Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim berishning oʻrni va ahamiyati 1 Maktabgacha yosh davrida iqtisodiy tarbiyaning takomillashuvi

I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim berishning oʻrni va ahamiyati.
1.1 Maktabgacha yosh davrida iqtisodiy tarbiyaning takomillashuvi
XX asrning 70-yillarida olimlar L.N. Ponomaryov va L. E. Epstein iqtisodiy tarbiya xalq xo'jaligini rivojlantirishning muhim omili, ishlab chiqarishni ilmiy tashkil etishning zarur sharti hamda yosh avlodning mehnat va mol-mulkka to'g'ri munosabatni shakllantirishning muhim vositasi sifatida targʻib etishdi. "Iqtisodiy ta'lim", "iqtisodiy tarbiya", "iqtisodiy tayyorgarlik" kabi tushunchalarni talqin qilishda tadqiqotchilar A. F. Amend, L. P. Kurakov, B. T. Lixachev, V. A. Povstik, V. D. Popov, A. S. Prutchenkovlarning nuqtai nazarlarni hisobga olgan holda, biz iqtisodiy tarbiya shaxsning axloqiy va iqtisodiy fazilatlarini shakllantirishning maqsadli jarayoni-tejamkorlik, mas'uliyat, samaradorlik, tadbirkorlik, shuningdek, qiymat munosabatlariga yo'naltirilgan odamlarning iqtisodiy hayoti haqidagi bilimlarni o'zlashtirishning maqsadli jarayonidir, degan umumiy ta’rif berish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarni tarbiyalash nazariyasi va amaliyotining holatini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, iqtisodiy ta'lim jarayoni maktabgacha yoshdagi bolalarni iqtisodiy tarbiyalashning yaxlit nazariyasi yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Maktabgacha yoshda iqtisodiy ta'lim muhitining mazmuni quyidagilardan iborat: obyektiv muhit (o'yinga asoslangan iqtisodiy muhit yaratish); ijtimoiy - "qiziqishlariga atrof-muhit (ota-onalar, ta'lim jamoasi MTT), voqea-bilim muhiti (qiziqarli ekskursiyalar, mashhur odamlar bilan uchrashuvlar) va axborot muhit (jumboq, illyustratsiyalar, do'konlar, banklar, xizmat markazlari, shahar sanoat korxonalari xaritasi, tanga namunalari). Tarbiyachi ijtimoiy agentlarning ma'lumotlarini professional tarzda qayta ishlab, ushbu ta'sirni maqsadli yo'naltira olishi, ijtimoiy rivojlanish holatini pedagogik holatga aylantira olishi, yetakchi axloqiy va iqtisodiy fazilatlarni shakllantirishga qaratilgan ta'lim muhitini yarata olishi lozim. Iqtisodiy ta'limning yana bir sharti-oila, odamlar, jamiyat va jamiyatning iqtisodiy ahvoliga oid bolalar faoliyati turlarini (o'yin, mehnat, bilim) tashkil etish va to'ldirish, shu asosda ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatning ijobiy me'yorlari va qadriyatlariga bilimli qiziqishni rivojlantirishdir. Ta'limning tashkiliy shakllarini tanlash va iqtisodiy ta'lim bo'yicha faoliyat turlari bolalarning maqsadlari, vazifalari, yoshiga bog'liq. O'yin bolaning shaxsiyatini rivojlantirishda faol omil bo'lganligi sababli, o'yin mazmunini hayotiy muhim jihatlar bilan boyitilishi juda muhimdir. Jumladan, bola iqtisodiyot to’g’risidagi bilimning dastlabki tushunchalarini o’yinlar orqali egallashi iqtisodiyot haqidagi g'oyalarini aniqlashtirish va mustahkamlash, odamlarning iqtisodiy hayoti haqida yangi bilimlarga ega bo'lish, bolaning o'zi, uning atrofidagi kattalar va tengdoshlari uchun muhim bo'lgan bilimlarga muvofiq to'g'ri harakatlar, munosabatlar, faoliyatlarda namoyon bo’lish imkonini beradi.Oila iqtisodiyoti, ona shahri, viloyat, biznes sohasidagi kasb-hunar haqida bilim olishning eng muhim rag'batlantiruvchi omillaridan biri-bu iqtisodiyotga bo'lgan bilim va qiziqishni rivojlantirishdir, bu esa bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi.
