Maktabgacha yoshdagi bolalarni asosiy faoliyati bu o`yindir. Xar qanday o`yin turlari, o`yin elementlari nutqida nuqsoni bor bolalar bilan olib boriladigan korrekiion ishlarning barcha bosqichlarida foydalaniladi

Maktabgacha yoshdagi bolalarni asosiy faoliyati bu o`yindir. Xar qanday o`yin turlari, o`yin elementlari nutqida nuqsoni bor bolalar bilan olib boriladigan korrekiion ishlarning barcha bosqichlarida foydalaniladi. O`yin faoliyatidan keng foydalanish o`yin orqali bolaga xar tomonlama ta’sir etishdir. Bolalarda nutqning to`liq shakllanishi va rivojlanishi uchun mashg`ulotlarda logopedik uyinlardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Mualliflarning aksariyati o`yinga nutqqa ta’sir etuvchi vosita sifatida qarashgan. O`yinning emotsional tomon i bolalarda qizikish uyg`otadi va logoped ga bolaga kerakli vaqtida ta’sir ko`rsatish uchun imkoniyat beradi. Logopedik uyin mashg`ulotlarida bolalar bilan: - nafasni rivojlantirishga oid o`yinlar; - ovozni rivojlantiruvchi o`yinlar; - eshituv diqqatini rivojlantirishga oid o`yinlar; - nutq apparati harakatini rivojlantirishga qaratilgan o`yinlar; - tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan o`yinlar; - duduqlanishni bartaraf etishga oid o`yinlar; - mayda qo`l motorikasini rivojlantirishga oid uyinlar utiladi. Maxsus tashkil kilingan logopedik maSHFulotlar tizimi negizidagina bolalar nutk:idagi kamchiliklarni bartaraf etish, korrekuiyalash x:amda nutk:ning rivojlanishiga erishish
mumkin.
5
1 BOB. BOLALAR BILAN OLIB BORILADIGAN logop~,tsIK KORREKSION ISHLARDA UIINNINGAXAMIYATI 1-§. Uyin va ularning turlari Uyin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati bulib, u ork:ali bola shaxe sifatida shakllanadi. Uyin bolaning kelajakdagi uk:uv, mex:nat faoliyati, kishilarga munosabatining k:ay darajada shakllanib borishini belgilaYdi. Uyin k:adim zamonlardan beri pedagog, psixolog, faylasuf, etnograf, san’atshunos olimlar dik:k:atini uziga tortib kelgan. Uyin ibtidoiy jamoa tuzumi davridayok: yuzaga kelgan bulib, jamiyat x:ayotida mexnatdan keyin turadi va uning mazmunini belgilaYdi. Ibtidoiy jamoa k:abilalari uz uyinlarida ovchilik, urush, dexk:onchilik ishlarini aks ettirganlar. Masalan, usha davrdagi ba’zi k:abilalarning sholi sepish jarayoni uyinlar bilan juda katta tantana k:ilib amalga oshirilar edi. Ba’zi xollarda esa uyin mexnat k:ilish istagi ork:ali yuzaga keladi. Masalan, ovchi xayvonni ovlash uchun uning oldiga xayvonga uxshab sudralib, sirpanib boradi. Ayrim x:ollarda esa bola uz uyinida oldin kattalar mexnatiga tak:lid k:iladi, keyinchalik ularning mexnatida k:atnashadi. Uyin yosh avlodni MeXHatra taYyorlaYdi. Bolalar uyinini bunday tushunish birinchi marta K.D. Ushinskiy tomonidan ta’riflab berilgan edi. U uz asarlarida bolalar uyinining mazmuni, ularning xayotdan olgan taassurotlari bilan belgilanib, ular shaxsining shakllanishiga ta’sir etadi, deb yozadi. Bu fikrni P.F. Lesgaft xam tasdik:lab, bolalar uz uyinlarida tevarakatrofdan olgan taassurotlarini aks ettiradilar, deYdi. Bunday faoliyat bolaning rivojlanishida katta axamiyatga egadir. Uyinning ijtimoiy vok:ea ekanligini, uyinda tevarakatrofdagi borlik: aks ettirilishini ILFOr olim va pedagoglar uzlarining kuzatish va amaliy tadk:ik:otlari ork:ali isbotlab berdilar. Uyin tarixiy tarak:k:iyot jarayonida mexnat faoliyati natijasida paydo bulgan ijtimoiy faoliyatdir. Uyin doimo x:ak:ik:iy xayotni aks ettiradi. Demak, ijtimoiy x:ayot uzgarishi bilan uning mazmuni xam uzgaradi. Uyin ma’lum mak:sadga yunaltirilgan ongli faoliyat bulib, uning mexnat bilan kup umumiyligi bor
6
