Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi

Mashg‘ulotlarning turlari. Mashg‘ulotlar o‘zining 
ta’limiy vazifasi va mazmuniga qarab turli xilda bo‘lishi 

---

181
mumkin: 1) asosiy e’tibor yangi materialni o‘rganishga 
qaratilgan mashg‘ulotlar; 2) ilgari o‘zlashtirishgan malaka va 
ko‘nikmalarni takomillashtirishga qaratilgan mashg‘ulotlar, 
ular oldingi o‘tilgan materialni takrorlash asosiga quriladi; 3) 
aralash xususiyatga ega mashg‘ulotlar, bularda yangi materialni 
o‘rganish o‘tilganlarni takrorlash, mustahkamlash bilan olib 
boriladi. Nazorat, hisob-kitob qilish mashg‘ulotlari, bularda 
muayyan davrda qilingan ishlarga yakun yasaladi, u yoki bu 
mashqlarni bajarish sohasida bolalarning bilim va mahoratlari 
tekshiriladi, harakatlarning sifati va miqdoriga, bolalarning 
harakatli o‘yinlarni o‘ynay olish mahoratiga baho beriladi. 
Bolalar bog‘chalarida asosan mashg‘ulotlarning aralash 
xususiyatiga ega bo‘lgan mashg‘ulotlar ko‘proq qo‘llaniladi.
Jismoniy mashqlarni mashg‘ulotlar uchun tanlash dastur 
asosida tuziladigan ish rejasi bo‘yicha belgilanadi. Muayyan 
guruh bolalari yoshini, har bir bolaning salomatligini, umumiy 
rivojlanish darajasini hisobga oluvchi perspektiv kalendar 
rejalar bolalar tomonidan egallangan harakat ko‘nikmalari, 
bolalarning individual holda – joy xususiyatlari, yil fasli, 
mashg‘ulotlarni o‘tkazish sharoiti, shuningdek, bolalarning 
avvalgi faoliyatlarini hisobga olishdan kelib chiqqan holda, 
mashg‘ulot vazifalari va konkret jismoniy mashqlar belgilanadi.
Navbatdagi mashg‘ulot rejasini ishlab chiqishda oldingi 
mashg‘ulotni sinchiklab tahlil qilish qo‘l keladi. Tahlil 
jarayonida oldingi mashg‘ulotda qo‘yilgan vazifalarning amalga 
oshirilgan darajasi, bolalar reaksiyasida namoyon bo‘ladigan 
va mashg‘ulotni hisobga olishda qayd etiladigan natijalar (bar- 
cha bolalar tomonidan va alohida holda yangi dastur materiali 
o‘zlashtirish darajasi; tanish harakatlarni egallashdagi o‘sish 
yoki qo‘shimcha mashqlar, yengilroq variantlarni, birmuncha 
chuqurroq o‘rganishni, bolalarni tashkil etish shaklini 
o‘zgartirishni, individual mashg‘ulotlar va hokazolarni talab 
etuvchi u yoki bu qiyinchiliklar) aniqlanadi.
Oldingi va keyingi mashg‘ulotlar o‘rtasidagi uzviy 
aloqa, umumiy maqsadga yo‘nalganlik mukammal tizimni 
ta’minlaydi. Bu tobora murakkablashib boradigan vazifalarni 

---

182
bajarishdagi aniq izchillikni, dasturni o‘tishni va shu asnoda har 
bir yosh guruhdagi bolalar ta’limining natijalari muvaffaqiyatli 
bo‘lishini belgilaydi. Oldingi mashg‘ulot tahlili asosida 
avvalo mashg‘ulot asosiy qismining vazifalari: bolalarni yangi 
mashqlarga o‘rgatish; oldindan tanish mashqlarni takrorlash va 
takomillashtirish (aniq jismoniy mashqlar ko‘rsatiladi) belgilab 
olinadi. Shundan so‘ng mashg‘ulotning kirish va yakunlovchi 
qismiga mo‘ljallangan mashqlar aniqlanadi.
Tarbiyachi, ayniqsa yetarli tajribaga ega bo‘lmagan tar- 
biyachi dasturda berilgan uslubiy tavsiyalardagi jismoniy 
mashqlarni rejalashtirish tizimidan foydalanishi mumkin. 
Ushbu tavsiyalarga ijodiy yondashgan holda o‘z guruhidagi aniq 
sharoitga muvofiq rejaga zarur o‘zgartirishlar kiritishi mumkin. 
Ayni paytda mazkur ko‘rsatmalar unga bolalarni dasturga ko‘ra 
jismoniy mashqlarni tizimli o‘rganishda yordam beradi.
Mashqlarni bajarish uchun bolalarni uyushtiruvchi usullar. 
Tarbiyachi bolalarni uyushtirishda “Yoppasiga”, “Oqim”, 
“Almashish”, “Guruh va shaxsan bajarish” usulluridan keng 
foydalanadi. Bu usullar eng asosiy usullar hisoblanadi.
“Yoppasiga mashq bajarish” usulida guruhni uyushtirish 
vaqtida mashqlar barcha bolalar tomonidan baravar bajariladi. 
Bu usul mashg‘ulotning yuksak darajadagi izchilligiga erishish 
va bolalarning katta faolligini ta’minlash uchun eng samarali 
usul hisoblanadi, u o‘quv materiali bilan tanishtirish va uni 
mustahkamlash vaqtida keng qo‘llanadi.
“Oqim” usuli bitta mashqni to‘xtamasdan bir qator bo‘lib 
kelib, galma-gal bajarishdan iboratdir. Bu usul tarbiyachiga 
mashqlarni shaxsan bajarilishini kuzatish imkonini beradi. 
Harakatlarni o‘rganish va takomillashtirish vaqtida bu usul 
qo‘llaniladi. O‘quv asboblarining soniga qarab oqimlar bir 
nechta bo‘lishi ham mumkin. Birnecha har xil turdagi mashqlar 
ham “Oqim” usulida bajarilishi mumkin. Masalan, bolalar 
poldan emaklab borib, yoy tagidan o‘tgach, o‘rnilaridan 
turib qaddilarini rostlaydilarda, tepalariga osib qo‘yilgan 
qo‘ng‘iroqqa ikkala qo‘llarini tekkizish uchun ketma-ket 
sakraydilar, keyin stulchalar ustiga qo‘yilgan yog‘ochdan 