Maktabgacha ta’limda mezonlarga mos keladigan ko'rsatkichlarning mavjudligi va majmui bo'yicha iqtisodiy ta'lim darajasini: yuqori, o'rta, past darajada baholash mumkin. Yuqori darajada: bolalar iqtisodiy tushunchalarning boshlang'ich ma'nosini tushuntirishlari, ota - onalarning ishiga aniq va barqaror qiziqish ko'rsatishlari, otaonaning kasbi haqida tushunchaga ega bo'lishlari, iqtisodiy so'zlar va iboralarni ishlatishlari mumkin; o'yinlarda olingan bilimlarni hayotda qo’llay olishlari mumkin; ular kattalar va tengdoshlar bilan muloqot qilishga tayyor, ko'plab savollar berishadi va ularga mustaqil ravishda javob topishga harakat qilishadi; ishda kattalar va tengdoshlarga yordam berish, mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun ongli ravishda muomala qilish, ish mavzulariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish, uning natijalari, boshlangan ishni oxiriga yetkazish, o'z mehnatlari va o'rtoqlarining natijalarini to'g'ri baholashga qodir; materiallardan oqilona foydalanish; samarali faoliyat jarayonida ishbilarmon, qobiliyatli, ixtirochi, tengdoshlarning ijodiy izlanishlarini faol qo'llab-quvvatlaydi va rivojlantiradi; tashabbusni qabul qilishga intiladi va biladi, vazifalarni qat'iyat bilan bajaradi, boshlangan ishni oxirigacha olib keladi. O'rta daraja: bolalar iqtisodiy tushunchalar haqida g'oyalarga ega, lekin ularni har doim tushuntira olmaydi; ularning oila ehtiyojlariga, ota-onalarning ishiga beqaror qiziqish bor; ularda mavjud bo'lgan bilimlar tiniq bo’lmay, noaniq, yuzaki; bolalar atrofdagi hodisalar haqida faqat tarbiyachi o'yin sharoitlari, mashqlar, ijodiy vazifalar orqali bilimga qiziqishni kuchaytirgandan so'nggina savollar berishadi, ular atrofdagi dunyo haqida yetarli g'oyalarga ega, ammo o'yinda mavjud bo'lgan bilimlardan qanday foydalanishni bilishmaydi; kattalar rahbarligi ostida o'z faoliyatini tashkil qilish, o'z vaqtida topshiriqlarni bajarish; moddiy qadriyatlarga sodiqlik bilan munosabatda bo'lish, ular kuchli, tashabbuskor, ishlashga ijodiy yondashishni bilishadi, lekin tayinlangan ishlar vijdonan, faqat kattalar rahbarligi ostida o'z vaqtida amalga oshiriladi; ular har doim faol emas, maqsadga erishishda qat'iyatlilikni qisman namoyon eta oladi. Past darajadagi: bolalar iqtisodiy tushunchalarning ma'nosini tushuntira olmaydi, oila ehtiyojlariga qiziqish ko'rsatmaydi, ota-onalarning ishi, zamonaviy jamiyatning atrofidagi hodisalari, nutqda iqtisodiy so'zlarni ishlatmaydi; samarali faoliyatga qiziqish bildirmaydi, faqat tashqi kuzatuvchilar sifatida harakat qiladi; ular ishni oxirigacha olib kelmaydilar, birgalikda mehnat faoliyatini amalga oshirish jarayonida qanday muzokara qilishni bilishmaydi, tezda ishlashga qiziqishlarini yo'qotadilar va o'z ishlarini qoldirib, o'yinga qaytishadi; shaxsiy va ijtimoiy mulkka nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishga moyil emaslar; ishni bajarayotganda ular o'z natijalarida hech qanday qiziqish bildirmaydi; mas'uliyatsiz, tashabbuskor, maqsadga erishishda qat'iyatlilikni ko'rsatmaydi.