va yoshlarni mex;natga tayyorlashga xizmat k;iladi. Uyin faoliyati asosida boladagi ukuv faoliyati rivojlanadi, bola kanchalik yaxshi uynasa, u maktabda shunchalik yaxshi uk;iYdi. Bolalarning uyini nazariyasiga (1920-30 yillarda) ye.A. Flerina, ye.I. Tixeyeva, ye.A. Arkin kabi olimlar asos soldilar, keyinchalik r.ya. Lextman-Abramopich, N.M. Aksarina, A.P. Usova, D.V. Mendjeritskaya, R.I. Jukovskaya, TA. Markova, SL. Novosyolova, ye.V. Zvorigina va boshk;alarning tadk;ik;ot ishlari bolalar uyini mavzusini ishlab chik;ishga baFishlanadi. Bolalar uyinining tarixi, tabiati, uning ripojlanish k;onuniyatlari L.S Vigotskiy, A.N. Leont’yev, D.B. El’konin, A.V. Zaporojets kabi psixologlar va ularning davomchilarining ilmiy tadkik:ot ishlarida uz aksini topdi. A.V. Zaporojets bolalar uyinini ilk yoshidan boshlab kuzatib borishi natijasida uni x;arakatga keltiruvchi sabablar, rivojlanish konuniyatlari, x:ar xil yosh bosk;ichlarida bolalar uyinining uziga xos tomonlari, mazmuni va tuzilishini urganish zarurligini ta’kidlaYdi. Ilk yoshli bolalar uyin faoliyatining birinchi boskichi tanishtiruvchi uyin bulib, u narsa-buyum-uyin faoliyatidir. Uning mazmuni kul ishidagi murakkab pa nozik x;arakatlardir. Keyingi boskich aks ettirish uyini x;isoblanadi. Bu ilk yoshli bolalar uyini psixologik mazmunining rivojlanishida eng yuk:ori nuk;ta x:isoblanadi. Kattalar ta’lim-tarbiyaviy ishlarini ma’lum izchillik bilan olib borsalar, bu yoshdagi bolalar narsa va buyumlar nomini, nimaga ishlatilishini bilib oladilar pa bu yangi bilimlarni uz uyinlarida kullay boshlaYdilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar uyin mazmuni jix;atidan predmetli faoliyatni aks ettiradi. Birinchi yoshning oxiri pa ikkinchi yoshdagi bolalar uyinida syujetni aks ettirish yuzaga keladi. Bola k;uyidagi buyum bilan undan k;anday foydalanish kerakligini aks ettiradi. Masalan, k;oshik; bilan ovk;at yeyiladi, piyoladan choy ichadi, karavotda yotiladi, KUFIRCHOKNI <7
Bolalar uyii faoliyatining boskichma-boskich rivojlanishi TUFrisidagi umumiy tasavvurlar xar xil yosh guruxlarida bolalarning uyin faoliyatiga raxbarlikning anik tizimli tavsiyalarini ishlab chikish imkoiiyatini yaratadi. SHunday kilib, bolalar BOFchasining pedagogik jarayonida uyinning tutgan urni juda katta bulib, uyindan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berishda keng foYdalaniladi. Zero: - uyin bolalarning mustakil faoliyati bulib, unda bolaning ruxiyati namoyon buladi; - uyin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar xayotini tashkil etish shaklidir; - uyin bolalarii xar tomonlama tarbiyalash vositalaridan biridir; - uyii bolalarga ta’lim va tarbiya berishning metod va usulidir; - uyin bolalarni ukuv faoliyatiga tayyorlash vositasidir. Tanikli pedagog olimlarning olib borgan tadkikotlari uyinga kompleks raxbarlik kilish orkali bolalarning axlokiy munosabatlariga, bolalar uyinining rivojlaiishi darajasiga ta’sir etish mumkinligini kursatadi. Bolalar uyiii uzining mazmuni, xususiyati, tashkil etil ishiga kura xilma-xildir, shuning uchun uni k:uyidagicha turkum
larga ajratiladi: 1. Ijodiy UYinlar. 2. K,oidali UYiilar. Ijodiy uyinlarii bolalar uzlari uylab topishadi. Unda oldindan belgilangan koidalar bulmaYdi. Uyin koidasini bolalar uzlari uyii jarayonida belgilashadi. Ijodiy uyinlarga drammalashgan uyinlar, k:urilish uyinlari, tabiiy materiallar bilan uynaladigan uyinlar kiradi. Koidali uyinlarning mazmuni va koidasi kattalar tomonidan belgilanadi. K,oidali uyinlarga kuyidagilar kiradi: didaktik uyinlar, x,arakatli Ryinlar, musikali Ryinlar, ermak UYinlar. Bolalarga ta’lim-tarbiya berish mak:sadida kattalar uyinni tanlay bilishi, unga TUFRI raxbarlik k:ilishi kerak. Bolalar BOFchasi ta’lim va tarbiya dasturida belgilangan vazifalarni muvaffakiyatli amalga oshirishni ta’mInlaYdi. Uyin bolalarii rivojlantirish va tarbiyalash vositasidir.
