Maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

2.2. 4-sinf matematika darsligidagi arifmetik materiallar ustida ijodiy ishlash va ularni tahlil qilish.
Boshlang‘ich matematika kursining asosiy materiali natural sonlar va asosiy kattaliklar, matematikasidir. Butun boshlang‘ich ta‘lim davomida bolalardanatural son va arifmetik amallar haqidagi tushunchalarni shakllantirish ishlari olib boriladi. Boshidanoq bu ish tushunchalarni amaliy qo‘llanishining turli usullarini qarab chiqish bilan, bolalarning sonlarni ba‘zi xossalarini, o‘nli sanoq sistemasini, arifmetik amallarni va ularga asoslangan hisoblash usullarini o‘zlashtirishiga yo‘naltirilgan ish bilan o‘zaro bog‘liq holda amalga oshiriladi. Bu ishning natijasida bolalar dasturga kiritilgan nazariy xarakterdagi masalalarni ham, o‘rganilgan nazariy masalalarni ham amaliy va o‘quv masalalarini hal qilishga tatbiq etish malakalarini ongli va mustahkam egallashlari hamda og‘zaki va yozma hisoblashlarni bajarishlari ham kerak. Bunda nazariya va amaliyot dasturning arifmetik qismi ustida ishlash davomida birgalikda va bir-biri bilan bog‘langan bo‘lishi kerak. Umumiy maktab ishida dasturni aynan shu muhim talabi ko‘pincha buzilishiniko‘rsatadi.
Endi 4-sinf matematika darsligidagi arifmetik mazmundagi masalalardan ko‘rib chiqamiz.

1. 
   11-bet. 48-masala. Bochkada 85 l suv bor edi. Unga yana suvquyilgandan
   

keyin undagi suv 192 l bo‘ldi.Bochkaga qancha suv quyilgan?
Berilgan:
Bor edi- 85 l
Quyildi- ? l
Jami bo’ldi – 192 l
Yechish:
1)192-85= 107 Javob: 107 litr quyilgan
2. 17-bet. 70-masala. 4 ta yuzlik va 8 ta birlik; 4 ta yuz minglik va8 ta minglik; 3 ta yuzlik va 9 ta birlik; 3 ta yuzminglik va 9 ta o‘n minglikdan iborat sonlarnio‘qing va yozing.
Yechish:
1) 4 ta yuzlik va 8 ta birlik = 408;
2) 4 ta yuz minglik va8 ta minglik = 408000;
3) 3 ta yuzlik va 9 ta birlik = 309;
3. 25-bet. 107-masala. . Bir qop shakarning massasi 50 kg. Do‘kondatushlikkacha 3 qop va tushlikdan keyin shunday 5 qop shakar sotildi. Shu kuni hammasi bo‘lib
necha kilogramm shakar sotilgan?
Beriligan:
1 qop shakar – 50kg;
Tushlikkacha sotildi – 3 qop;
Tushlikdan keyin sotildi – 5 qop;
Jami sotildi - ? kg.
Yechish:
Dastlab jami necha qop sotilganini topamiz:

1. 
   3+5=8
   

Jami 8 qop shaker sotilgan, endi jami kilogramini topamiz:

2. 
   8*50=400
   

Javob: jami 400 kg shaker sotilgan.
4. 38-bet. 160-misol. Qavslarni shunday qo‘yingki, natijada to‘g‘ri
tengliklar hosil bo‘lsin:
100 – 24 : 2 = 38 300 + 20 · 3 : 10 = 36
360 : 6 + 3 = 40 420 : 10 – 4 : 2 = 35
32 · 2 – 2 = 0 4 · 120 – 120 : 6 = 0
Yechilishi:

1. 
   ( 100 – 24 ) : 2 = 38
   
2. 
   360 : ( 6 + 3 ) = 40
   
3. 
   32 * ( 2 – 2 ) = 0
   
4. 
   ( 300 + 20 * 3 ) : 10 = 36
   
5. 
   420 : ( 10 – 2 ) : 2 = 35
   
6. 
   4 * ( 120 – 120 ) : 6 = 0
   

5. 44- bet. 181- masala.
Bir kunda 5 ta tovuqqa 15 g bo‘r beriladi.27 ta tovuqqa qancha bo‘r berish kerak?
Berilgan:
5 ta tovuqqa – 15 g;
27 ta tovuqqa - ? g.
Yechish:
Dastlab 1 ta tovuqqa qancha bo‘r berilishini topamiz:

1. 
   15 : 5 = 3
   

Endi 27 tovuqqa necha g. bo’r berilishini topamiz:

2. 
   27 *3 = 81
   

Javob: 81 gramm bo’r.
6. 51-bet. 218-masala.
Traktor bakida 60 l yonilg‘i bor edi. Traktor birsoatda 6 l yonilg‘i sarflaydi. Agar traktorda 24 lyonilg‘i qolgan bo‘lsa, u necha soat ishlagan?
Berilgan:
Jami bor edi – 60 l;
Qoldi – 24 l;
Bir soatda sarflaydi – 6 l;
Necha soat ishlagan?
Yechish:
Dastlab traktor qancha benzin sarflaganini topamiz:

1. 
   60 – 24 = 36
   

Keyin bir soatda 6 l sarflansa, 36 l ni sarflash uchun necha soat ketishini topamiz:

2. 
   36 : 6 = 6
   

Javob: 6 saot ishlagan.
7. 65-bet. 286- masala.
Yengil avtomobil yo‘lda 4 soat bo‘ldi va 240 kmmasofani bosib o‘tdi. Yuk mashinasi yo‘lda3 soat bo‘ldi va 120 km masofani bosib o‘tdi.Yengil avtomobilning tezligi yuk mashinasiningtezligidan qancha ortiq?
Berilgan:
Yengil avtomobil:
Bosib o’tdi – 240 km;
Ketgan vaqt – 4 soat.
Yuk mashinasi:
Bosib o’tdi – 120 km;
Ketgan vaqt – 3 soat.
Yengil avtomobilning tezligi qancha ortiq?
Yechish:
Yengil avtomobilning tezligini topamiz:

1. 
   240 : 4 = 60
   

Yuk mashinasining tezligini topamiz:

2. 
   120 : 3 = 40
   

Endi yengil avtomobilning tezligi yuk mashinasidan qancha ortiqligini topamiz:

3. 
   60 – 40 = 20
   

Javob: 20 km/soat ga ortiq.
8. 105- bet. 452-misol.
1) (48 096 : 8 + 204)•7 = (6012 + 204) *7 = 6216 * 7 = 43512;
2) 450 918 : (2 + 63 : 9) = 450 918 : ( 2 + 7 ) = 450 918 : 9 = 50102.
9. 120-bet. 526-misol.
Qulay usul bilan yechish

1. 
   9•25•7•4 = (9*7) * (25*4) = 63*100 = 6300
   
2. 
   16•7•10•5 = (16*7) * (10*5) = 112 * 50 =5600
   
3. 
   45•4•2•5 = (45*4) * (2*5) = 180 * 10 = 1800
   
4. 
   25•8•9•4 = (25*4) * (8*9) = 100 *72 = 7200
   

10. 169-bet. 759-misol.
Katakchalar o‘rniga >, <, yoki = belgilaridanmosini qo‘ying:
1) 7 km 046 m > 460 m;
2) 32 020 kg = 32 t 020 kg.