Iqtisodiy tarbiya bolalarda tejamkorlik mexnatsevarlik, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob-kitob va ayni shu kabilar haqida fikrlay olishni kamol toptirish. Iqtisodiy tarbiya mazmuni haqida sharq mutaffakiri Abu Nasr alFarobiy insonga yashash uchun juda ko`p narsalar keraqligini va bularni vujudga keltirish yo`lida boshqa shaxslarga murojaat etish zarurligini e’tirof etadi. Bu o`rinda olim iqtisodiy aloqa zaruriyatini ko`rsatib o`tgan edi. U o`zinin Baxt-saodatga erishuv yo`lida» asarida shunday yozadi: «Inson o`z mablag‘ini to`g‘ri sarflashni bilishi kerak. Pul sarflashda qizg‘anchiqlik qilish hasislikka olib keladi. Pullarni rejasiz ishlatish esa insonni beboshlikka yetaqlaydi.»
Ko`rinib turibdiki, o`tmish mutafakkirlari maktab va oila sharoitlarida bolalarning iqtisodiy tafakkurini kengaytirish, ularni tejamkorlikka, ishbilarmonlikka, iqtisodiy hisob-kitobga o`rgatish, hayotiy tajriba asosida amalga oshirish lozimligiga e’tibor berganlar. Bolaga iqtisodiy tarbiya berish oiladan boshlanadi. Bola maktabga borgach bu borada puxta bilimlar ola boshlaydi. Abu Ali Ibn Sino o`z asarlarida shu xususda alohida to`xtaladi: «Oila a’zolari kunlik oziq-ovqatlar» uchun yetarli mahsulotlarni oldindan tejamkorlik bilan sarf qiladi. Har bir kishi bug‘doy, gurunch va mevalarni saqlash yo`llarini bilishi kerak. Ehtiyojga yaroqli narsalarga tejamkorlik bilan munosabatda bo`lishi lozim. Ota-ona uvol qilish gunohligini farzandiga yoshligidan nasixat yo`li bilan o`rgatadi.» Ibn Sino bolalarni hayotga tayyorlash uchun ularga hunar o`rgatish kerak deb ko`rsatadi: «Inson hunarni puxta o`rganishi shart. Chunki hunar unga kelajakda ro`zg‘or tebratish uchun asqotadi. Oilada iqtisodiy tarbiya zamirida bolada mexnatsevarlikni shakllantirish yotadi. Bu shunday olib borilish kerakki, bola o`z mexnatining natijalarini ko`ra bilsin. Shundagina bola o`z imkoniyatlaridan to`g‘ri yoki noto`g‘ri foydalanayotganini anglaydi. Hunar egallash yoshlarni mustaqilikka o`rgatadi. Bu jarayonda bola hisob-kitob qilishni ham o`rganadi, ishbilarmonlik va tashabbuskorlik xususiyatlariga ega bo`ladi.» Ota-onalar xovli va xonadonlarni tartibga solish, ovqat pishirish, Kir yuvish va kiyim kechakni yamash, ro`zg‘or asboblari va uydagi jihozlarni ta’mirlash soxasida bolalar mexnatini tashkil etadilar. Bunda ota-ona yumushlarini bolalarga ularning jismoniy, ruxiy, aqliy imkoniyatlarini hisobga olgan xolda topshirishlari kerak. Ota-ona ishni topshirish bilan cheklanmay bola uni qanday bajarayotganligini tekshirishi, lozim bo`lsa maqlaxat berishi, ko`maklashishi bolaning ruxlanib turishi maqsadga muvofikdir. Tarbiyaning samaradorligini oshirish ko`p jixatdan oila, maktab, jamoatchilik va mexnat jamoalarining baxamjixat kuch-g‘ayrat karflashlariga va o`quvchilarga nisbatan qo`yiladigan talablari bir xil bo`lishiga bog‘lik. Bugun maktab partalarida o`tirgan yoshlar ertaga shaxsiy va ijtimoiy turmush masalalarini, shuningdek, vatan mudofasi, Xalqaro munosabatlar va tabiat injiqliklari bilan bog‘liq ravishda tug‘iladigan muammolarni to`g‘ri xal etishga yaroqli bo`lgan qobiliyatini, jumladan tejash va tejamli bo`lish qobiliyatini xozirda boshlab astoydil shakllantirish va o`qtirish g‘oyat katta ahamiyat egadir.