8
Psixologlar uyinni BOFcha yoshi davrida yetakchi faoliyat deb xisoblaYdilar. Uyin tufayli bolaning yukori rivojlanish bosk:ichiga utishinita’minlovchi sifatlar shakllanadi, uni ruxiyatida sezilarli uzgarishlar yuz beradi. Uyinda bola shaxsining xamma tomon i bir-biriga uzaro ta’sir etgan xolda shakllanadi. Uynayotgan bolani kuzatayotib uning k:izik:ishlarini, tevarak-atrof TUFrisidagi tasavvurini, kattalarga va urtok:lariga bulgan munosabatini bilib olish
mumkin. SHaxsdagi biron sifatni tarbiyalash uchun uning boshk:a tomonlarini xam rivojlantirish kerak. Masalan, bolaning uyinga k:izik:ishini, tashkilotchilik k:obiliyatini rivojlantirish uchun mazmuni jixatidan boy uyinlar yaratilishi kerak. Bolalarning ijodiy uyinlarini rivojlantirish uchun esa uz navbatida yaxshi tashkil k:ilingan bolalar jamoasi zarur BUladi. Uyin bolalarni jismoniy tarbiyalash tizimida, BOFchaning ta’lim-tarbiya ishida, axlok:iy, mexnat va estetik tomonidan tarbiyalashda katta urin tutadi. Uyinda yosh organizmga xos bulgan talab va extiyojlar k:ondiriladi, xayotiy faollik ortadi, birdamlik, tetiklik, k:uvnok:lik tarbiyalanadi. Bolalarning nutk:ini rivojlantirish uchun k:ullaniladigan uyin turlari bolalardagi moxirlikni, mustak:il mulok:ot usullarini shakllantirishga k:aratilgan. Turli nutk: buzilishlariga ega bulgan maktabgacha yoshdagi bolalar uchun uyin faoliyati katta axamiyatga ega, xamda ular shaxs va intellektning xar tomonlama rivojlanishiga zarur shart
sharoit yaratadi. SHuning uchun xam bolalarni jismoniy tarbiyalash tizimida uyin munosib urin egallaYdi. Atok:li pedagog va shifokor N.A. Arkin uyinni ruxiy vitamin deb bekorga aYtmagan. Uyin ta’lim va maSHFulotlar bilan, kundalik xayotdagi kuzatishlar bilan uzviy boFLIK: bulib juda katta ta’limiytarbiyaviy axamiyatga egadir. Ijodiy uyinlardan muxim bilimlarni egallash jarayoni yuzaga keladi, bu bolaning ak:liy kuchini ishga soladi, tafakkurni, xayolni, dik:k:atni, xotirani faollashtirishni talab k:iladi. Bola masalalarni mustak:il xal k:ilishga urganadi, uylagan narsasini amalga oshirish uchun yaxshirok: va osonrok: usul uylab topadi, uz bilimlaridan foydalanish va uni suz bilan ifodalashni urganadi.
