir butun sifatida qismlarining birligi va o‘zaro bog‘liqligi asosida o‘rganadi, Sintez tahlil qilingandan keyin murakkab tuzimlami o‘rganishda qo‘llaniladi. Tahlil va sintez bir-biriga bog‘liq metodlaridir, ular bir-birini to'ldiradi.
Tahlil va sintezning emperik, gumanitar-nazariy va tuzilmali- genetik metodlari mavjud. Emperik tahlil va sintez obyektlar bilan yuza- ki tanishishga yordam beradi. Bunda obyektning ayrim qismlari ajratila- di, uiaming xususiyatlari aniqlanadi, oddiy o‘lchashlar va umumiy yuza- sidagi narsalar qayd qilinadi. Bu metod tadqiqot obyektini o‘rganishga imkon beradi, lekin, uning mohiyatini ochib berishga kamlik qiladi. Ob­yektning mohiyatini o‘rganish uchun gumanitar-nazariy tahlil va sintez ishlatiladi. Obyektning mohiyatiga chuqurroq kirib borishda esa tuzil- maviy-genetik tahlil va sintez qo‘l keladi. Bunda tadqiqot obyekti mo- hiyatining barcha tomonlariga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy va eng muxim metodlar ajratiladi.
Deduksiya va induksiya tadqiqot obyektini o‘rganishda va manti­qiy xulosalar chiqarishda o‘ziga xos tahlil va sintez xisoblanadi.
Deduksiya umumiydan xususiyga boigan mantiqiy xulosalarga asoslanadi. U matematika va mexanikaning qonunlarini yaratishda qo'llaniladi. Induksiya deduksiyaga qarama-qarshi bo‘lib, mantiqiy xu­losalar xususiydan umumiyga tomon amalga oshiriladi. Bu ikki metodlar ham bir-biri bilan bog‘liq va bir-birini toidiradi. Induksiya taxminiy bi­limlar beradi, deduksiya esa, yangi, aniq va to‘g‘ri bilimlami egallashga zamin yaratadi. .
Modellashtirish metodida tadqiqot obyektining asosiy xossalari sun’iy sistema, ya’ni modelda o'rganiladi. Model obyekt bilan ko‘p jix­atdan o‘xshash bo'ladi, uiar orasida deyarli farq bo‘lmaydi.
Modellashtirishning tuzilmasi quyidagichadir: masalaning qo‘yi- lishi: modellashtirishni yaratish va tanlash; modellashtirishni o‘rganish; model bo‘yicha olingan bilimlarni originalga ko'chirish.
Gepotetik metod - gipotezani ishlab chiqishga asoslanadi. U ama­liy fanlar uchun asosiy metod xisoblanadi, ilmiy eksperimentda qo‘llaniladi.
Tarixiy metod - obyektning tug'ilishini, shakllanishi va rivojlani- shini xronologik ketma-ketlikda o'rganishga asoslangan. Texnik sox- alarda kam qo‘llaniladi.
Ideallashtirish deb - amaliy jihatdan mavjud bo‘la olmaydigan ob- yektlami fikran xayolda qurish jarayoniga aytiladi.Uning maqsadi real obyektlarni ularga tegishli bo‘lgan xossalardan xayolan maxrum qiiish va gipotetik xossalar bilan to‘ldirishdar. Har qanday ideallashtirish faqat ma’lum bir chegarada amalga oshirilishi mumkin.
Nazariy tadqiqot metodlar. Nazariy tadqiqot metodlariga umum- lashtirish, aksiomatik va abstraksiyalash metodlari kiradi.
Umumlashtirish deb umumiy holatni shakllanishi va obyektlar majmuasidagi eng ahamiyatli munosabatlarni aniqlash metodiga aytila­di. Umumlashtirish yangi ilmiy tushurichalami hosil bo‘lishi va yangi qonun va nazariyalami shakllanishi uchun vosita hisoblanadi.
Aksiomatik metod - aksiomalarga, ya’ni isbotsiz qabul qilingan muqarrar holatlarga asoslanadi. Unda nazariya, deduksiyadan foyda- lanilgan holda mantiqiy isbotlar yordamida yaratiladi. Bu ilmiy bilim­larni tashkil etilishi va bir tizimga keltirilishidagi eng talabchan va aniq metoddir. U ko‘proq nazariy fanlarni rivojlanishda ishlatiladi.
Abstraksiyalash metodi- obyektni ahamiyatsiz xossolardan uzoq- lashtirib, tadqiqodchini qiziqtiruvchi ba’zi bir tomonlarini ajratib olishga asoslanadi. Abstraksiyalash metodi ikki bosqichga boMinadi. Birinchi bosqichda e’tiborga olinmasa ham bo‘ladigan omillar aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda obyektni xossalarga uncha boy bo lmagan soddalashtirilgan model bilan almashtiriladi.
Abstraktlashtirish sezishdan xayoliy obrazga o‘tishdagi bilish jarayonining muhim bosqichidir.
Formatlashtirish - u obyektni biror -bir sun’iy tilning belgisi shak- lida tasvirlash orqali o‘rgatishga imkon beradi. Ushbu metod muammoni umumiy holda echish imkonini beradi.Bunda obyektning e’tiborli to­monlari matematik termin va tenglamalar bilan ifodalanadi. Keyin ular bilan qoidalar yordamida amallar bajariladi.
Zamonaviy sharoitda, pedagogik yo‘nalishda, tadqiqotlami olib borish-da quyidagi metodlardan foydalanilmoqda:

1. 
   Pedagogik kuzatish metodi,
   
2. 
   Suhbat metodi.
   
3. 
   Anketa metodi.
   
4. 
   Intervyu metodi.
   
5. 
   Ta’lim muassasasi hujjatlarini tahlil qilish metodi.
   
6. 
   Test metodi.
   
7. 
   Pedagogik tahlil metodi.
   
8. 
   Bolalar ijodini o‘rganish metodi.
   
9. 
   Pedagogik tajriba metodi.
   
10. 
    Matematik-statistik metod.