O`zbekiston davlatining moddiy va ma’naviy o`qish borasidagi iqtisodiy qonuniyati bilan o`quvchilar tabiiy fanlar mazmunida tanishadilar.
Jamiyatshunoslik darslarida bolalar Xalq farovonligi yuqori darajaga ko`tarish uchun qanday iqtisodiy vazifalar bajarilishi lozimligini o`rganadilar. Kimyo, biologiya darslarida o`qituvchilar yoshlarga mineral o`g‘itning iqtisodiy ahamiyati yaqqol misollar bilan ko`rsatadilar. Fan kashfiyotlari qanday iqtisodiy foyda keltirish mumkinligi haqida baxslashadilar. Iqtisodiy tarbiyaning qator vazifalari mexnat darslarida amalga oshiriladi. Bu darslar nechog‘lik qiziqarli va foydali tashkil etilsa, shunchalik iqtisodiy bilim va malaka oladilar.
O`quvchilarga iqtisodiy tarbiya berish maqsadida biz keng va to`g‘ri yo`naltirilgan yo`lni o`z oldimizga ko`yishimiz kerak. Iqtisodiy geografiya darslarida iqtisodiy tarbiyaga oid mavzulani chuqqurroq tushuntirish; xozirgi kunda o`quvchilar nutqidan o`rin olayotgan atamalarni kasblarga bog‘lab o`rgatish lozim. Iqtisodiy tarbiya borasida iqtisodiy geografiya darslarining ikkita yo`nalishi alohida kasb etadi. A.N.Forobiy “Baxt-saodatga erishuv haqida” asarida shunday yozadi: “Inson o‘z mablag‘ini to‘g‘ri sarflashni bilishi kerak. Pul sarflashda qizg‘anchiqlik qilish xasislikka olib keladi. Pullarni rejasiz ishlatish esa insonni beboshlikka yetaklaydi”. A.Avloniy “Iqtisod deb, pul va mol kabi ne’matlarning qadrini bilmakka aytilur” yana “Hozirgi zamonda maqsadga yetmoq, xalqqa maqbul bo‘lmoq uchun ilm va mol lozimdur” kabi qimmatli g‘oyalarni olg‘a surgan. Masalan, uning quyidagi fikrlarini ko‘raylik: “Amerikaliklar bir dona bug‘doy ekib, yigirma qadoq bug‘doy olurlar, yevropaliklar o‘zimizdan olgan 5 tiyinlik paxtamizni o‘zimizga 25 tiyinga soturlar. Ammo biz osiyoliklar, xususan, turkistonliklar, dumba sotib, chandir chaynaymiz: qaymoq berub, non o‘rniga kesak tishlaymiz, so‘zning qisqasi, hozirgi zamonga muvofiq kishi bo‘lmak uchun ilm va ma’rifat ila barobar iqtisod, insof tugamas sa’i, bitmas g‘ayrat lozimdir”.
Ahmad Yugnakiy “Hibbatul haqoyiq”da: “Mol-mulksiz kishi uchun bilim – bitmas-tuganmas mulkdir, kambag‘al uchun bilim hisob – xatosiz hisobdir”. Bu fikrdan shuni anglash zarurki, inson o‘zining ilmi bilan ijtimoiy hayotga tejamkorlik ko‘nikmalarini shakllantiradi va o‘z hayotini oqilona tashkil qiladi.
Iqtisodiy tarbiya - jamiyatning shaxsga mustaqil faoliyatida samarali ko’rsatkichlarni ta’minlovchi aniq iqtisodiy tushunchalar iqtisodga bog’langan. Siyosat, qonunlar, qonuniyat asoslari va va ularning amalda foydalanishi yo’l- yo’riqlarning yig’indisini o’zlashtirishga imkon beruvchi izchil maqsadga muvofiq ta’siridir.