9
Uyinda aks zttirilayotgan narsani bilib olishga k,izik,ish UYFOnadi. Kupincha uyin bolalarga yangi bilim berish Ba ularning fikrini, bilish doirasini kengaytirish uchun xizmat "iladi. Bolalarda kattalarning mex:natiga, ijtimoiy x:ayotga, kishilarning "ax:ramonona ishlariga "izi"ish sari ularda bulajak mutaxassislik, yaxshi kurgan "ax:ramonlariga tak:did "ilish kabi dastlabki orzular paydo buladi. A.V. Zaporojets uyinning ax:amiyati x:a"ida gapirar zkan, uyinda teBarak-atrofdagi predmet Ba Bok,ealarning umumlashgan tipik obrazlari uyushmasini yaratish "obiliyati RIBojlanadi, keyin ular x:ar xil "ilib, uzgartiriladi. Bolaning kelajakdagi butun RIBojlanishi uchun xayol yoki obrazning, tafakkurning bunday RIBojlanish xususiyati bebax;o "iymatga zgadir, deYdi. Ijodiy uyinni tor didaktik ma"sadlarga buysundirib bulmaydi, bu uyin yordamida juda kapa tarBIYABIY Bazifalar x:al kilinadi. Koidali uyin bolaning sensor RIBojlanishi, tafakkur pa nut"ini, ixtiyorsiz di""atini Ba xotirasini, x:ar xil x:arakatlarini muntazam raBishda mash" "ildirib borish imkonin i beradi. Xar bir k,oidali uyin ma’lum didaktik mak,sadga zga bulib, bolani umumiy RIBojlantirishga k,aratilgan buladi. Ta’limning uyin shaklida bulishi mux:im ax:amiyatga ega bulib, bolaning yosh xususiyatlariga moye keladi. Kizik,arli uyin bolaning faolligini oshiradi, uyinda bola maSHFulotdagiga nisbatan murakkabrok, masalani x:al "ilishi mumkin. Bu ta’lim butunlay uyin shaklida bulishi kerak, degan gap emas. Ta’lim turli-tuman usullar Ba metodlarni k,ullashni talab ztadi. Uyin ta’limning shakllaridan biri bulib, boshk,a bir metod bilan "ushib olib borilgandagina yaxshi natija beradi, bu kuzatish, sux:bat, ukib berish Ba xokazolardir. Bola uynayotib uz bilimidan foydalanishga, uni x:ar xil sharoitda ishlata bilishga urganadi. Ijodiy uyinlarda bolalarning fantaziyasi, buyum yasash, tajriba "ilishga keng yul ochiladi. Uyinda ak,liy rivojlanish bilan boFLI" xolda axlo"iy sifatlar xam shakllanadi. Uyin jarayonida yuz bergan kechiimalar bola ongida chuk,ur iz k,oldiradi, shuning uchu i uyii 60lada yaxshi xislatlarni, ULUFVOR orzular Ba intilishlarni, SOFLom "izi"ishlarni tarbiyalashga yordam beradi. Uyinda bola
10
uz xulk;ini boshk;arishga, kiyinchilikni yengishga, uz mak;sadida kat’iy turib yetishishga urganadi. Uyin mustakil faoliyat bulib, bu jarayonda bolalar uz tengdoshlari bilan alo ka kilishga kirishadilar. Ularni umumiy maksad, unga erishishdagi umumiy kechinmalar birlashtiradi. SHuning uchun uyin dustona munosabatlarni tarbiyalashda, jamoa x,ayoti malakalarini shakllantirishda mux,im ax,amiyat kasb etadi. Birgalikdagi uyin bilan birlashgan kichik bolalar jamoasida murakkab munosabatlar Bujudga keladi. Tarbiyachining Bazifasi x,ar bir bolani faol uyinga jal b kilish, bolalar urtasida dustlikka, x,ak;k;oniylikka, jaBobgarlikni sezishga asoslangan munosabatlar urnatishdan iboratdir. Uyinda bolalar uz ixtiyorlari bila n uynaydilar, ammo boshka x,ech bir faoliyatda uyindagi singari bolalarning xulki bilan BOFLIK; bulgan kat’iy koida Yuk;. Mana shuning uchun x,am uyin bolalarni intizomli k;iladi, ularni uz x,arakatlari Ba fikrlarini kuyilgan mak;sadga buysundirishga urgatadi. Uyin mex,nat tarbiyasi Bazifasini bajarishga x,am yordam beradi. Bolalar uz uyinlarida x,ar xil kasbdagi kishilarni aks ettiradilar, bu bilan ular kattalarning x,arakatigagina tak;lid kilib k;olmay, shu bilan bir katorda ularning ishga, mex,natga bulgan munosabatlarini x,am sh11