---

183
hatlab o‘tadilar. Ko‘pincha bu singari oqim usulini malaka va 
ko‘nikmalarini mustahkamlash va takomillashtirish, jismoniy 
sifatlarni tarbiyalash uchun qo‘llaniladi.
Almashish usuli da mashq bajarayotgan shug‘ullanuvchilar 
birnecha guruh smenalarga bo‘linib, mashqni navbatma-nav- 
bat bajaradilar.
Almashish usulida tarbiyachilarning topshiriq qanday bajari 
layotganini kuzatib turishi qulay bo‘ladi; u bolalar diqqat-e’ti- 
borini harakatlarning to‘g‘ri bo‘lishiga qaratadi. Bu usul o‘quv 
materialini o‘rganish vaqtida yaxshi samara beradi.
Guruh usulida bolalarni uyushtirish vaqtida shug‘ul- 
lanuvchilar guruhlarga bo‘linib, har bir guruh tarbiyachining 
mustaqil topshirig‘ini bajaradi. Mashg‘ulot uchun ajratilgan 
vaqtdan unuml i foydalanish maqsadida mana shunday guruh 
usulidan foydalaniladi. Bu usuldan, ayniqsa, bir xil harakat 
turlarini bajarish vaqtida o‘quv asboblari yetishmay qolganda 
foydalaniladi. Bolalarni guruh usulida uyushtirish vaqtida bir 
mashg‘ulotning o‘zida ikki-uch xil mashq baravar o‘rganiladi, 
kichik guruhlar topshiriqni bajarish uchun navbat bilan joy 
almashadilar.
Bu usul yuksak darajada mustaqillikni, onglilikni va top- 
shiriqni mas’uliyat bilan bajarishni, jamoada yaxshi intizom 
bo‘lishini, tarbiyachining diqqat-e’tiborini guruhlarga mohirlik 
bilan taqsimlashni taqozo etadi.
Shu sababli mazkur usuldan faqat maktabga tayyorlov guruh- 
laridagina kamdan kam foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Tarbiyachi barcha guruhlarga rahbarlik qilgani holda yangi 
materialni o‘rganayotgan guruh bilan yoki yordam berish zarur 
bo‘lgan guruh bilan doimiy ravishda ish olib boradi. Musta- 
qil bajarish uchun bolalarga tavsiya etiladigan mashqlar ular- 
ga tanish, kattalar yordamini talab etmaydigan mashqlardan 
iborat bo‘lishi kerak. Bu usul shug‘ullanuvchilarni guruhlarga 
bo‘lib tarbiyachi barcha topshiriqlarni tushuntirib va ko‘rsatib 
berganidan keyingina amalga oshiriladi.
“Mashqlarni shaxsan bajarish” usuli mashqni har bir shug‘ul- 
lanuvchi tomonidan alohida-alohida bajarilishidan iborat. Bir 

---

184
bola mashqni bajarayotganda qolganlar uni kuzatib turadi. 
Mashqni shaxsan bajarishning qimmatli tomoni shundaki, u 
harakat sifatini har bir kishi e’tibor bilan kuzatishiga, asosiy 
kamchiliklarni ko‘rib turishga imkon beradi. Mashg‘ulotni istal- 
gan usulda olib borilganida ham shaxsan bajarish usullaridan 
qisman bo‘lsada, foydalanish zarur. Shug‘ullanayotgan 
bolalarning o‘zlashtirishini hisobga olish vaqtida “shaxsan 
bajarish” usulidan keng foydalaniladi.
Jamoani uyushtirishda qanday usulning tanlanishi 
mashg‘ulotning maqsadiga, mazmuniga, inventarlariga, 
harakatlarning qay darajada o‘zlashtirilganligiga, tarbiyachining 
bolalarni uyushtira bilish qobiliyatiga bog‘liqdir. Ko‘pincha 
bolalarni uyushtirishning 2–3 usuli bir-birini almashtirib va bir-
birini to‘ldirib keladi.