Iqtisodiy ta’lim - ijodkor shaxsining shaxsining shakllanishiga ta’sir etuvchi iqtisodiy bilimlar, ko’nikma, malaka yig’indisi, uzluksiz izchil maqsadga ko’ra shaxsning ehtiyoj imkoniyatlarini hisobga olib, turli uslub, aniq dasturlar, metodikalar bilan yetkazish jarayonidir.
Iqtisodiy tarbiyaning qator vazifalari mehnat darslarida amalga oshiriladi. Bu darslar nechog’lik qiziqarli va foydali tashkil etilsa, bolalar «mendan ketguncha egasiga yetguncha», «Moling sara bo’lmasa, bozoring sara bo’lmas» maqollar ma’nosini tushinib oladilar.Ular o’zlari bajarayetgan ishning chiroyli ,ozoda qilib bajarilishiga e’tibor berishadi.
Iqtisodiy tarbiyani tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
o’quvchilarga iqtisodiy bilim asoslari (iqtisod, oila xo’jaligini yuritish va boshqarish, ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish, ishlab chiqarishni moliyalashtirish, kapital, tadbirkor, tadbirkorlik faoliyati, kichik va o’rta biznes, ijara, shartnomalar va ularni tuzish, banklar, bank operatsiyalari, byujdetni shakllantirish, daromad, bankrot, biznes-reja va boshqalar) borasida chuqur bilimlar berish va ularni takomillashtirish; o’quvchilarda iqtisodiy ong va tafakkur, xususan, mavjud moddiy boyliklarga nisbatan oqilona munosabatni tarbiyalash; ularda muayyan kasbiy yoki ishlab chiqarish ko’nikma va malakalarini shakllantirish; ularni iqtisodiy ishlab chiqarish jarayoniga faol jalb etish; o’quvchilarda tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishga nisbatan ehtiyoj va layoqatni yuzaga keltirish; ular tomonidan tor doirada bo’lsada tadbirkorlik faoliyatining yo’lga qo’yilishiga erishish.
Ma’lumki, «iqtisod» so’zining ma’nosi keng bo’lib, chuqur mazmunga ega. Ko’p urindi bu so’z xalq ichida «tejamkorlik» so’zining sinomini sifatida qo’llaniladi. Tejamkorlik haqida so’z ketganda isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslikki tushunamiz.
«Iqtisod» tushunchasiga, mashhur o’zbek muayamini Abdulla Avloniy quyidagicha ta’rif beradi: «Iqtisod deb pul va mol kabi na’matlarning qadrini bilmakka aytilur.
Mol qadrini biluvchi kishilar o’rinsiz yerga bir tiyin sarf qilmas, o’rni kelganda, so’mni ayamas. Sahovatning ziddi bahillik o’ldig’i kabi iqtisodning ziddi isrovdur. Alloh. Taolo isrof qiluvchilarni suymas».
Ota-bobolarimizning o’z farzandlarini tejamkor bo’lishga undaganlarini xalq og’zaki ijodi misolida ham ko’rishimiz mumkin. Masalan, tejamkorlik mavzui xalq maqollarida ham o’z aksini topgan. Zero, bu maqollar yuz yillar davomida avloddan-avlodga o’tib, xalqning dilida saqlanib kelgan.
Maqollar kishilarning tarixiy tajribasi sifatida ko’pgina sinovlardan o’tib shakllanadi va chuqur ma’no kasb etadi. Mana ularning ayrimlari: «Tejagan-birga birni qo’shar, tejamagan birini ham boy berar», «Pul topish uchun kuch-quvvat kerak, tejash uchun-fahmu-farosat», «O’zingnikini bir bor tejasang, xalqnikini ming bor teja», «Tejamligu rasomadlik-aka-uka, to’g’riligu halollik-opa-singil», «Tejamkor-olqish olar, isrofgar koyishga qolar» va hokazo.
Hattoki, ota-onalarimiz tejamkorlik ruhida tarbiyalash vazifasiga farzandlarining baxtli-saodatli bo’lishning bir sharti, axloqiy tarbiyaning bir ko’rinishi sifatida qaraganlar.