vazifasini amalga oshirish uchun unga muntazam ravishda ta’sir etib borishi zarur. Bu vazifani x:al etishda uyin bolalar BOFchasidagi ta’limiytarbiyav~iy ishning x:amma tomonlari bilan BOFLangan bulishi kerak. Uyinda bolalarning maSHFulotlarda olgan bilim va malakalari aks etadi va rivojlantiriladi, ular ork;ali esa bola x:ayotra urgatiladi. Ikkinchi tomondan, uyinda tarbiyalangan sifatlar faoliyatning boshka turlariga kUchiriladi. Bolalar BOFchasidagi pedagogik jarayon maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning usib kelayotgan yosh organizm xususiyatlarini e’tiborga olgan x:olda ularni yaxshi tarbiyalash uchun kulay shartsharoitlar yaratish asosida tashkil etilishi lozim. Buning uchun bolalar x:ayotini tashkil etishda uyin yetakchi urin egallashi lozim. Bolalar uyiniga ajratilgan vaktni maSHFULOT yoki kun tartibidagi boshka tadbirlarni chuzib yuborish orkali egallash mumkin emas. Bolalar BOFchasida ta’lim-tarbiya dasturida x:ar kungi kun tartibiga ovkatlanish, badantarbiya, maSHFulotlar utkazish bilan bir katorda uyin x:am kiritilgan. Uyin bolalar x:ayotini tashkil etish shakli sifatida kichik gurux:dan (uch yoshdan) boshlanadi. Uyin ertalab nonushtagacha (15-20 dakika) boshlanadi va nonushtadan keyin maSHFulotlar urtasida, ochik x:avoda, uykudan keyin utkaziladi. Ertalab rolli uyinlar kurish, yasash, x:arakatli (tup bila n) uyinlarni tashkil KILISH tavsiya etiladi. MaSHFULOT urtasida x:arakatli-k;oidali uyinlar utkaziladi. Ular asosan maSHFULOTNING mazmuniga BOFLIK buladi. Xarakatli-koidali uyinlarga «(Ayyor tulki», «(OK terakmi, kuk terayu> kiradi. SHuningdek, kurilish, rolli, sport uyinlari, l'abiiy materiallar bilan uynaladigan uyinlar (kum, suv, loy bilan), didaktik uyinlar, drammalashtirilgan uyinlar mavjud bulib tarbiyachi x:amma uyinlarga rax:barlik kiladi. Kunduzgi uykudan keyingi uyinlargakurilish uyinlari, ertak buyicha kuyiladigan rolli, didaktik uyinlar va x:okazolar
kiradi. Uyinlarning turi va mazmuni ularni x:ar bir yosh guruxlari buyicha tash kil etilishini tak;ozo kiladi. Uyin pedagogik jarayonda mex:nat va ta’lim faoliyati, bolalarning boshka faoliyatlari bilan uzaro BOFLIK x:olda olib boriladi.
12
Uyinda bolalar tevarak-atrofdagi vok:elikni amaliy jixatdan uzlashtirib boradi. Bolalar uyin jarayonida bilimlarni uzlashtirishni, uni takomillashtirishni asosiy mak:sad kilib kuymaydilar, birok: kattalardek xarakat kilish, boshka bolalar bila n alokaga kirishish uyin vazifalarining jozibadorligi, musobaka va shunga uxshashlar bolaning bilimlarni egallab, mustaxkamlab borishini tak:ozo etadi. Bolalar xapo didaktik uyinlarni xam biron narsani bilib olish uchun uynamaYdilar. Ammo uyin jarayonida bolaning bilimi uzi sezmagan xolda uz-uzidan takomillashib boradi. Ta’lim jarayonida (mash Fulotlarda) bolalarning bilimini shakllantiruvchi anik: mak:sad k:UYiladi. Logoped tarbiyachi bolalarni yangi bilimlardan xabardor kiladi, ularda ukuv faoliyatining eng oddiy malakalarini shakllantirib boradi. Ta’limning xususiyati va mazmuni bolalar uyinlari mazmuniga ta’sir kilib, uni rivojlantiradi. MaSHFulotlarda, ekskursiyalarda egallangan bilimlar bolalarning uyin faoliyatini,
kizik:ishlarini rivojlantiradi. Ikkinchi tomondan, xar xil metodlar bilan utkaziladigan maSHFulotlarda turli-tuman uyin usullaridan xam foydalaniladi. Bunday usullar bolalar dik:k:atini tuplash, ular idrokini faollashtirish, bilimlarini tularok: uzlashtirib olish imkonini yaratadi. Pedagogik jarayonda mexnat bilan uyin urtasida umumiylik va fark: borligini xam aytib utish kerak. Bolalarning k:ul mexnati uyin bilan bevosita boFLIK:. Aynik:sa, katta gurux bolalari mavjud uyinchok:lar bilan uynabgina k:olmay, yetishmaganlarini uzlari kattalar yordamida K:OFOz, yoFOCH, karton kabi tabiiy materiallardan yasab oladilar. Uyinning mexnat bilan boFLIKLIGI shundaki, bolalar uzlari yasagan uyinchoklarini xar doim avaylab sak:lab boradilar. Keyingi yillarda olib borilgan ilmiy tadk:ik:ot ishlarining (V.I. Loginova) natijalari shuni kursatadiki, kichik guruxlardagi mexnat faoliyatiga uyin xususiyatlarini kiritishni takozo etadi. Ma’lum bulishicha avval bolalar kattalar mexnat jarayonini kanday bajarganlarini uzlashtirib olib, keyin uz uyinlarida buni aks ettirar ekanlar, shundan keyingina mustak:il mexnat faoliyatiga utar ekanlar.
l3
Bolalar mex:nati k:izik:arli bulishi uchun kupincha uyin tarzida utiladi. Masalan, maydonchani tozalaganda bolalar axlatlarni zambillarda tashish urn iga mashinalarida tashiydilar, ustaxonada kartonlardan k:utichalar yasaydilar na x:okazo. Bolalar uz uyinlarida kattalar mex:natini aks zttirishlari ularda bu mex:natga x:urmatni shakllantirib boradi. Bu xam uyinning mex:nat bilan BOFlik:ligiga misol bula oladi. SHunday k:ilib, uyin yaxshi yulga k:uyilgan pedagogik jarayonda bolalarning butu n x:ayotini k:amrab oladi na uning K:IZIl(arli bulishini ta’minlaYdi. Bolalar uyinining uziga xosligi shundaki, u tenarakatrofdagi xayotni, kishilarning faoliyati, ishlari, xarakatlarini, ularning ish jarayonidagi uzaro munosabatlarini aks zttiradi. Uyin paytida xona bolalar uchun dengiz, urmon, metro stansiyasi, temir yul nagoni bulishi mumkin na
xokazo. Bolalar uyinining yana bir xususiyati uning xanaskorlik tarzida bulishidir (xususiy faoliyat). Bu uning tashk:i belgilari bulmay balki x:al(Il(IY moxiyatidir. Uyinning ijodkori, yaratunchisi bolalardir. Ular uyinda uzlariga tanish bulgan xayotiy nok:ea na xodisalarni, ularga bulgan munosabatlarni aks
zttiradilar. Bolalar uyinining yana bir uziga xos xususiyati unda x:arakat, suz na obrazlarning uzaro BOFLaniB ketishidir. Uyinda bola uzi aks zttirayotgan k:axramonlarning x:is-xayajoni, kechinmalari, x:arakatlari bilan yashaYdi. Bola xech k:achon jim uynamaydi, bitta uzi uynasa x:am u UYINCHOl( bilan gaplashadi, uzi tasnirlayotgan xaxramon bilan MULOl(OT urnatadi, onasi, bemor, shifokor, xullas xammax:ammaning urniga uzi gapiraneradi. Suz obrazning yaxshirok: ochilishiga bir xilda yordam beradi. Nutk: uyin jarayonida juda katta axamiyatga zga. Nutk: ORl(ali bolalar fikr almashadi, uz X:IS-TUYFulari na kechinmalarini URTOl(lashadi. Suz bolalar urtasida dustona munosabatlar urnatilishiga, tenarak-atrofdagi xayot NOl(ealari na faktlariga bir xilda munosabatda bulishga yordam beradi. Uyinda obraz, uyin xarakati, suz uzaro BOFlaniB uyin faoliyatining asosiy negizini tashkil ztadi, BORLIl(NI aks zttirish nositasi bulib xizmat l(ILadi.
14
Bolalarning uzi yaratgan uyinidan kelib chik:adigan yoki kattalar tomonidan taklif ztilgan uyinning FOYASI, mazmuni, uyin x.arakatlari, rollar, uyin k:oidalari uning tuzilishini
tashkil etuvchi k:irralaridir. Uyinning FOYASI - bu nima uynashni belgilab olish: «(Dukon», «SHifoxona», «Uchuyechilar», «Ona-bola», «mumkin: a) maishiy turmushni aks ETTIRUBCHI uyinlar «rostligiga ishonadi. Uyin bolalarning k:izik:arli ermagigina bulib k:olmay, shu bila n bir k:atorda u bolalarni rivojlantirish Ba tarbiyalashning mux.im Bositasi x.amdir. Ammo uyin kattalar tomonidan tashkil etilib, unga rax.barlik k:ilingandagina ijobiy natija beradi. Pedagog bolalar uyinini tash kil etar ekan, k:uyidagi talablarga e’tibor berishi zarur: uyinning mazmuni, ta’lim-tarbiya beRUBCHI axamiyatga ega bulishi, aks ettirilayotgan narsalar xak:idagi tasavvurlar TUFRI Ba tula bulishi, uyin xarakatlari faol, ma’lum mak:sadga k:aratilgan, ijodiy xususiyatga zga bulishi kerak. Barcha Ba ayrim bolalarning k:izik:ishlarini e’tiborga olgan x.olda uyinga raxbarlik k:ilish, uyinchok:lar Ba
15
boshk:a kerakli materiallardan mak:sadga MUVOFIK: foydalanish, bolalarning uyin davomida xayrixox; va xursand bulishlarini ta’minlash. lozim. Pedagog bolalar uyiniga rax;barlik k:ilar ekan, bola shaxsining x;amma tomonlariga ongiga, X;IS-TUYFulariga, irodasiga, xulk:iga ta’sir etishi va bundan bolalarni ak:liy, axlok:iy, estetik va jismoniy tomondan tarbiyalashda foydalanishi lozim. Uyin jarayonida bolalarning bilimlari va tasavvurlari boyib, chuk:urlashib boradi. Uyinda u yoki bu rolni bajarayotib bola uzining butun k:izik:ishini uyinga k:aratishi lozim. Bola uynayotganida kishilar mex;nati, ularning anik: x;arakatlari, munosabatlari TUFrisidagi tasavvuri yetarli emasligini sezib k:oladi, buning natijasida kattalarga savol bera boshlaYdi. Defektolog bolalarning bunday savollariga javob berib, ularning bilimlariga aniK,Lik kiritadi, boYitadi. SHunday k;ilib, uyin bolalardagi bilim va tasavvurlarni mustax;kamlaYdi. Bunda pedagogning TUFRI rax;barligi uning tushunchalarini kengaytiradi va boYitadi. Pedagog uyin ork:ali bolalarda ona -Vatanga, uz xalk:iga bulgan ijobiy munosabatlarni shakllantiradi, mustax;kamlaYdi. Uyin ork:ali tarbiyachi bolalarda jasurlik, TUFRILIK, jamoada uzini tuta bilishlik, tashabbuskorlik kabi sifatlarni tarbiyalaYdi. Uyin bolalarda ijtimoiy axlok;ni, ularning x;ayotga, birbiriga bulgan munosabatini shakllantiruvchi uziga xos maktabdir. Uyinda bola kishilarning odob-aXLOI( me’yorlarini, mex;natga munosabatlarini, jamiyat mulkiga va BOSHl(alarga munosabatlarini bilib oladi. Tarbiyachi bolalar uyiniga rax;barlik k:ilish jarayonida ularni jamoa ork;ali x;am tarbiyalab boradi. Uyin jarayonida bolalar uz xox;ishlarini jamoa xox;ishi bilan kelishib olishga, uyinda urnatilgan I(oidalarga rioya k:ilishga urganadilar. Ammo tarbiyachi uyinga TUFRI rax;barlik I(ilmasa u noxush ok;ibatlarga x;am olib kelishi mumkin. Tarbiyachi bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashda uyindan keng foYDalanadi. Juda kutschilik uyinlar bolalardan faol x;arakat I(ilishni talab etadi, bu esa uz navbatida orgaNIZMda modda almashinishini ta’minlaydI, k.on aylanishini tezlashtiradi. Bundan tashk;ari, faol x;arakat k:ilish bola gavdasining TUFRI usishini, x;arakatlari chiroyli bulishini xam ta’minlaydi. Ammo uyin pedagogning rax;barligisiz
16
9z-9zidan jismoniy tarbiya vositasi bulolmaydi, chunki ortikcha xarakat kilib yuborish yoki uzok vakt bir xil vaziyatda S'tirish bolaning SOFLIGIga zarar keltirishi mumkin. Bundan tashK,ari, uyin paytida gigiyenik shart-sharoit TUfDirish uchun alox,ida FamxuRlik
kipit lozim. Uyin orkali tarbiyachi bolalarda K,uvnok kayfiyat yaratadi, ijobiy rux,iyat x,osil kiladi, bu esa bolaning rux,iy va jismoniy tarbiyasini yaxshilaYdi. Uyin bolalarga estetik tarbiya berish vositasi sifatida x,am keng K,ullaniladi. Bolalar tebapak-atroFidagi x,ayotni, voK,elikni obrazlar, rollar orK,ali xam aks ettiradilar. Uyinda bolalarning avval olgan taassurotlari orkali obraz yaratishlari (xayol, dikkat, xotira) juda katta ax,amiyatga ega. Bolalar juda kup uyinlarda avval urgangan ashulalar, she’rlar, rakslar va topishmoklardan keng foYdalanadilar. Bundan tarbiyachi bolalarda estetik didni tarbiyalashda foYdalanadi. Uyin bola uchun xakikiy x,ayotdir. Agar tarbiyachi bolalar uyinini okilona tashkil eta olsagina u ijobiy natijalarga erishishi mumkin. A.P. Usova shunday degan edi: «Bolalar x,ayoti va faoliyatini TUFRI tash kil etish - ularni TUFRI tarbiyalash demakdir. Bolalarni tarbiyalashda uyin shuning uchun xam samarali natija beradiki, uyinda bola yashashni urganmaydi, balki uz x,ayoti bilan yashaYdi». Uyin tanlay bilish xam muxim ax,amiyatga ega. Nonushta bilan maSHFULOT urtasida bolalar uyiniga 8-10 dakika vakt beriladi. Bunda bolalar kupincha avval boshlagan uyinlarini davom ettiradilar. Sayrda bolalarning uynashlari uchun 1 soat yoki 1 soat-u 20 dakika vakt ajratiladi. Kunduzgi uyku va kechki nonushtadan keyin xam bolalar uyiniga vakt beriladi. Bunda bolal ar kuprok syujetli-rolli uyinlarni, kurilish materiallari, KUFirchoklar, stol ustiga kuyib uynaladigan uyinchoklarni uynashlari mumkin. Ammo uyin bilan ta’lim urtasidagi BOFLIKLIK bola ULFaygan sari uzgarib boradi. Kichik guruxda Uyin ta’lim berishning asosiy shakli x,isoblansa, kapa guruxga borgaNda esa maSHFulotlarda ta’limning roli ortadi. Tayyorlov gurux,iga borgaNda bolalarning uzlarida maktabda ukishga ishtiyok UYFOnib koladi. Ammo bolalar uchun uyinning kadri yukolmaydi, balki mazmuni uzgaradi, endi bolalarni kuprok 9>ikRiy faollikni
Aj 1515
17
J 1,:~. ~:.i JXOJ1~:~ll
talab etuvchi uyinlar, sport tarzidagi (musobak:a jixatlari bor) uyinlar kiziktira boshlaYdi. Pedagogika fani uyinni bola shaxsini tarbiyalashning asosiy vositasi deb xisoblaYdi. Uyin orkali bolalar kattalarning mexnat tajribasini, bilim, malaka va kunikmalari, xarakat usullarini, axlok: normalari va k:oidalarini, muloxaza va muxokamalarini egallab oladilar. Uyinda bolaning uz tengdoshlari va kattalar bilan buladigan munosabat usullari shakllanadi, XIS-TUYFU va did-Farosatlari tarbiyalanadi. Bolalarning uyinda birlashishlari bir necha boskichga bulinadi. Birinchi bosk;ich bolalarda «yonma-yon» uyinning shakllanib borishidir. Bu ilk yoshli va kichik gurux bolalariga xosdir. Bunday uyinda bolalar uyinga kizikish bilan k:araydilar, birga uynab «yonma-yon» utirganlaridan xursand buladilar. Bu yoshdagi bolalarning uyini kattalar raxbarligida ularning xulk:iga ta’sir etish ork:ali tash kil etiladi. Ikkinchi bosk;ichda bolalar uyin ork:ali mexanik ravishda birlasha boshlaYdilar. Bunday birlashishlar k:isk:a muddatli buladi. Bu davrga kelib, bolalardan kimning k:aysi uyinga kizik:ishi anik bula boshlaydi, ba’zi bolalar didaktik uyinga k:iziksalar, ikkinchilari xarakatli uyinni yoktiradilar, uchinchilariga ijodiy uyinlar ma’k:ulrok buladi va x.k. Tarbiyachining vazifasi bolalarni u yoki bu uyin bilan uzokrok: uynashga urgatishdir. Uchinchi bosk;ichda uynovchi bolalar guruxi bir-biriga dustona munosabat va uzaro yok:tirish ork:ali birlashadilar. Birga uynovchilar soni kup bulmasa-da, bolalar k:izikib UYnaYdilar. Bu davrga kelib bir-birlariga baxo berish umumiy talabi yuzaga keladi. Bu bosk:ichda tarbiyachi bolalarning uyinda birlashishlarining axlokiy asosini yuzaga keltirishi, ularda uzaro yordam, urtoklik, dustlik munosabatlarini shakllantirishi lozim. Bolalarning uyinlari kizik,arli, mazmunli bulishi uchun uiinning xamma turlaridan urinli foydalanilsa bolalarga ta’lim berish va ularni tarbiyalashda ijobiy natijalarga
erishiladi. SHunday k:ilib, pedagogika fani uyinga bola shaxsini xar' tomonlama shakllantirish vositasi va ular xayotini tashkil etish shakli, bolalar jamoasini shakdlantirish vositasi deb karaYDi.
18